Bəhmən Mirzənin 17- ci oğlu: Çar ordusunun general-mayoru,AXC hərbçisi Əmənulla Mirzə Qacar

Azərbaycan tarixinin şanlı bir hissəsində mühüm yer tutan Qacarlar nəslinin nümayəndələrinin xidmətləri hələ də xalqımıza hərtərəfli şəkildə təbliğ olunmayıb.

Bu gün sizə Çar ordusunun və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Ordusunun general-mayoru, İran Milli Məclisinin üzvü, İran-Sovet İttifaqı Dostluq Cəmiyyətinin rəhbəri Əmənulla Mirzə Qovanlı-Qacar haqqında məlumat verəcəyik. Bu məlumatların arxivlərdən toplanmasında, yazılmasında böyük əməyi olanmərhum araşdırmaçı -jurnalist Ənvər Çingizoğlunu hörmətlə anırıq və onun qiymətli materiallardan ibarət araşdırmasından seçmələri nəzərinizə çatdırırıq.

Əmənulla mirzə Qovanlı-Qacar haqqında söhbətimizə başlamaışdan əvvəl Qacarların kim olduğuna bir nəzər yetirək. Deməli, Qacar Xanədanının banisi Ağa Məhəmməd şah olub. Onun qardaşı Hüseynqulu Xan Cihansızın oğlu isə Fətəli şah Qovanlı-Qacar olub. Fətəli şahın oğlu Abbas Mirzə, Abbas Mirzənin oğlu Bəhmən Mirzə Qovanlı-Qacar, Bəhmən Mirzə Qovanlı-Qacarın oğlu isə Əmənulla mirzə Qovanlı-Qacardır.

Ə. Çingizoğlunun araşdırmasına görə, Əmənulla mirzə Bəhmən mirzə oğlu 8 yanvar 1862-ci ilin yelizavetpol quberniyasının Şuşa şəhərində anadan olub. O, Cənubi Azərbaycanın hakimi olan Abbas Mirzə oğlu Bəhmən Mirzə ilə Çiçək xanımın evliliyindən dünyaya gəlib və ailənin on yeddinci oğlan övladı olub.

Döyüşə və hərb sənətinə həsr edilən ömür

Ruhu , canı, iliyi döyüşdən yoğrulmuş Qacarların nümayəndələri də hər zaman meydanlara, döyüş və müharibələrə can atıb. Beləki, Sankt-Peterburqdakı hərbi kadet korpusunu bitirən bu on yeddi yaşlı gənc poruçik rütbəsi alır.

Bununlada ömrünü hərbiyə həsr edir. Əmənulla Mirzə 1879-cu il iyulun 19-da Zaqatalada yerləşən 164-cü piyada alayında xidmətə başladıqdan cəmi 4 il sonra - 1883-cü ildə baş leytenant rütbəsinə yüksəlir. 20 noyabr 1886-cı ildə o, Kuban Kazaklarının II taboruna transfer edilir və sonradan həmin taborun komandiri olur. Yəqin ki, Əmənulla Mirzənin çar ordusunda necə bir böyük çətinliklərlə üzləşdiyini təsəvvür edirsiniz... Axı, bütün dövrlərdə Rusiya təəbələrinə, xüsusən türk millərinə məxsus təəbələrinə qarşı hədsiz dərəcədə qısqanc olub və onları ali məqamlara yaxın buraxmamağa çalışıb. Amma yuxarıda qeyd etdiyim kimi qanı-canı, ruhu, iliyi ilə anadan döyüşçü doğulan Qacarlar nəslinin nümayəndəsi o qədər peşəkar, mübariz olur ki, çar ordusunun bütün əngəllərini aşmağı bacarır.

1900-cü il mayın 6-da nizami kazak batalyonundakı nümunəvi xidmətinə görə Əmənulla Mirzə yesaul (mayor) rütbəsi verilir. 1909-cu ildə isə IX Kuban plastun taborunda ordu yesaulu rütbəsinə yüksəlir. 1915-ci ildə üçüncü Kuban kazak-piyada divizionuna komandirlik edən Əmənulla Mirzəyə həmin il aprelin 25-də polkovnik rütbəsi verilir. Birinci Dünya müharibəsi başlayır. Bu zaman Əmənulla xan Avstriya-Macarıstana qarşı olan cənub-qərb cəbhəsində döyüşür. Güclü döyüşlər zamanı ayağından ağır yaralanan Əmənulla mirzə arxa cəbhəyə göndərilsə də hərbi fəaliyyətini dayandırmır.

