SUMQAYIT HADİSƏLƏRİ -
27-29 FEVRAL, 1988
Kimdir müqəssir?
Yaxud məkrli düşmənlərin üstümüzə
yaxdığı ləkəni
nə vaxt təmizləyəcəyik?
Bu bir həqiqətdir
ki, bugünkü faciələrimizin kökündə,
özəyində dünənimiz
var. Söz yox ki, bu
günədək başımıza
gələnlər rus
imperiyasının tarix
boyu xalqımıza qarşı süngüyə
çevirdiyi erməni
daşnaqlarının düşmənçilik
əməllərinin nəticəsidir.
Məhz bu qüvvələr 1988-ci il
fevralın 27-29-da xalqımıza
gözlənilməz zərbə
endirdilər. Keçmiş
SSRİ-nin ali hakimiyyət orqanlarının
bilavasitə rəhbərliyi
ilə Sumqayıt hadisələri törədildi
və bu vəhşilik aktı Azərbaycan xalqının
adına yazıldı.
Bu aksiyanın təşkilatçıları
şəhərdə iğtişaşlar
törətmək üçün
süni şərait yaratmışdılar. Gənclərə, xüsusən texniki peşə məktəblərinin
şagirdlərinə spirtli
içkilər, içərisi
əvvəlcədən xaricdə
narkotik maddələrlə
doldurulmuş siqaretlər,
müxtəlif psixotrop
dərmanlar və s. paylamışdılar. Əhalinin arasında Azərbaycan dilini təmiz bilən müxtəlif millətlərdən
(əsasən ermənilərdən)
ibarət olan təxribatçı qruplar
yerləşdirmişdilər. Onlar insanları inandırmağa çalışırdılar
ki, guya Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda ermənilər azərbaycanlıları
kütləvi şəkildə
döyür, öldürür,
azyaşlı qızları
zorlayır və s. Guya Bakının
dəmiryol vağzalına
vaqon-vaqon meyidlər daşınır. Sumqayıtın özündə isə guya içərisi meyit və yaralılarla
dolu avtobusu şəhərin küçələrində
nümayiş etdirirdilər.
Şəhərin Lenin
meydanındakı mitinqdə
hətta bir nəfər qadın döşünü camaata
göstərərək onun
ermənilər tərəfindən
kəsilmiş anasının
döşü olduğunu inandırmağa
çalışırdı. Hüquq-mühafizə orqanlarının səlahiyyətləri
dondurulmuşdu. Ekstremist
əhval-ruhiyyəli iş aparanlara güldən ağır söz deyilmirdi. Şəhərə vaxtında
ordu göndərilməsi
tələbləri artıq
fevralın 27-də Sumqayıtda olan SSRİ
DTK-nın müavini Bobkov tərəfindən qulaqardına vurulurdu. General Krayevin rəhbərliyi ilə fevralın 28-dən 29-na keçən gecə şəhərə daxil olmuş ordu hissələri və daxili qoşunlar şəhər partiya komitəsinin binasını
mühasirəyə alaraq
gözləmə mövqeyində
dayanmışdılar. Həmin
anlarda şəhərdə
məlum qüvvələr
tərəfindən erməni
millətindən olanlar
döyülür, öldürülür,
zorlanırdılar. Nəticədə 26 nəfər erməni öldürüldü. Fevralın
29-da günorta üstü
ordunun proseslərə
birdən-birə müdaxiləsi nəticəsində
6 nəfər azərbaycanlı
tankların tırıltıları
altında vəhşicəsinə
həlak oldular, 400 nəfərə qədər
adam xəsarət aldı, 200 mənzil talan edildi, 50 mədəni-məişət obyekti dağıdıldı, 40-dan çox
avtomobil zədələndi
və bir hissəsi yandırıldı...
Martın 1-dən
keçmiş SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupu hadisələri
araşdırmaq üçün fəaliyyətə
başladı. Bu qrupa
keçmiş SSRİ prokurorluğu
baş istintaq idarəsi rəisinin müavini Nenaşev və SSRİ Prokurorluğu
yanında xüsusilə
mühüm işlər
üzrə müstəntiq
Qalkin başçılıq
edirdilər. Bundan başqa keçmiş
SSRİ DTK-nın SSRİ Hərbi
Prokurorluğunun xüsusi
qrupları da fəaliyyət göstərirdilər.
3 minə yaxın şəhər
sakini günahlı-günahsız həbs olunub zindanlara
dolduruldu. Onlardan bir qismi inzibati məsuliyyətə
cəlb olundu, bir qismi rüşvət
verərək canlarını
qurtardı, 94 nəfər
haqqında isə cinayət işi başlanıldı. Adıçəkilən
istintaq orqanları baş vermiş hadisələrin səbəblərini,
cinayətlərin törədilməsi
üçün yaradılmış
şəraiti, təşkilatçıları, əsl caniləri
müəyyən etməyə
səy göstərməmiş,
hadisələrin mahiyyətini
ört-basdır etməkdən ötrü
ayrı-ayrı zorakılıq metodlardan istifadə edərək qondarma şahidlərin ifadələrinə əsaslanaraq
uydurma ittihamələr
hazırlayıb keçmiş
İtifaqın müxtəlif
məhkəmələrində baxılmaq üçün
təqdim etmişdilər.
