Professor Rafiq Əliyev: "Mən hansı məsuliyyətin altına girdiyimi dərk edirəm"

Professor Rafiq Əliyev: "Mən hansı məsuliyyətin altına girdiyimi dərk edirəm"

Azərbaycanlı alimin yeni nəzəriyyəsi ABŞ-da müzakirə olunur

Tanıtma: Rafiq Əliyev namizədlik və doktorluq dissertasiyasını SSRİ EA-nın İdarəetmə Problemləri İnstitutunda (Moskva) 1967 və 1974-cü illərdə yerinə yetirib. O, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sistemləri kafedrasının müdiridir. Almaniyanın Zigen Universitetinin, Quzey Kıbrıs Yaxın Doğu Universitetinin, ABŞ-ın Corciya Dövlət Universitetinin, Təbriz Universitetinin professorudur.

R.Əliyevin tədqiqat maraqları müasir idarəetmə nəzəriyyəsi, Soft Kompütinq, multiagent paylanmış süni intellekt və sözlə hesablama nəzəriyyəsini əhatə edir. Onun cari tədqiqatları ümumiləşdirilmiş dayanıqlıq nəzəriyyəsi, rekurent qeyri səlis neyron şəbəkələri, II tip qeyri-səlis sistemlər, təkamül hesablama, qeyri-müəyyənlik şəraitində qərar qəbuletmənin təhlili və qeyri-səlis iqtisadiyyat ilə əlaqədardır.

Prof. R.Əliyev müntəzəm olaraq keçirilən "Qeyri-səlis sistemlərin və soft kompütinqin tətbiqi" (International Conference on Applications of Fuzzy Systems and Soft Computing), "Sistemli təhlil, qərar qəbuletmə və idarəetmədə soft kompütinq, söz və persepsiya ilə hesablamalar" (International Conference on Soft Computing and Computing with Words in System Analysis, Decision and Control) və "İstehsalın avtomatlaşdırılması üçün intellektual sistemlər" (World Conference on Intelligent Systems for Industrial Automation) beynəlxalq konfranslarının sədridir. O, Yaponiyada nəşr olunan "Journal of Advanced Computational Intelligence and Intelligent Informatics" beynəlxalq jurnalın redaktoru, Hollandiyada nəşr olunan "Journal of Web-based Communities", İranın "Iranian Journal of Fuzzy Systems", İtaliyada çap olunan "International Journal of Advances in Fuzzy Mathematics", ABŞ-da çap olunan beynalxalq "Intelligent Automation and Soft Computing" jurnalların redaksiya heyətinin üzvüdür. R.Əliyev elm sahəsində SSRİ Dövlət Mükafatı (1983) və ABŞ-ın Fullbright Mükafatı laureatıdır (1997).

Professor R.Əliyev bu günlərdə ABŞ-dan qayıdıb. O, Berklidəki Kaliforniya Universitetində, Sinsinati Universitetində və başqa universitetlərdə seminarlar keçirib və mühazirələr oxuyub. Alim səfərin yekunları ilə bağlı fikirlərini Lent.az-a açıqlayıb.

- ABŞ-a bu dəfəki səfəriniz kimlərin dəvəti ilə baş tutdu?

- Bu səfərim əsasən ABŞ-ın iki universitetinin dəvəti və xahişi ilə səbəblənmişdi. Əvvəla, Berkli Universitetinin BISC (Berkeley Initiative in Soft Computing) qurumunda seminar keçirmək üçün professor L.Zadə tərəfindən dəvət olunmuşdum. Bu dəvətin başqa bir məqsədi Berkli Universiteti ilə olan elmi kontraktımız üzrə apardığımız tədqiqatların nəticələrini təhlil etmək, gələcək elmi araşdırmalarımızı müzakirə etmək idi.

Başqa bir dəvət isə Sinsinati Universiteti tərəfindən idi. İyun ayının 14-17-də bu universitetdə NAFIPS-2009 (North American Fuzzy Information Processing Society) keçirilirdi. Konfransın sədri ABŞ-da və ümumiyyətlə dünya elmində yaxşı tanınan professor A.Ralesku plenar məruzə ilə çıxış etmək üçün mənə dəvət göndərmişdi. O, yazırdı:

"Hörmətli professor R.Əliyev, Sizi "Qeyri-səlis iqtisadiyyatda qərarların təhlili və dayanıqlılığın tədqiqi" mövzusunda plenar məruzə etməyə dəvət edirik. Sizin çıxışınız konfransın müvəffəqiyyət və keyfiyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək.