1916-cı ildə bu yaralardan sağalmış və yenidən cəbhəyə geri dönmüşdür. Özünün komandanlıq etdiyi taboru ilə birlikdə Avstriya-Macarıstan ordusu ilə savaşarkən Marhonovka kəndi yaxınlığında düşmən səngərlərini ələ keçirir və düşmən ordusunun atəş gücünə ağır zərbələr vurur. 1916-cı ilin 5 noyabr əməliyyatı zamanı göstərdiyi igidliyə görə Müqəddəs Georgi Qılıncı ilə mükafatlandırılır. Kuban kazak nizami hissələrindəki nümunəvi xidmətlərinə görə Əmənulla Mirzə Qacar 1917-ci ildə general-mayor rütbəsi alır. III dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni, III dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni, III dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni, İgidliyə görə Georgi Qılıncı.

1917-ci il fevral inqilabından sonra vətəninə geri dönür, Tiflis və Şuşada yaşamına davam edir.

Ə. Çingizoğlu qeyd edir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Ordusunda 1918-ci ilin 28 may tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığı elan edildi. Bu zaman Şuşada yaşayan Əmənulla xan 1 dekabr 1918-ci ildə yeni yaradılan dövlətin müdafiə nazirliyinə rəsmi şəkildə müraciət edərək onun ordu sıralarına qəbul edilməsini istədi. Ordu sıralarında xidmətdən başqa, AXC ondan diplomatik məqsədlər üçün də istifadə edir. Beləki Əmənullah xan İsmayıl xan Ziyadxanovun rəhbərliyində Qacar imperiyasına göndərilən rəsmi nümayəndəliyin bir parçası olur.

O, bu diplomatik nümayəndə heyətində hərbi qrupun rəhbəri hesab edilirdi. Azərbaycana geri döndükdən sonra o, Azərbaycan Xalq Cüumhuriyyətinin Milli Ordusunun I Piyada Diviziyasının komandanının müavini təyin edildi. Bu diviziyanın qərərgahı Xankəndi və Şuşada yerləşirdi. O, 22 – 23 mart tarixlərində erməni silahlı dəstələrinin Azərbaycan ordusuna qarşı təşkil etdiyi hücuma qarşı vuruşub və erməni üsyanının yatırılmasında iştirak edib.

1920-ci ilin 28 aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşevik qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Bolşevik təzyiqinə dözməyən və bolşevik təhlükəsini əvvəlcədən hiss edən Əmənulla Mirzə 1929-cu ildə İrana mühacirət edir. Tehranda yerləşən general-mayor Əmənulla Mirzə Qacar Pəhləvi İranının ordusunda hərbi məktəbdə işləyir, İran nizami ordusunun yaradılmasında yaxından iştirak edir. Bundan başqa, siyasi fəaliyyətlə də məşğul olan Əmənulla xan İran parlamentində vəkil də olur. Bu çərçivədə İran-Sovet dostluq cəmiyyətinin rəhbəri vəzifəsində çalışır.

Əmənulla mirzə Nəvvab bəyim Hacı Hüseynəli bəy qızı ilə yaşam qurmuşdu. Səyəvuş mirzə, Xosrov Mirzə adlı oğulları, Səfiyyə xanım adlı qızı vardı.

General-mayor Əmənulla Mirzə Qacar 1937-ci ildə - 80 yaşında Tehranda vəfat edir.

P.S.Tariximizi bilmək, yaxın keçmişimizi öyrənmək hər bir soydaşımızın borcudur! Təəssüf ki, Azərbaycanın paytaxtında Qacarlar nəslinin igid oğlunun adını əbədiləşdirəcək nəinki bir barelyef, heç dəftər vərəqi boyda bir lövhə də yoxdur.

Əntiqə Rəşid

Ədalət.- 2024.- 12 yanvar,№ 1.- S.9.