İstintaq zamanı tutulanların zorakılıqla
bir-birinə qarşı ifadələr
verməsində adıçəkilən
istintaq qrupuna daxil olan respublika
prokurorluğunun, respublika
DTK-nın, DİN-in müstəntiqlərinin müstəsna
"xidmətləri" olmuşdur.
Onlar Moskvadan gəlmiş ağalarının
xoşuna gəlmək
üçün hər
cür çirkin üsullardan istifadə edirdilər...
Məhkəmələr
də öz növbəsində yuxarıların göstərişi
ilə hərəkət etmiş, baxılan işlərdə
qanunun aliliyi prinsiplərini kobudcasına pozaraq ədalətsiz
hökmlər vermişdilər. 18 oktyabr-18
noyabr 1988-ci il tarixdə Moskvada keçmiş SSRİ Ali Məhkəməsi Ə.Əhmədovun,
İ.Cəfərovun, İ.İsmayılovun cinayət
işlərinə baxmış,
prosesdə müttəhimlərə
qarşı ittihamların
əsaslılığı sübut olunmuş, lakin həmin iş bütövlükdə
yenidən istintaqa qaytarılmaq əvəzinə,
İ.Cəfərovun və İ.İsmayılovun
cinayət materialları
yenidən istintaqa qaytarılmış, Ə.Əhmədova
isə heç bir tutarlı dəlil-sübut olmadan hadisələrin təşkilatçısı damğası
vurularaq güllələnməyə
məhkum olunmuş və hökm oxunduqdan 17 ay sonra Moskva şəhərində
icra olunmuşdur. Bundan başqa, istintaq dövrü heç bir günahı olmayan, sonradan məhkəmə tərəfindən
sübuta yetirilmiş
II qrup insulinlə yaşayan əlil Elçin Gəncəliyev
Bayıl türməsində
müəmmalı şəkildə
öldürülmüş (onların ailəsi hadisə günləri 3 nəfərdən ibarət
erməni ailəsini öz
evlərində saxlamışlar-R.S.),
tərbiyəli ailədən
olan idmançı Taleh İsmayılov isə 15 il müddətinə cəzalandırılaraq
"siyasi məhbus"
kimi Tbilisi şəhərinə göndərilmiş,
bir ildən sonra oradan meyidi
gətirilib valideynlərinə
təhvil verilmişdir.
Digər həbs olunanlar 2 ildən 15 ilədək cəzalandırılaraq
müxtəlif həbsxanalarda
saxlanılmışlar. Onların
böyük bir qismi hal-hazırda
ya dünyasını
dəyişib, ya da əlildirlər. Qırmızı Ordunun dəyənək zərbəsinə
tuş gələn azyaşlı Azər Babayev isə 21 ildir ki, yataqdan
qalxa bilmir...
Hadisələrin ertəsi
günü dünya televiziyaları Sumqayıtdakı erməni
qırğınlarından bəhs edən, dünya ictimaiyyətini
şoka salan filmlər nümayiş etdirməyə
başladılar. Yazıçı Maqsud İbrahimbəyov
"Drujba Narodov" jurnalının redaksiyasında
çıxış edərkən
demişdi: "Sumqayıt
hadisələrinə bir
gün qalmış çəkiliş qrupu gəlib və onlar çəkiliş aparıblar. Bir qədər sonra həmin film İsveçrədə göstərilib.
Filmin ağlasığmaz
təsviri hissəsini
insan təxəyyülünü
dəhşətə salan
səslər tamamlayır.
Məsələn, filmin
"qəhrəmanlarından" biri ekrandan matı-mutu qurumuş isveçlilərə öz
dostu Mişanın və onun arvadının
qətli səhnəsini
təsvir edirdi". Həmin erməni söyləyirmiş
ki, guya sumqayıtlılar dostunun arvadının başını
kəsdikdən sonra tikə-tikə doğramış, ətindən
kabab bişirib iştahla yeyiblərmiş.
Filmdə istifadə olunan lentlərin bir hissəsi keçmiş SSRİ DTR-nin
7-ci idarəsi tərəfindən
çəkilərək sonradan
ermənilərə
ötürülmüşdür.
Hesab edirəm ki, gec də olsa Sumqayıt hadisələrinə, eləcə də 13-15 yanvar Bakı hadisələrinə ayrı-ayrılıqda dövlət səviyyəsində (Milli Məclisin yaz sessiyalarının birində-R.S.) ictimai-siyasi, mənəvi-hüquqi qiymət verilməlidir. Təşkilatçılar, hadisələrin başvermə səbəbləri, ayrı-ayrı soydaşlarımızın milli və ictimai mənafeyinə dəyən ziyanın həcmi müəyyənləşdirilməli, uzun illər günahsız yerə həbsdə yatmış vətəndaşlarımıza bəraət verilməli və bu hadisələr barədə əsl həqiqət dünya ictimaiyyətinə, beynəlxaq təşkilatlara çatdırılmalıdır. Daha susmaq olmaz!
Ramiq Süleymanoğlu,
Tədqiqatçı jurnalist
Ədalət.- 2009.- 27 fevral.- S. 5.