SARAY ŞÜŞƏDƏKİ CİN DEYİL

İki minilliyin, iki əsrin qovşağında dövlət müstəqilliyimizə qovuşmuşuq. İki yüz illik müstəmləkəçilik həyatında kimlərinsə himayəsində olmaq əziyyətindən xilas olmuşuq. Siyasi qadağalar, tabular aradan götürülüb. Dövlətin siyasi, iqtisadi və mədəni dayaqlarını möhkəmləndirmək üçün əlverişli şərait yaranıb. Bu fürsətdən maksimum faydalanmaq, xalqın milli təfəkkürünü, milli şüurunu formalaşdırmaq üçün belə bir tarixi şərait heç vaxt olmayıb. Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu 70 il müddətində xalqımızın tarixi keçmişini, milli adət-ənənələrini unutdurmağa çalışıblar. İmperiyanın çox böyük və nəhəng siyasi-ideoloji sistemi bu istiqamətə yönəldilib. On illər boyu gənc nəsli öz keçmişindən, dədə-babalarının şərəfli tarixindən uzaqlaşdırıblar. Yaranan boşluğu doldurmağın artıq vaxtı çatıb. Bu mənada ağıllı və müdrik siyasətçilərə, elm və mədəniyyət xadimlərinə ehtiyacımız böyükdür. Cəmiyyəti həmişə irəliyə aparan ağıl, zəka və təfəkkür sahibləri olub. Xalq, millət, toplum öz dahisinin, siyasi xadiminin, fədakar və igid sərkərdəsinin, bacarıqlı dövlət rəhbərinin çiynində yüksəlir.

İndiyə kimi xalqımızın fəxri ola biləcək sərkərdələrimizə, şahlarımıza, saray xadimlərimizə barmaqarası baxmışıq. Hətta həqiqətinə şübhə etmədiyimiz, ətəyində namaz qıldığımız şair və yazıçılarımızın onların haqqını tapdamasına, həqiqəti təhrif etməsinə əhəmiyyət verməmişik. Təəssüf ki, bu stereotip, daşlaşan düşüncə tərzi bu gün də davam edir. Sanki çoxları həqiqəti deməkdən çəkinir. Boşboğazların, heç nə bilməyib hər şeydən danışanların, haqqı nahaqqın ayağına verənlərin sayı da az deyil. Bir dəfə mərhum tənqidçi ədəbiyyatşünas Şamil Salmanovdan soruşdum ki, niyə çağdaş ədəbi proses haqqında məqalə yazmırsınız? O, ani fikirləşəndən sonra dedi ki, indiki gənc şair və yazıçılar həqiqəti eşitmək istəmir. Birinin əsərini tənqid etsəm, mətbuata çıxıb nəsil-nəcabətimi söyəcəklər. O vaxt professorla həmrəy olmadığım bu sözlərin həqiqət olduğunu bu gün açıq-aydın dərk edirəm. Bu yaxınlarda MEA-nın müxbir üzvü, tənqidçi və ədəbiyyatşünas, millət vəkili Nizami Cəfərovun APA informasiya agentliyinə müsahibəsini oxudum. Son illərdə çağdaş ədəbi tarixi proseslə bağlı bu səviyyədə nəzəri təfəkkür səpkili fikir və mülahizələrə rast gəldiyimi xatırlamıram. Bu yazı, birmənalı şəkildə deyə bilərik ki, müasir ədəbiyyat elminin, bədii düşüncənin metodoloji istiqamətlərini müəyyənləşdirən proqram sənədidir. Bu barədə öz fikirlərimi baş redaktorumuz İradə Tuncayla da bölüşdüm. O da mənimlə eyni fikirdə olduğunu bildirdi. Mən bir ədəbiyyat tədqiqatçısı və filologiya mütəxəssisi kimi öz həmkarım və yaxından tanıdığım Nizami Cəfərovun aydın təfəkkürünə, analitik təhlillərinə, bədii faktı nəzəri fikrin tədqiqat predmetinə çevirmək istedadına sözün həqiqi mənasında qibtə etmişəm. Ancaq məqalə çıxandan bir neçə gün sonra müxtəlif qəzetlərdə bu nadir istedadlı qələm sahibinə qarşı kompaniya xarakterli hücumlar başlandı. Səbəb çox sadə və aydın idi. N.Cəfərov həmin müsahibəsində xalq şairi Zəlimxan Yaqub, yazıçı-publisist, millət vəkili Aqil Abbas, yazıçı Hüseynbala Mirələmovun yaradıcılığı haqqında öz müsbət fikirlərini bildirmişdi. Bu dəyərləndirmə obyektiv həqiqətə əsaslanır. O, müsahibəsində deyir ki, müqayisə etsək 1990-cı, 2000-ci illərin ən populyar şairi Zəlimxan Yaqubdur. Ona görə ki, söz etnoqrafik səmimiyyətdən və birbaşa deyilir. Daha burada Ramiz Rövşən, Vaqif Cəbrayılzadə, Ələkbər Salahzadə kimi mürəkkəb obrazlardan danışmaq dövrü keçib. Müsahibənin bir yerində isə bildirir ki, Hüseynbala Mirələmovun, Yunus Oğuzun, Aqil Abbasın da kitabları haqqında yazdığım ön sözlər mənim təşəbbüsümlə olmayıb. Onlar mənə müraciət ediblər və çox istəyiblər ki, kitabları haqqında fikir yazım. Ancaq mən həmin fikirləri məmnuniyyətlə yazmışam və demişəm. Professor N.Cəfərov həmin yazıçıların kitabı haqqında "məmnuniyyətlə yazmışam və demişəm" - deməklə yazıçıların halal haqqını etiraf edir. Onların son illərdə yazdığı bədii əsərlərin dəyərini verir. Hər iki dəyərləndirmə həqiqəti ifadə edir. Qarabağ savaşı başlayandan bu günə kimi ədəbi tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar bu müharibənin publisistikada və lirik düşüncədə kifayət qədər əks olunduğunu etiraf ediblər. Ancaq irihəcmli əsərlərdə, nəsr təfəkküründə müharibə həqiqətlərinin bədii həqiqətə çevrilmədiyini təəssüf hissi ilə qeyd ediblər. Aqil Abbasın "Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz", "Dolu" romanları Azərbaycan xalqının müharibədə çəkdikləri əziyyətləri, maddi və mənəvi itkiləri, xalqın mübarizlik ruhunu və qələbə əzmini geniş epik lövhələrlə oxuculara çatdıran ilk bədii nəsr nümunələridir. Hətta N.Cəfərov yazılarının birində A.Abbasın "Dolu" romanını Azərbaycan xalqının "Qarabağnaməsi" adlandırmışdı. Çünki bu əsərdə Qarabağın tarixi taleyi kontekstində Azərbaycanın bu günü və gələcəyi ədəbi düşüncənin mərkəzinə çəkilib. Rüstəm İbrahimbəyov və Çingiz Hyseynovun yaradıcılığı haqqında əvvəllər dediyi fikirlərini Nizami Cəfərov bu dəfə də təkrarlayıb. Ancaq görün sonra nə baş verdi? Hər iki yazıçı mətbuatda Nizami Cəfərovu açıq şəkildə təhqir etdilər. Özü də yazıçı adına şərəf və ləyaqət gətirməyən bir tərzdə. Şübhəsiz ki, bu hücumlardan xalq şairi Zəlimxan Yaquba da pay düşdü. Müxtəlif qəzetlərdə açıq və eyhamlı fikirlər səsləndirildi. Əslində Nizami Cəfərov həqiqəti ifadə etmişdi. Əgər bu gün Zəlimxan Yaqubun şeirləri xalqın dilindən düşmürsə, el şənliklərində, rəsmi toplantılarda aşıqlar, xanəndələr tərəfindən oxunursa, bu, ümumxalq sevgisinin göstəricisi deyil, bəs nədir? Belələrinə qarşı şairin özü gözəl deyib:

