Ömrünü rus işğalının, erməni məkrinin, cəhalətin məhvinə həsr edən vətən təəssübkeşi: Ələkbər bəy Rəfibəyli

Bu gün oxucularımıza bütün varlığı ilə Azərbaycana xidmət göstərən bir bəy ailəsindən danışmaq istəyirik. Çünki mənəvi cəhətdən belə zəngin , Azərbaycan xalqına xidməti, Azərbaycanın dirçəlişinə əziyyəti olan soydaşlarımızın böyük əksəriyyətini sovet hakimiyyəti ya “kulak, qolçomaq” deyərək güllələyib, ya sürgün edib edib, ya da ölkədən perik salıb. Müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra belə soydaşlarımız haqqında əsərlər yazılsa da, kitablar bağlansa da ictimaiyyət, xüsusən yeniyetmə və gənclərimiz bu mövzuda tam məlumat ala bilməyib.

Bu dəfə də tanıdığım və ali məktəbə hazırlaşan abutruyentlərlə sorğu keçirdim. Təxminən 10-a yaxın respondent Ələkbər bəy Rəfibəylini ümumiyyətlə tanımadı, 2 nəfər isə Xudadat bəy Rəfibəylinin adını eşitdiyini, amma hansı işlə məşğul olduğunu bilmədiyini dedi. Təbii ki bunu sosial şəbəkə üzərindən soruşmadım, çünki “google”yə girib , vikipediyadan oxuyub cavab yazma ehtimalı vardı.

Uzun sözün qısası, bu sorğunun nəticəsi də məni üzdü. Odur ki, hər kəsin başa düşəcəyi üslubda bu ailənin xidmətləri ilə bağlı məqaləni hazırlayıb oxucularımıza çatdırmağı özümə borc bildim.

Ömrünü işğalçıya nifrətə, xalqa xidmətə həsr edən Ələkbər bəy Rəfibəyli - Xan nəsli

Gəncə elinin başbilənləri, bəyləri , təəbəliyindəki əhalini idarə etmək üçün “köhnə qamçı üsulu” ilə deyil, onların məhəbbətini ehtiramını qazanmaq üçün yeniliklər axtarmağa , aramağa çalışırdılar. Bu Cavad xandan gəlmə bir ənənə idi.

Beləki, Gəncənin tanınmış simalarından olan Kərbəlayi Həsən Rəfibəyli övladlarına təhsil vermək, onların sayəsində həm kənd təsərrüfatının inkişafında, həm də rəiyyət gəncəlilərin rifahının yüksəlməsində əldə olunan təhsilin vacibliyini anlayırdı. Odur ki, 1839-cu ildə anadan olan oğlu Ələkbər bəyi elə kiçik yaşlarında elmə həvəsləndirir sonra isə qərib ölkələrə təhsil dalınca göndərir.

(Kərbəlayi Həsənin diğər oğlu Hadi bəy haqqında da sizə məlumat verəcəyik) Progimnaziya bitirən və, ilk təhsilini rusca alan Ələkbər bəy daha sonra Peterburqda kənd təsərrüfatı üzrə təhsil alır, yenidən Gəncəyə qayıdır.

Bu o dövrlər idi ki, çar Rusiyası Azərbaycana caynağını keçirmişdi. Hətta Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı əsasında Yelizavetpol quberniyası yaradılmışdı. Quberniyalara, hərbi və güç strukturlarına rusları yerləşdirmişdi.

Rus dilini bilməyən yerli əhali bundan çox əziyyət çəkir, bəzən həyatı, gələcəyi qaralırdı. Ali təhsil görmüş, gözü açılmış, ətrafında dönən siyasi durumu, işğalı anlayan gənc Ələkbər, rus çinovniklərinin yuxarıdan aşağı baxdığı, nifrət etdikləri azərbaycanlılara daha başqa cür xidmət göstərməyi qarşısına məqsəd qoyur.

Beləki, o, 1870-cı ildən 1896-cı il avqustun 10-dək polis sistemində fəaliyyət göstərir. Nuxa (Şəki) qəzasının Bum məntəqəsinə pristav təyin edilir, bir müddət quberniya katibliyində tərcüməçi işləyir, 1888-cı il iyulun 1-də Yelizavetpol (Gəncə) qəzası polis sahəsinin pristavı təyin edilir, həmin il noyabrın 30-da Ərəş qəzasının 1 saylı polis sahəsinə köçürülür. 1890-cı il sentyabrın 17-də Yelizavetpol qubernatorunun 42 saylı əmri ilə Yelizavetpol qəzasının pristavı təyin edilir.

