QAFAR CƏFƏRLİNİN ÜÇ HEKAYƏSİ HAQQINDA

XIX əsrin II yarısından sonra Mirzə İsmayıl Qasirin Lənkərana gəlişi ilə burada ədəbi mühit daha da canlanır. Söz-sənət xiridarları, xüsusilə şairlər Mirzə İsmayıl Qasirin ətrafında cəmlənir, yazdıqlarını bir-birinə oxuyur, ədəbi müzakirələr aparırdılar. Əlbəttə, Qarabağ, Şirvan, Naxçıvan əyalətlərində yaşayan söz-sənət adamları ilə də məktublaşmalar olurdu. Bu da istər-istəməz sənət xiridarlarını, sözə sevgisi olanları sözün sirlərini öyrənməyə sövq edirdi. Yeni-yeni istedadlar parlayır, Lənkəranda yaşayıb yaradan şairlərin şöhrəti kənarlara da çatırdı. Beləliklə, mərkəzi Lənkəran olmaqla cənub bölgəsində möhtəşəmliyi ilə çox uzaqlardan görünə bilən ədəbiyyat tonqalı yandırıldı. Sonralar ədəbi mühitin aparıcı simaları bu böyük ədəbiyyat ocağını sönməyə qoymadılar.

Sovet dövründə də ədəbiyyatın istedadlı və zəhmətkeş simaları ədəbi qüvvələri bölgədə nəşr olunan mətbu orqanların ətrafında cəmləyə bildilər.

Nasir Məhəmmədhüseyn Əliyev, şair Şəkər Aslan, şair-tədqiqatçı Mirhaşım Talışlı, şair İltifat Saleh... və bu estafet davam etməkdədir. Bu gün cənub bölgəsində ədəbi karvanın, əgər belə demək mümkünsə, sarvanı Qafar Cəfərlidir.

Mən Qafar Cəfərlinin “Saatın 61-ci dəqiqəsi” hekayələr kitabı haqqında geniş və əhatəli yazmışam. Onun hekayələrinin əsas maraqlı məziyyətlərindən biri yığcamlıq, hadisənin əsas cizgilərini göstərə bilən dəqiqliyə riayət olunması ilə şərtlənir.

Q.Cəfərli realist yazıçı olaraq həyat həqiqətlərinə sadiqdir. Demək olar ki, heç bir uydurma, havadan, göydən gəlmə mövzudan yapışmır. Sanki gördüyü, şahidi olduğu hadisələri yazıya gətirməyə çalışır. Bu da ona imkan verir ki, dövrün, zamanın əsas problemlərini oxucuya başa düşəcəyi, qavrayacağı, qəbul edəcəyi səviyyədə çatdırsın. İnsafən Qafar Cəfərli son illərdə həyatının mənasını ədəbi mühitə xidmətdə görür. Bir-birinin arxasınca maraqlı hekayələrlə mətbuatda çıxış edir. “Ömür yolu” kimi dəyərli bir nəsr əsərini yazıb çap etdirir. Lənkəran ədəbi mühitinin qaynarlığını təmin etmək üçün maraqlı tədbirlər təşkl edir. Elə bu günlərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Lənkəran bölməsinin yubileyinin AYB-nin Natəvan klubunda təntənəli şəkildə qeyd olunması da onun ədəbi və təşkilatçılıq işinin fəallıq göstəricilərindən sayılmalıdır.

Qeyd etdik ki, Q.Cəfərli hekayələri ilə daha çox populyardır. Lakonik, yığcam hekayələri oxumağa başlayan hər kəs mütləq hadisənin sonuna çatmağa çalışır. Və sanki yetdiyi sonluqla onun gözlərinin qarşısında çox maraqlı, düşündürücü, həyati bir mənzərə canlanır.

Qafar Cəfərlinin hələ nəşr olunmamış 3 hekayəsi əlimin altındadır. “Gülgəzi”, “Tənha qadın”, “Yaşamaq eşqi”. Nə gizlədim? İşin-gücün ağır, çətin vaxtında hekayə oxumaq və bu barədə yazmaq o qədər də asan deyil. Birinci növbədə ona görə ki, oxumaq üçün vaxt lazımdır. Vaxt isə bizi hətta nəfəs çəkməyə belə demək olar ki, qoymur.

Hər cür vaxt qıtlığına baxmayaraq, “Gülgəzi” hekayəsini kağızlar arasından seçib götürdüm. Həcmcə o qədər də böyük deyil. Əvvəlcə sətirlərə göz gəzdirdim, səhifələrə diqqət elədim. Əsərin qəhrəmanının adı diqqətimi çəkdi: Məşəbilə.