Hörmətlə, NAFIPS 2009-un baş rəhbəri professor A.Ralesku".

Əlbəttə, bu cür mötəbər bir ümumdünya elmi forumunda plenar məruzə ilə çıxış etmək hər bir elmi işçi üçün şərəfdir və nadir hadisədir. Buna görə də mən bu dəvəti qəbul etdim.

- Berkli Universitetindəki seminarınız barədə daha müfəssəl informasiya verə bilərsinizmi?

- Bir neçə kəlmə ABŞ-ın Berklidəki Kaliforniya Universiteti barədə demək istərdim. Bu universitet dünyanın ən məşhur bir neçə elm və təhsil mərkəzlərindən biridir. Şanxay Universitetinin reytinq üsuluna görə Berkli Universiteti dünyanın 10 top universiteti içərisində 2-3-cü yerlərdə durur. Bu universitet 37 Nobel mükafatçısı ilə fəxr edir. Dahi L.Zadə də 1959-cu ildən bu universitetdə çalışır. Onun rəhbərlik etdiyi BISC beynəlxalq mərkəzi yeni texnologiyalar, intellektual sistemlər üzrə dünya alimlərinin Məkkəsinə çevrilib. Mən keçən il də bu mərkəzdə "Fuzzy Decision analysis and control in multi-agent behavioral economic systems" mövzusunda seminar keçirmişdim. Bu ilki seminarımın elmi məğzindən əlavə, yaddaşıma həmişəlik həkk olunan bir emosional tərəfi də var idi. Həm internetdəki anonslarda, həm də nəhəng Berkli Universitetinin Soda Hall binasındakı elan lövhəsində aşağıdakı elanları oxuyanda qürur hissimin sərhədi yox idi:

BISC Seminar, 11 iyun, 2009, 1600 - 1700, 373 Soda Hall

Mühazirəçi: Professor Lotfi A. Zadeh

Genişləndirilmiş qeyri-səlis məntiq (Toward Extended Fuzzy Logic)

BISC Seminar, 12 iyun, 2009, 1600 - 1700, 373 Soda Hall

Mühazirəçi: Professor Rafiq Əliyev

Dəqiq olmayan ehtimallı mühitdə qərarların təhlili (Decision Analysis with imprecise probabilities)

Bu qürur hissi vətənimdən, millətimdən, Azərbaycandan qaynaqlanırdı. Seminarın məzmununa gəlincə, burada əsas məsələ iki tərtibli qeyri-müəyyənliklə, başqa sözlə, mövcud qeyri-müəyyənlik haqqında qeyri-müəyyən informasiya ilə səciyyələnən mühitdə, məsələn iqtisadiyyatda, sosial-iqtisadi sistemlərdə yeni qərar qəbul etmə nəzəriyyəsinin yaradılmasıdır.

- Söhbət ikiqat qeyri-müəyyənlikdən gedir? Bu barədə APA bir müddət öncə məlumat vermişdi.

- Yadımdadır. Bu sualı mənə "Exo" qəzetində iştirak etdiyim İnternet forumunda da vermişdilər. İndi söhbət ideyadan yox, formalaşmış yeni bir nəzəriyyədən, özü də mövcud klassik qərar qəbul etmə nəzəriyyəsini müəyyən mənada inkar edən nəzəriyyədən gedir.

- Olarmı ki, bu nəzəriyyənizin mahiyyətini bir az populyar tərzdə açasınız, onun üstün tərəflərini göstərəsiniz.

- Qərar qəbuletmə nəzəriyyəsi tək iqtisadi nəzəriyyənin deyil, gündəlik həyatımızda rastlaşdığımız və seçim tələb olunan fəaliyyətimizin əsasıdır. Qərar qəbuletmə mövcud alternativlər (variantlar) içərisindən müəyyən meyarlara görə ən əlverişlisinin seçilməsidir. Əgər qərar qəbul olunan mühit tam müəyyəndirsə, hər bir alternativin nəticəsi tam məlumdursa, yəni mühit perfektdirsə, seçim çox asandır, nəticələrin üstünlüyünə, ranqına görə qərar qəbul etmək olar.

Mühit inperfektdirsə, yəni hər bir alternativin nəticəsi qeyri-müəyyəndirsə, seçim etmək üçün mükəmməl nəzəriyyəyə ehtiyac var.

