SƏRRAF ŞİRUYƏNİN TƏCNİS ÇƏLƏNGİ

Çağdaş poeziyamızın sayılıb-seçilən, əsərləri ilə xalqın məhəbbət və ehtiramını qazanan simalarından biri də dövrümüzün ən qüdrətli təcnis ustadlarından olan şair Sərraf Şiruyədir, desək yanılmarıq. Bu bir aksiomadır. İxtisasca riyaziyyatçı olsa da o, rəqəmlərin dili ilə deyil daha çox sözün sehri, ecazkar qüvvəsi ilə poeziya sevərlərin qəlbini ovsunlayıb, hakim kəsilib, ürəklərini fəth edib. Mən bu həqiqətin düzgünlüyünə şairin 2008ci ildə "Nurlan" nəşriyyatında çap edilmiş on cildlik kitabları seriyasından birinci cildlə tanışlıqdan sonra bir daha əmin oldum. Şair, tədqiqatçı Araz Yaquboğlunun tərtib etdiyi bu kitab Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Hüseyn İsmayılovun "Azərbaycan təcnisinin Sərraf Şiruyə səhifəsi" yazısı ilə açılır.

"Sərraf Şiruyənin yaratdığı cinaslar təkcə texniki ahəngi, yəni forma estetikası ilə yox, həm də məzmunməna keyfiyyəti ilə seçilir. Şeirdə öz yerində və məqamında işlədilmiş cinaslar ona musiqililik, melodiklik gətirir, forma gözəlliyini artırır".

Yaradıcılığı xalq şeirinin poetik ənənələri üzərində köklənən, onun bütün imkanlarını özündə birləşdirən, etnikmilli dəyərlərə söykənən Sərraf Şiruyə təcnislərində novotorluq, forma və məzmun vəhdəti, xalq ruhuna yaxınlıq, leksik, qrammatik və fonetik normalara düzgün əməl edilməsi onun türk dilinin incəliklərinə dərindən bələd olmasından, xalq yaradıcılığından qidalanıb, ondan rişə almasından xəbər verir. Təcnis janrının incəliklərinə dərindən bələd olmasının nəticəsidir ki, Sərraf Şiruyə təcnisin bir çox şəkillərinə, dodaqdəyməz təcnis, dodaqdəyməz cığalı təcnis, ayaqlı cığalı təcnis, cığalı təcnis, gəraylı təcnis və cinas bayatıların ən gözəl nümunələrini yaratmışdır. Qəlbinin odunu, közünü, gözünün nurunu poeziya işığında nurlandıran şair həmin şeirlərlə oxucularının mənəvi dünyasına işıq salır:

Dahilər, şairlər yüzdü,

mindimi,

Başlayır o sayın ayağı

məndən.

Hikmətli sözümlə bal

yedirtmişəm,

Kimsəyə yetməyib ay

ağı məndən.

Bəli Sərraf Şiruyə yaradıcılığı ilə tanış olduqca onun söz kürəsində əriyəəriyə söz xalısına əsrarəngiz naxışlar, ilmələr toxuduğunun şahidi oluruq. O, cinaslardan möhtəşəm bir qala qurur, elə bir qala ki, onun bir daşını yerindən tərpətsən gözəlliyi itər, məğzi və məzmunu dəyişər. Cığalı təcnis janrında yazdığı "Barı gül", "Min qala", "Oyana", "Yar yara məni", "Ay sinəsinə", "Ayağı gəzər", "Ha yana indi" şeirlərində bu xüsusiyyət bir daha dediklərimizi təsdiqləyir.

Ustadım həm Göyçə,

həm Qarabağdı,

Hər ikisi talan bir qara

bağdı.

Sərrafam, Qarabağdı,

Bağımız qara bağdı.

Nə karvandı yükü ağ,

Çatısı qara bağdı.

Qollarım zəncirdə

qara bağdadı,

Açmaq üçün

dağıtginən min qala.

Sərraf Şiruyə "Qarabağdı" sözünü müxtəlif məna çalarında verməklə dilimizin zəngin, potensial imkanlarından məharətlə bəhrələnmişdir. Göründüyü kimi şair "klassik ədəbiyyatdan gələn bənzətmələri sadələşdirir, sirli, müəmmalı gözəllik örtüyünü götürüb atır, həyatın ən sadə həqiqətlərindən gözəllik heykəli ucaldır". Məhz elə buna görə də dodaqdəyməz təcnis janrında yaradılmış şeirlər Sərraf Şiruyə qələmində əsas yerlərdən birini tutur. "Hey qalaqala", "Qan qala" şeirləri də onun söz boxçasının zəngin olmasından xəbər verir:

Səyyad, səyyah gəzər dağı,

aranı,

Haqq, nahaqq iş

gərəkdir ki, aranı.

Nakəs, nadan qatışdırdı

aranı,

Saldı yenə eli nahaq qan,

qala.