Bilirəm ki, Q.Cəfərli hekayələrində dəqiq müşahidə etdiyi həyat epizodlarına əsaslanır. Elə hekayənin baş qəhrəmanının adı da onun maraqlı müşahidələri əsasında özünəməxsus bir kəşfidir. Hekayə bir toy mənzərəsi ilə başlanır:

“Müğənninin səsi Məşəbilənin canına yağ kimi yayılırdı:

Bağa girdim üzümə,

tikan batdı dizimə.

Əyildim çıxarmağa,

yar sataşdı gözümə.

Musiqinin ahənginə uyğun olsa da, Məşəbilənin yaşına uyuşmayan əl-qol hərəkətləri, çiyin oynatması, arada ayaqlarını çarpazlayıb sürətli dönüşü həmişə olduğu kimi yenə də məclis əhlinin gur alqışları ilə müşayiət olundu. Gülgəzin onun üzünə zillənib əynindəki uzunqol paltarın biləyinə kimi örtdüyü əllərini havada oynatması, gözlərini nazla süzüb, ilıq bir təbəssümlə gülməsi, arada başından açılıb boynuna tərəf sürüşən örpəyini ani bir hərəkətlə alnına kimi dartması və yenidən əda ilə rəqsinə davam etməsi də hamının ürəyinə yatırdı. Bu zaman alqışların Məşəbiləyə və ya Gülgəzə aid olmasını ayırd etmək çətin idi”.

Həqiqətən, bu dörd misradan ibarət bayatı toylarda çox oxunur. Özü də maraqlı məzmunu var. Sevgilisinin sorağı ilə aşiq olduğu qızın bağının ətrafında dolanan aşiq elə yar sorağı ilə bağa girir. Əlbəttə, gözləri dörd yanı gəzir. Elə beləcə də, üzüm dərmək istəyir. Amma bu zaman dizinə tikan batır. Aşağı əyilir ki, dizindən tikanı çıxartsın. Aşağı əyiləndə bağın başqa bir tərəfində, sıx yerində sevgi duyğuları ilə fikrə dalmış, bəlkə də elə onun özünü gözləyən sevgilisini görür. Bir sözlə, yarı gözünə sataşır. Bundan gerisi aydındır. Müğənninin oxuduğu bu nəğmə əsərin qəhrəmanının da ruhunu səfərbər edib. Məşəbilə adlı şəxs həmin musiqinin sədaları altında rəqs edir. Həmin məqamlarda o özünü dünyanın ən xoşbəxt insanı kimi bilir. Çünki dünyanın bütün dərdlərindən, ağrı-acılarından bu musiqi sədaları ilə qurtulan Məşəbilənin ruhunu oxşayacaq tərəf müqabil də oyuna çıxır. Bu da onun halal arvadıdır. Amma onun sevgi duyğuları hətta yaşının ağırlıq dərəcəsini keçmiş olsa belə, bütün ruhunu səfərbər edən həmin gözəlin adı elə Gülgəzdir.

Qafar Cəfərli özünəxas təsvirlə toyun mənzərəsini çox dəqiq cizgilərlə verir. Bununla sanki yaddaşımıza qaytarır ki, toy hay-küy yeri deyil. Toy insanların zövq almaq məkanıdır. Adamların ruhunun daha da saflaşması, sağlamlaşması yeridir. Mərəkənin ortasında Məşəbilə və arvadı Gülgəz rəqs hərəkətləri ilə sanki bir-birinin könlünü oxşayır. Varlıqlarına yayılan zövq duyğuları ilə elə bir-birinə öz hərəkətləri, rəqs ədaları ilə ən ülvi, ən isti duyğularını çatdırırlar.

Rəqs bitir. Oynayanlar öz yerlərinə çəkilirlər. Hətta bu zaman da Məşəbilə öz arvadına yüksək rəğbət və ehtiram hisslərini gizlətmir. Bu da ətrafdakılara xüsusi münasibət təlqin edir. Sanki Qafar Cəfərli bununla hər kəsə çatdırır ki, əgər siz ailədə ər-arvad olaraq doğmalığınızı səmimiyyətinizlə qoruya bilsəniz, onda xoşbəxtlik heç vaxt sizi tərk etməyəcək.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Məşəbilənin həyatı hamar, rahat olmayıb. O bəlkə də, hamıdan çox əzab əziyyət yolu keçib. Məhz bu yolla irəliləyərək həyatının indiki mərhələsinə gəlib çatıb.