İlk belə nəzəriyyə von Neumann və Morgenstern tərəfindən təklif olunmuş gözlənilən faydalılıq nəzəriyyəsidir. Burada əsas mülahizə odur ki, hər bir alternativin (qərarın) verdiyi nəticənin ehtimalı tam məlumdur və əvvəlcədən verilib. Bu müəlliflər Nobel mükafatına layiq görülüblər. Bu nəzəriyyəni tənqid edən Savage obyektiv ehtimalın əldə olunmasının çətinliyini (çox zaman mümkünsüzlüyünü) göstərərək subyektiv ehtimaldan, yəni bu və ya digər hadisənin baş verməsinin əminlik dərəcəsindən istifadə etməyi təklif etdi. İqtisadiyyatın bu klassik qərar qəbuletmə nəzəriyyələri real həyatda çox zaman özünü doğrultmur. Əvvəla ona görə ki, bu nəzəriyyənin kökündə çox da real olmayan seçim üstünlüyünün asılı olmaması mülahizəsi, obyektiv ehtimalla insanın əminlik səviyyəsinin identiklik hipotezi və s. durur.

Buna görə də başqa alternativ - gözlənilməyən faydalılıq (non-expected utility) nəzəriyyələri yarandı. Bu gün bunların içində ən önəmlisi Nobel mükafatçısı professor Kahneman və onun həmkarı professor Tverskynin təklif etdiyi Prospekt nəzəriyyəsidir. İqtisadiyyata psixologiyadan gəlmiş bu alimlər hadisələrin ehtimallarının insan tərəfindən qavranmasının qeyri-xəttiliyini, iqtisadi agentlərin, məsələn qərar qəbul edən şəxsin qazancdan çox itkiyə həssas olması və başqa cəhətləri nəzərə alıblar.

Sadaladığımız və bəzi sadalamadığımız klassik alternativ faydalılıq nəzəriyyələrinin əsas çatışmayan cəhətləri odur ki, onlarda nəticələrin faydalılıq funksiyasının ehtimallarının dəqiq məlum olması nəzərdə tutulur. Bunun əksinə olaraq, real həyatda insanın seçim üstünlükləri və nəticələrin ehtimalları əslində qeyri-dəqiq olur və təbii dildə ifadə olunur. Xüsusi halda ən məşhur nəzəriyyələrdən biri - Kahneman - Tversky nəzəriyyəsi çox vacib psixoloji aspektləri əks etdirdiyinə baxmayaraq, bu çatışmazlıqdan azad ola bilmir. Bu nəzəriyyənin digər çatışmazlığı ciddi aksiomatik əsasların olmamasıdır. Bunları nəzərə alaraq biz ikinci tərtib qeyri-müəyyənlik şəraitində qərar qəbul etmənin yeni nəzəriyyəsinin əsaslarını, daha doğrusu qeyri-dəqiq ehtimallı qərarların qəbul edilməsini təklif edirik. Bu nəzəriyyədə qeyri-səlis inteqrala əsaslanan qeyri-səlis faydalılıq funksiyası qeyri-səlis qiymətli additiv olmayan ölçüdən istifadə edilərək verilir. Berkli Universitetində keçirdiyim seminarın əsas məqsədi dünya alimlərini bu yeni nəzəriyyə ilə tanış etmək, tənqid və təkliflərini eşitmək, nəticələrimizə qıraqdan baxa bilmək imkanı qazanmaq idi.

- Özünüzə qıraqdan baxa bildinizmi?

- Seminarda ABŞ, Almaniya, Koreya, Kanada, Türkiyə və başqa ölkələrdən çoxsaylı seçilmiş alimlər iştirak edirdilər. Onların fikirləri bizim üçün (həm professor Zadənin, həm də mənim tədqiqat qruplarım üçün) çox vacib oldu. Bütövlükdə isə bu nəzəriyyə haqqında yaxşı yekdil fikir formalaşdı. Professor L.Zadə bu barədə mənə göndərdiyi ismarıcında yazır:

"Sizi Berklidə görmək, qarşılıqlı maraqlarımıza əsasən fikirlərimizi və ideyalarımızı bölüşmək çox xoş idi. Qeyri-dəqiq ehtimallar mühitində qərar qəbuletmə nəzəriyyənizin dərinliyinə həqiqətən heyran olmuşam. Bu həm nəzəri, həm də praktiki tərəfdən yeni bir elmi istiqamət olaraq böyük maraq doğurur. Sizin BISC seminarında və NAFIPS-2009-un plenar iclasındakı mühazirələriniz hər nöqteyi-nəzərdən böyük təəssürat yaradır. Sizi tezliklə yenidən Berklidə görməyi arzulayıram. Hörmətlə, Lütfi".