Birinci misrada "aran" sözü isti yer, məkan, ikincidə araşdırmaq, üçüncü misrada isə aranı qarışdırmaq anlamında ifadə edilmişdir.

Yaradıcılığında yüksək bədii çaları ilə seçilən və aşıq poeziyasında çox az təsadüf edilən gəraylı təcnis janrına müraciət etməsi isə yüksək bədii gözəlliyi və təravəti ilə oxucularda böyük maraq doğurur. "Ala dedi", "Yara yana", "O yar aya", "Yarı gözlər", "Yarı dağlar", "Ay ağı var" və s. əsərlər öz bədii silqəti ilə Sərraf Şiruyənin mahir təcnis yaradıcısı olmasından xəbər verir:

Şiruyə tək səyyada bax,

Səy fikirdə, səy yada bax,

Yara gülən səy yada bax,

Hər gülüşü yarı, dağlar.

Sərraf Şiruyə "səyyada" sözünü müxtəlif məqamlarda işlətməklə dilimizin zəngin, potensial imkanlarından məharətlə bəhrələnmişdir. "Səyyad" sözü birinci misrada ovçu, ikinci misrada səy fikirli, üçüncü misrada isə ağıldan kəm, özgə mənalarında işlədilmişdir. "Lirika ani və qüvvətli həyacanların məhsuludur" deyənlər bu fikirlərində həqiqətən də haqlıdırlar.

Folklorun ən geniş yayılmış bayatı janrında lirik hiss, duyum və deyim tərzi sadə və lakonikdir. Lakin eyni zamanda dörd misrada öz düşüncələrini poetik şəkildə ifadə etməyin də çətinliklərini hər birimiz yaxşı bilirik. Əsrlərin dərinliklərindən süzülüb gələn bayatılarımızda xalqımız yeri düşdükcə cinas qafiyələrdən genbol istifadə etməklə əvəzolunmaz söz inciləri yaratmışlar. Əmani, Xətai, Vidadi, Vaqif, Sarı Aşıq kimi sənətkarların yaradıcılığında bu janra geniş şəkildə müraciət edilmişdir. Sərraf Şiruyənin də yaradıcılığında bayatı janrı əsas yerlərdən birini tutur. Şairin on cildlik əsərlər külliyatının birinci cildində verilmiş 668 cinas bayatısı dedikləmizi bir daha təsdiqləyir.

Sərraf deyər, qara yaz,

Nəfəs saldı qara yaz.

Göyçənin dağlarından,

Getdi tamam qar, ayaz.

Və yaxud:

Sərrafam, yamanam mən,

Yamana yamanam mən.

Ölüm o gün fərz olar,

Yamana yamanam mən.

Birinci bayatının birinci misrasında "qara yaz" sözü ağ kağız üstdə qara yazmaq, ikinci misrada "yaz nəfəs salıb qarı əritdi" dördüncü misrada isə "qar, ayaz" mənasında, ikinci bayatının birinci misrasındakı "yamanam mən" sözləri "yamanam, hər işi bacaranam" ikinci misrada "pisə pisəm", dördüncü misrada "yamana yamandığım gün, yamana birləşdiyim gün ölüm mənə fərz olar" mənalarını ifadə edir. Əgər onun hər bayatısını ayrıayrılıqda dağlarımızda bitən rəngarəng çiçəklərə bənzətsək, onda bu bayatılarda torpaqlarımızın ətrini, rahiyəsini, xalqımızın etnik milli psixologiyasını, ruhunu, vətənə, yurda, soykökə bağlılığını və şairin könül çırpıntılarının əks sədasını geniş mənada hiss etmiş olarıq. Bir sözlə bu bayatılar forma və məzmunca o qədər birbirinə bağlıdır ki, onları xalq yaradıcılığı nümunələrindən ayırmaq olmur.

Sərraf Şiruyə təcnislərinin ideya estetik qayəsi oxucuda qüvvətli hisshəyacan doğurması müəyyən, konkret hadisələrin təsviri ilə güclü emosiya yaratması baxımından müasir təcnis yaradıcıları içərisində ən qüdrətli sənətkarlarımızdandır. Buna görə də hər hansı bir məqalə və yaxud kiçik bir qəzet yazısında Sərraf Şiruyə kimi qüdrətli söz ustadının təcnis yaradıcılığını geniş şəkildə tam təfsilatı ilə araşdırıb təcnissevər oxucu auditoriyasına çatdırmaq qeyrimümkündür. Bu folklorşünas alimlərimizin işidir və inanırıq ki, Sərraf Şiruyənin təcnislərinin elmi araşdırılması tədqiqatçılarımızın nəzərindən qaçmayacaqdır.

MÜTƏLLİM HƏSƏNOV

Ədalət.- 2009.- 18 aprel.- S.16.