Məlum olur ki, Məşəbilənin əsl adı Qüdrətdir. “Bilə” adını ona hələ məktəbdə oxuyanda şagird dostları veriblər. Bu da hörmət, əzizləmə mənası daşıyır. Sonralar bir Məşhəd səfəri də olub. Beləliklə, Qüdrətin adı Məşəbilə olaraq tanınıb.

Qeyd etdik ki, Q.Cəfərli qəhrəmanının müsbət obrazını birdən-birə, havadan təqdim etmir. Onun hansı həyat acılarından keçdiyini də diqqətə çatdırır. Qüdrət, yəni Məşəbilə ixtisasca aqronomdur. Sovet hökümətinin dağılması ilə işsiz qalıb. Ancaq o elə adam deyil ki, aciz olsun. Axır ki, “Jiquli”si ilə adamlara taksi xidməti göstərib. Bu yolla çörək pulu qazanmağa çalışıb. Amma bu işdə bəxti gətirməyib. Qəzaya düşüb və arvadı da bu qəzada həlak olub.

Məlumdur ki, belə qəzalarda humanizm göstərmək, günahkarı daha yüngül cəza ilə vəziyyətdən çıxarmaq olardı. Amma Məşəbilə 5 ili həbsxana divarları arasında keçirir. Axır ki, həyatının bir axara düşən vaxtı gəlir. Və bu zaman qonşu kənddən ərə getmək vaxtı keçmiş Gülgəzlə evlənməli olur. Hətta ondan bir oğul da dünyaya gəlir.

Neçə ildir Məşəbilə öz xoşbəxtliyini bütün varlığı ilə bağlı olduğu Gülgəzi ilə birgə toylarda hamıya göstərməkdən xüsusi məmnunluq duyur. Elə bil hamıya çatdırmaq istəyir ki, əgər xoşbəxt olmaq istəyirsinizsə, çox şeyə yox, öz ailə mühitinizdə istəklərinizlə səmimi olun. Zənnimcə, Q.Cəfərlinin bu hekayədə oxucuya çatdırmaq istədiyi ən üstün təlqin olunan fikirlərdən biri elə budur.

Məşəbilənin Gülgəzlə evlənməsi də özü bir halallığa xidmət edən əməldir. Əslində o Gülgəzlə tamah məqsədi ilə və ya ehtirasa xətir yox, bir insan ömrünü ləyaqətlə yaşamaq və digərinə yaşatmaq üçün evlənib.

Kənddə hər kəs yaxşı görür ki, onlar necə xoşbəxtdilər.

Amma həyat da öz sözünü deməkdə idi. Məşəbilənin çəkdiyi zillətlər, ağrı-acılar öz nəticəsini göstərməli idi. Və onu cismən əzmiş, demək olar ki, canında yaşayan xəstəlik öz işini görmüşdü.

Məşəbilənin ölüm mənzərəsini də Qafar Cəfərli xüsusi cizgilərlə verir. Ən başlıcası, Gülgəzin Məşəbiləyə olan xüsusi rəftarı elə onun xəstəlik çağında daha açıq görünür: “Məşəbilənin ilk həkim müayinəsinə getməsi, bir müddət xəstəxanada yatması, sonra öz xahişi ilə illərin xatirələrini özündə yaşadan doğma ocağına dönməsi və günlərin birində isə bir əli atasının adını yaşadan oğlu Məmmədin, o biri əli onu bütün varlığı ilə sevən, on dörd il onu öz “uşağı” kimi əzizləyən Gülgəzin əlində bu dünyaya əlvida deməsi heç bir ay çəkmədi”. Burada işlədilən “uşağı” ifadəsi çox şeydən xəbər verir. Hətta bəlkə başqa bir yazıçı bunun mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün hekayəyə nə qədər epizodlar uydura bilərdi. Amma Qafar Cəfərli ifadəni o qədər dəqiq, sərrast və yerində işlədib ki, daha başqa təfərrüata ehtiyac qalmır.

Ümumiyyətlə, insanın insana sədaqəti, inamı əslində həyatın əsl mahiyyətidir. Dağılan ailələrin bir çox hallarda, xəyanətlə üzləşmələrin, qətllərin, tərəflərdən birinin digərinə zor etməsinin, ümumiyyətlə, həyatdan küsgünlüyün və hətta intiharların hamısının baş verməsində inamsızlığı, səmimiyyətin olmamasını əsas götürmək olar. Tərəflər ruh etibarı ilə bir-birinə doğma olmayanda nə desən baş verə bilər.

Məşəbilə və Gülgəz həyatda heç bir artıq tamaha meyl göstərməyən adamlardır. Onlar öz həyatları ilə həmkəndlilərinə necə xoşbəxt olmağın yolunu göstərirlər və buna da heç bir kitab, dərs tələb olunmur. Onların öz həyatları bəs edir ki, xoşbəxtlik axtaranlara görk kimi nümunə olsunlar.