- Bu nəzəriyyənin tətbiqi barədə nə deyə bilərsiniz?

- Əvvəla onu deyək ki, nəzəri müddəalar əsasında lazımı kompüter hesablamaları aparmaq üçün müasir C dilində universal proqramlar paketi yaradılıb. Bu proqramlar paketi bəzi universitetlərin xahişini nəzərə alaraq ABŞ və başqa ölkələrə göndərilib. Bundan əlavə seminarda təklif olunmuş qərar qəbuletmə nəzəriyyəsinin 3 müxtəlif sahələrə tətbiqi müzakirə olunub. 1-ci: potensial neft ehtiyatlarına malik regionda neft çıxarma sahəsində qeyri-səlis ehtimal şəraitində qərar qəbuletmə məsələsi. 2-ci: elektron firmanın strateji inkişafı barədə biznes mühitinin vəziyyətindən asılı olaraq, optimal qərarların seçilməsi. 3-cü isə neft emalı müəssisələrində gəlir, məhsulun keyfiyyəti və işçilərin öz vəziyyətlərindən razılıq dərəcəsi (bu, davranış iqtisadiyyatı baxımından çox önəmlidir) meyarlarına və informasiyanın mövcudluğu və tamlığına görə çoxmeyarlı optimal qərarların qəbulu.

- Bir qədər Sinsinati universitetində keçirilən NAFIPS-2009 və sizin çıxışlarınız barədə məlumat verin.

- Zadə ilə birlikdə Berklidən Sinsinatiyə getdik və NAFIPS-2009-un işində iştirak etdik. NAFIPS-in əsas məqsədi bəşəriyyətin rifahı naminə qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin inkişafı və uyğun yeni texnologiyaların dəstəklənməsidir.

Bu məqsədlə NAFIPS müxtəlif milli və beynəlxalq təşkilatlar ilə əməkdaşlıq və texnologiyaların mübadiləsini həyata keçirməyə çalışır.

NAFIPS-in növbəti illik konfransı-NAFIPS 2009 bu ilin iyun ayının 14-dən 17-nə kimi ABŞ-ın Ohayo ştatının Sinsinati Universitetində keçirilirdi. Konfransın vəzifəsi intellektual sistemlər və texnologiyalar sahəsində perspektiv ideyaların və tədqiqatların müzakirəsi, bu sahədə elmin və texnologiyaların gələcək istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi, qeyri-səlis informasiya emalı sahəsində innovasiyaların və nailiyyətlərin müzakirəsi məqsədilə tədqiqatçıların, mühəndislərin və praktiklərin bir yerə toplamaqdır.

Konfransa qatılarkən bayaq söylədiyim qürur hissi birə-beş artmışdı. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, ilk dəfə idi görürdüm ki, Azərbaycan bayrağı belə mötəbər bir elmi forumun təqdim səhifəsinə çıxarılıb. İkinci məqam da bu idi ki, ABŞ-da Sinsinati universitetində keçirilən bu ümumdünya elmi forumunda yüzlərlə çıxışlar içərisində cəmi 5 plenar məruzə var idi, onun da 1-ci və 2-ci məruzələri belə idi:

L.A.Zadə: "Klassik qeyri-səlis məntiqdən genişlənmiş qeyri-səlis məntiqə - 1-ci mərhələ" (From Fuzzy Logic to Extended Fuzzy Logic-A First Step).

R.Ə.Əliyev: "Qeyri səlis iqtisadiyyatda qərarların təhlili və dayanıqlılığın tədqiqi" (Decision and Stability Analysis in Fuzzy Economics).

3-cü-5-ci məruzələr isə ABŞ, Fransa və Kanadadan idi.

- Bu bir xoş təsadüfdür, yoxsa qanunauyğunluq? Həm Berkli universitetində, həm bir neçə gündən sonra Sinsinati universitetində siz və Zadə dalbadal seminar və plenar məruzələr keçirirsiniz?

- Düşünmürəm ki, təsadüfdür. Bunlardan hər ikisi bizim arzu və xahişimizlə olmayıb. Bizi israrlı dəvət ediblər.