1891-cı il sentyabrın 28-də Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif olunur. 1892-cı il noyabrın 6-da və 1894-cı il dekabrın 30-da qüsursuz xidmətlərinə görə rütbəsi artırılır. Ələkbər bəy 1895-ci ilin dekabrından 1896-cı ilin yanvarınadək Yelizavetpol polismeysteri vəzifəsində çalışır. Polis sistemindən saray müşaviri rütbəsində ayrılır.

İstiqbalı təhsildə görən POLİS RƏİSİ

Düşünürəm ki, Ələkbər bəy, qəlbinin içində Çar Rusiyasının üsul-idarəsinə nifrət etsə də , xalqının, camaatının işini yüngülləşdirmək üçün uzun illər bu üsul –idarəyə məcburən dözüb. Elə onun saray müşaviri vəzifəsindəykən işindən ayrılması buna sübutdur, halbuki, vəzifəsində qalsaydı gələcəkdə daha yüksək vəzifələrə, hətta çar sarayına qədər gedib çıxa bilərdi. İstəmədi və ürəyinin hökmü ilə yeni işlərə başladı.

Ələkbər bəy 1896-cı ildən başlayaraq maarifçi və xeyriyyəçi kimi geniş fəaliyyət göstərməyə başlayır. Əlaqələrindən istifadə edərək, Gəncəyə Türkiyədən müasir təlim verəcək müəllimlərin gətirilməsinə çalışır. Gəncəli gənclərin xaricdə təhsil almasına da xeyli səy göstərir..

Ələkbər bəy Rəfibəyli "Gəncə müsəlman dram məclisi"nin yaradılmasının, Gəncə milli məktəbinin açılmasının, Gəncədə Nizaminin qəbirüstü məqbərəsinin tikilməsinin ilk təşəbbüsçülərindən olur. Bununla bərabər ruslarla birləşib hər zaman azərbaycanlılara qan udduran, onları şərlətdirən, tutduran ermənilərə qarşı da böyük nifrəti olan Ələkbər bəy erməni terrorçularına qarşı mübarizə məqsədilə yaradılmış "Difai" partiyasının Gəncə təşkilatının rəhbərlərindən biri olur.

1905-cı ildə Gəncədə silahlı daşnak-erməni dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımılarının qarşısını almaq üçün Ələkbər bəy ümumi səfərbərlik keçirir, xalqa rəhbərlik edir. Erməni vəhşiliklərini ifşa etmək məqsədilə 1905-cı il noyabrın 1-dən başlayaraq qanlı soyqırımıı faktlarını ardıcıl surətdə rus dilində qeydə alır, çoxsaylı məqalələr dərc etdirir, 245 müxbir məktubunun əksəriyyətini şəxsən özü yazır.

Ələkbər bəy Rəfıbəyli 22 il ərzində Gəncə Şəhər Dumasının üzvü olub. O, Yelizavetpol qubernatorunun 1906-cı il 30 iyun tarixli fərmanı ilə Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin ömürlük fəxri üzvü təsdiq edilir.

Belə ağıllı, savadlı, vətənpərvər bir gəncəlini nə vəhşi ermənilər , nə də işğalçı ruslar bağışlamazdı.Bəli, 1905-ci ildə daşnak-erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımıları zamanı və bundan sonra fəal milli mövqeyinə görə hökumətin məxfi nəzarətində olan Ələkbər bəy 1908-ci il iyulun 31-də general-qubernatorun fərmanı ilə 5 il müddətinə Orenburq quberniyasına sürgün edilir. General-qubernator, eyni zamanda, Qafqaz canişininə müraciət edərək, onun “qlasnılıq”dan (DUMA üzvü olmaqdan) geri çağırılması məsələsini qaldırır.

Rəfıbəylinin sürgünü baş tutmur,o, özünün savadı, dil bilməsi, yuxarı instansiyalara müxtəlif müraciətləri sayəsində 1909–1913-cü illərdə Yelizavetpol Şəhər Dumasının qlasnısı kimi fəaliyyətini davam etdirir.

Səttarxana silah-sursat yardımına təşkilatçılıq edən inqilab ruhlu soydaşımız

Erməni və rusların ölkədəki həyasız, düşməncəsinə fəaliyyəti Ələkbər bəyi heç vaxt rahat buraxmır.Səlahiyyətlərindən istifadə edərək çox vaxt bu kimi halların qarşısını almağa çalışırdı , amma anlayırdı ki, məsələ kökündən həll olunmalıdır, erməni-rus işğalı bitməsə azərbaycanlılara dinclik, əminamanlıq yoxdur. Elə bu səbəbdən də 1905–1911-ci illər İran inqilabı zamanı Səttar xan dəstələrinə silah və sursatla yardım göstərib.