İndi artıq Məşəbilə yoxdur. Gülgəz çox çətinliklə dünyaya gətirdiyi oğlu ilə baş-başa qalıb. Oğlunun doqquz yaşı var. Necə olacaq? Onlar Məşəbilədən qalmış xoşbəxtliyi davam etdirə biləcəklərmi? Əlbəttə, əgər Gülgəz mənəvi saflığını qoruyarsa, bu xoşbəxtliyi onun və oğlunun əlindən kimsə ala bilməz.

Yenə toydur. Məşəbilə il yarım bundan əvvəl dünyasını dəyişib. Amma həyat davam edir. İndi kimsənin cəsarəti çatmır ki, adamların “Gülgəzi” adlandırdıqları həmin havanı çaldırsın, kimsə qolunu qaldırıb bu havaya oynasın.

Doğrudur, yazıçı əlavə məlumat vermir, amma hiss olunur ki, Gülgəz sanki kənd əhlini intizardan qurtarmaq üçün və onlara xoşbəxt yaşamağın heç də uzaqda olmadığını göstərmək üçün musiqiçilərə həmin havanı çalmağı işarə edir: “...Bütün məclis həyacan içində idi. Uşaqlı-böyülü hər kəs yerindən dikəlib müsiqiçilərin oturduğu yuxarı başa boylanırdılar. “Gülgəzi” havası çalınırdı. Son il yarım ərzində kənd əhlinin eşitmədiyi bu hava hamını təsirləndirmişdi. Tədricən hamı ayağa qalxmağa başladı. Amma kimsə rəqs etməyə cürət etmirdi. Məşəbilənin yoxluğunu bilsələr də, sanki hər kəs möcüzə gözləyirdi. Gənc müğənninin səsi isə Şadlıq sarayını başına götürmüşdü:

Bağa girdim üzümə,

tikan batdı dizimə.

Əyildim çıxarmağa,

yar sataşdı gözümə.

Sonra baş verənləri məclis əhli heyrət içində izlədi”.

Sanki həyat təzədən öz axarına qayıdır. İndi bundan sonra nə olacaq – hələ bunu kənd əhli bilmir. Amma Gülgəz işin içərisindədir. O, insanları heyrətdə qoymaz və sanki öz əməli ilə əri Məşəbilənin ruhuna insanların dilindən səslənəcək rəhmət nidalarına yol açmalı olacaq.

Doğrudur, il yarım elə də çox vaxt deyil. Və bu ötən vaxt hələ də Gülgəzin tam sağalmayan, qaysaq tutmayan yarasını unutdura bilməyib. Amma həyat sevgisi, oğluna nikbin, gələcəyə inam təlqin edən bir duyğu bəxş etməyi özünə borc bilən Gülgəz kimsənin təkidini gözləmədən ortaya çıxır.

Yazıçı bu mənzərəni çox təsirli, lirik bir ovqatla təqdim edir:

“Əri Məşəbilənin ölümündən keçən il yarım ərzində ilk dəfə baldızı nəvəsinin toyuna gələn Gülgəz arvad birdən irəli çıxdı, qol götürüb rəqs etməyə başladı. Elə gözəl rəqs etdi ki, hamı biixtiyar əl çalmağa, onu alqışlamağa məcbur oldu. Bir azdan məclis büsbütün alqışlara qərq oldu. Gülgəz əvvəlki tək ədalı baxışlarla biləyinə kimi örtülü əllərini xüsusi bir zərifliklə çiyinləri bərabərində oynadır, gözlərini qırpmadan qarşısındakı məchul nöqtəyə baxır, sanki qarşısındakı “Məşəbiləni” süzür, arada isə boynuna düşən örpəyi cəld hərəkətlə alnına kimi dartıb nazlana-nazlana dövrə vururdu. Əvvəlki vaxtlarda heç olmayan isə örpəyin tam örtə bilmədiyi ağ saçları və yanaqlarında şırım açan göz yaşları idi.

Məclis əhlinin yenidən və daha gur alqışları isə doqquz yaşlı Məmmədin eynən atası kimi oynamağına ünvanlanmışdı”.

İndi hər şey aydın olur və demək, həyat davam edir. İnsanlara isə elə alqışlı nidalarla bu həyatı şən notlarla yaşamaq istəyi düşür.

Q.Cəfərli həyat adamıdır. Həyatı sevdirmək üçün sözdən məharətlə istifadə edir.

ŞƏDDAT CƏFƏROV

Ədalət.- 2024.- 26 yanvar,№3.- S.11.