- Plenar məruzəniz nə haqda idi? Necə qarşılandı?

- Biz son bir neçə ildir ki, ABŞ-ın Corciya Dövlət Universiteti və Berkli Universiteti ilə birlikdə qeyri-səlis iqtisadi nəzəriyyə, inperfekt iqtisadi sistemlər ilə məşğul oluruq. Niyə?

Ona görə ki, XIX əsrdən bəri iqtisad elminin inkişafını izləyəndə görürük ki, onun əsasında dəqiq və riyazi əsaslandırılmış aksiomatik nəzəriyyə durmasına baxmayaraq iqtisadi reallıqlarla iqtisadi nəzəriyyə əsasında verilmiş hesablamaların, proqnozların arasında bir uçurum var. Bunun əsas səbəbi iqtisadi reallıqların modelləşdirilməsinin (hər bir nəzəriyyə reallığın modelini özündə təcəssüm etdirir) klassik riyaziyyata əsaslanmasıdır.

Müasir görkəmli dünya iqtisadçı alimlər, Nobel mükafatı laureatları G. Akerlof, D. Kahneman və başqalarına istinadən biz göstərmişik ki, klassik və neoklassik iqtisadi nəzəriyyələrin əsasında duran standart elmi fərziyyələr - bütün insanlar rasionaldırlar və ancaq öz məqsədlərini güdəndirlər - qənaətbəxş deyil.

Real həyata yaxın olan, yuxarıda göstərilən uçurumu aradan qaldıra bilən yeni iqtisadi nəzəriyyə, mərkəzində insan duran sistem kimi baxılmalı olan iqtisadiyyatda iştirak edən agentlərin (institutların, təşkilatların, qərar qəbul edən insanların) motivasiyalarını, intuisiyalarını, sosial normalarını, emosiyalarını, başqa sözlə davranış normalarını nəzərə almalıdır.

İqtisadi və sosial-iqtisadi aləm elə mürəkkəbdir ki, onu klassik riyaziyyatın və bivalent Aristotel məntiqinin dilində təsvir etmək mümkün deyil. İqtisadi reallıqları düzgün, adekvat nəzərə ala bilməyimiz üçün bizim daha səmərəli modelləşmə dilinə ehtiyacımız var. Biz belə qənaətə gəlirik ki, iqtisadi, sosial və siyasi sistemlərin modelləşdirilməsi dili qeyri-səlis məntiqə əsaslanan dil olmalıdır (bu dil təbii dilə çox yaxındır).

Bu baxımdan tədqiqatlarımızda iqtisadi sistem insan yönümlü (human centric) və informasiyanın mövcudluğu baxımından yüksək qeyri-müəyyənliklə səciyyələnən realistik çox-agentli sistem kimi baxılır və iqtisadi agentlərin davranışının modelləşdirilməsi qeyri-səlis məntiqi dilə əsaslanır.

Belə sistemlərdə adekvat qərarlar analizi və inperfekt sistemlər olaraq onların dayanıqlıq problemlərinin həlli çox vacib elmi problemlərdir. Bu problemlərin tədqiqi üzrə araşdırmalarımızın nəticələri bu plenar məruzədə əhatə olunub.

Məruzə ətrafında qeyri-səlis məntiqin və intellektual texnologiyaların klassikləri professorlar L.Zadə, M.Gupta, R.Yaqer, A.Ralesku və başqaları məruzədə təklif olunan nəzəri müddəaları və əksər nəticələri yüksək qiymətləndirdilər. Amerikalı, rusiyalı və başqa ölkələrdən olan mütəxəssislər təklif olunan nəzəriyyələrin tətbiq edilməsi üçün birgə işlərin aparılması barədə təşəbbüs göstərdilər. Bir faktı qeyd etmək istərdim. NAFIPS-2009-da dünyanın müxtəlif ölkələrindən çoxsaylı alimlər və praktiklər iştirak edirdilər. Təvazökarlıqdan qıraq olmasın, bu məruzə xüsusi qiymət aldı, tam yeni bir elmi istiqamət kimi qiymətləndirildi. Bu uğura çox sevinən, təəssübkeşlik göstərənlər içərisində Rusiyadan olan alimləri xüsusi qeyd etmək istərdim (onlardan yalnız ikisi Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin prorektoru və bu universitetin bir professoru Rusiyadan gəlmişdilər, qalanları isə ABŞ-ın San-Fransisko Universiteti, Texas Universiteti, Çexiyanın Ostrava Universiteti və başqa ölkələrdən gəlmişdilər). Bu plenar məruzə haqqında alınan bir neçə rəy belə olub.