Birinci dünya müharibəsi zamanı rus komandanlığı zəifləyən Rusiya ordusunun say tərkibini artırmaq məqsədilə azərbaycanlılardan da əsgər götürməyi və onları Türkiyəyə qarşı döyüşlərə cəlb etməyi qərara almışdı. Bu planın baş tutmasına mane olmaq üçün Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl xan Ziyadxanov və Ələkbər bəy Rəfibəylidən ibarət nümayəndə heyəti Tiflisdə Qafqaz general-qubernatoru ilə danışıqlar aparırlar. Nəticədə, Qafqaz türklərinin orduya məcburi qaydada deyil, könüllü cəlb edilməsi qərara alınır. Fevral inqilabından sonra Ələkbər bəy Rəfıbəyli Gəncə Milli Komitəsinin üzvü kimi daha geniş fəaliyyət göstərir. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, o xalqın vəziyyəti erməni-rus irticası ilə bağlı 200-dən çox məqalə ilə çıxış edib. Bəli, Rəfibəyli publisist kimi də fəaliyyət göstərib, "Tərcüman" qəzetinin tanınmış yazarlarından biri olub

Nuru paşanın komandanlığı ilə Azərbaycana köməyə gələn Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyətinin Gəncə dövründə Ələkbər bəy Rəfibəyli xüsusi rol oynayır. 1918-ci ildə müsəlman Şərqində ilk dünyəvi demokratik dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığı günə şahid olur və hədsiz dərəcədə özünü xoşbəxt hiss edir. Müstəqiiliyin bir ili tamam olmamış Ələkbər bəy Rəfibəyli 3 aprel 1919-cu ildə vəfat edir. Bu hadisə nəinki Gəncəlilər üçün elə bütün Azərbaycan üçün ümummilli itki hesab olundu.

Ələkbər bəy Rəfibəylinin nəticəsi yazıçı Anar məqalələrinin birində yazır ki, "Akademik R.Hüseynovun yazdığı "Rəfibəylilər" (Bakı, 1996) kitabının , inanmıram, əvəzi olsun. Çünki böyük yanğıyla yazılıb. Oxucuların stolüstü kitabıdır:"Unudulmaz şairə Nigar xanım Rəfibəylinin bu qeydləri 1983-cü ildə, "Azərbaycan" jurnalının, 7-ci nömrəsində (səh.116) öz əksini tapıb: "Babam Ələkbər bəy böyük maarifpərvər və tərəqqipərvər bir şəxsiyyət idi, xalq içində çox tanınan böyük nüfuza malik bir ictimai xadim idi. O, avamlıq, cəhalət və nadanlıqla mübarizədə fədakar bir döyüşçü kimi şəhərin işinə qarışır, xeyirxah və ədalətli hərəkətlərilə xalqa kömək edirdi. Bütün günü babamın yanına dəstə-dəstə adamlar gəlib-gedər, tələbələr, müəllimlər, ziyalılar ondan məsləhət alırdılar. Atam səhərlər xəstəxanaya gedir, axşamlar isə çox vaxt onu xəstə üstünə aparır, yaxud xəstələri yanına gətirirdilər".

Qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimləri onu "Azərbaycanın namuslu vətəndaşı" (Nəsib bəy Yusifbəyli), "Gəncənin ən yaxşı vətəndaşı, Azərbaycanın milli ideallarının təəssübkeşi" (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə), "Bütün həyatı boyu millətinin maraqlarının müdafıəsi naminə fədakarlıqla çalışmış Azərbaycanın nəhəng ictimai xadimi" (Şəfi bəy Rüstəmbəyli) kimi qiymətləndiriblər. Ölümündən sonra Gəncə şəhər idarəsi onun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi üçün 7 maddədən ibarət qərar qəbul etsə də, lakin bolşevik işğalı bu qərarın yerinə yetirilməsinə imkan vermir.

Son olaraq: Gəncə xanlığının məşhur simaları olan Rəfibəylilər haqqında geniş məlumat almaq istəsəniz, mənim növbəti yazımı izləyin!Orda biləcəksiniz ki, Ələkbər bəy Rəfibəylinin Azərbaycana xitmət məfkurəsinin davamçısı olan oğlu Xudadat bəy Rəfibəyli kimdir? Onun və ailəsinin başına bu yolda hansı işlər, faciələr gəlib. Rus-erməni qaniçənləri Rəfibəylər nəslinə hansı əziyyətləri, zülmləri yaşadıb! İzləyin!

Əntiqə Rəşid

(Məqalədəki bəzi faktlar Vikipediyadan götürülüb)

Ədalət.- 2024.- 19 yanvar,№2.- S.7.