Çirkab atdı, palçıq atdı, lil atdı,

Toz doldurdu gözlərimə kül atdı,

Çox işlərə, oyunlara əl atdı,

Dünya məni bulandıra bilmədi.

Həmin adamlar ictimai rəyi də çaşdırmağa çalışırlar. Bir neçə gün əvvəl "Azadlıq" qəzetində istedadına hörmət etdiyim Vaqif Bayatlı Odərin müsahibəsi verilib. Müxbir şairə sual verir ki, siz saray şairi olmaq istərdinizmi? Şair də dərhal cavab verir ki, mən heç vaxt saray şairi olmaq istəməmişəm. Vaqif Bayatlı Odər Saray ədəbiyyatı, saray şairi deyəndə şüşədəki cini xatırlayır. Əslində saray hökmdarları da, saray şairləri də bu xalqın övladları olub. Saray olan yerdə, hakimiyyət, qüdrətli dövlət olan yerdə böyük ədəbiyyat yaranıb. Məgər Xaqani Şirvani sarayda yaşamayıbmı? O, sovet ideologiyası idi ki, bu xalqın taleyini düşünən dövlət xadimlərimizi, sərkərdələrimizi düşmənimiz eləmişdi. Saray (oxu hakimiyyət) deyəndə yadımıza Şah İsmayıl, Ağa Məhəmməd Şah Qacar, Nadir şah düşür. Onların hansı bu xalqın düşmənidir ki, biz onların sarayını xortdanı xatırlayan kimi yad edirik? Həm də hər əlinə qələm alanı saraya dəvət etmirdilər. Qələmindən başqa şairin şəxsiyyətinə, boy-buxununa, yaraşığına, oturuşuna-duruşuna, bir sözlə, hər incəliyə fikir verirdilər. Əgər kiminsə buna şəkki-şübhəsi varsa, ədəbiyyat mütəxəssislərinə müraciət edə bilər.

MƏHƏMMƏDƏLİ MUSTAFA

Ədalət.- 2009.- 10 aprel.- S.6.