"Hörmətli professor R.Əliyev,

Mən NAFIPS konfransında Sizin məruzədən sonra təklif etdiyiniz nəzəriyyənin maliyyə sahəsinə tətbiq etmək məqsədi ilə bizim elmi tədqiqat işlərində istifadə etməyimizə icazə verməyinizi xahiş edirəm. Siz mənə öz məqalənizi göndərsəniz bu bizim gələcək birgə tədqiqatlarımız üçün bir başlanğıc olar. Bu əlaqələr bizim maraqlarımızı əhatə edir.

Hörmətlə, professor Yan Smolyarski, Texas Universiteti."

"Əzizim Rafiq,

Çıxışınıza görə təşəkkür edirəm. Mən qeyri-səlis üsulları təkmilləşdirərək iqtisadiyyatda tətbiq etmək istəyirəm. Sizin Sensinatidəki məruzəniz məndə xoş təsurat yaratdı və mən əminəm ki, Sizin məqaləniz mənim gələcək tədqiqatlarımda mənə çox kömək edəcək.

Hörmətlə, Olqa, Moskva Dövlət Universiteti."

"Hörmətli professor R.Əliyev

Berklidə Sizinlə görüşmək və NAFIPS konfransında məruzənizi dinləmək mənim üçün çox xoş oldu. Sizinlə tanış olmaq mənim üçün şərəfdir. Sizinlə NAFIPS-də və Berklidə yenidən görüşəcəyimizə ümid bəsləyirəm. Təklif etdiyiniz nəzəriyyənin tətbiqinə imkan verən proqram təminatını mənə göndərdiyiniz üçün sizə çox minnətdaram.

Hörmətlə, Əsli Çeyikyılmaz, Koliforniya Universiteti, Berkli."

- 2 il öncə Almaniyanın Zigen Universitetində dinamik sistemlərin ümumiləşdirilmiş dayanıqlıq nəzəriyyəsinə imza atdınız. Cəmi 2 ildən sonra ABŞ-ın Sinsinati universitetində dəqiq olmayan ehtimallar şəraitində qərarların təhlili nəzəriyyəsinə imza atdınız. Bu qısa müddət üçün çox deyilmi?

- Mötəbər məlumatınız üçün təşəkkür edirəm. Ancaq sualınız çətin sualdır. Ömrümün üfüqünə baxanda görürəm ki, axı orada çox qalmayıb (düzdür, Tanrı mütləq və şəriksizdir, onun işinə qarışmaq olmaz). Bəlkə buna görə tələsmək lazımdır. Bir şeyi də qeyd etmək istərdim. Hər iki nəzəriyyədə müəlliflik mənimlə bərabər həm də professor L.Zadəyə məxsusdur. Bu iki nəzəriyyə birgə gərgin fəaliyyətimizin nəticəsidir.

- Sizin elmi maneranızda, yaradıcılıq fəaliyyətinizdə bir cəhət seçilir. Hər bir yeni nəzəriyyələrinizdə klassikləri inkar edirsiniz. Məsələn deyirsiz ki, von Neumann, Morgenstern və başqalarının (bunların çoxu Nobel mükafatı laureatlarıdır) iqtisadi qərar qəbuletmə nəzəriyyələri çox zaman həyatda özünü doğrultmur və ya ümumiləşdirilmiş dayanıqlıq nəzəriyyənizin əsaslandırılmasında deyirsiniz ki, dünyanın 200 ildən çox istifadə etdiyi klassik Lyapunov və Lipşits dayanıqlıq nəzəriyyələrinin çatışmayan cəhətləri var, bəzən tətbiq oluna bilmir. 2001-ci ildə "World Scientific" nəşriyyatında dərc olunmuş kitabınızda Aristotelin ikili məntiqinə, hətta müəlliminiz L.Zadənin bəzi qeyri-səlis məntiqlərinə tənqidi yanaşırsınız. 1976-cı ildə Moskvada "Radio i Sivyaz" nəşriyyatında çap olunmuş kitabınızda yazırsınız ki, klassik Dantzig-Wolfe nəzəriyyəsi sizin təklif etdiyiniz koordinasiya nəzəriyyəsinin xüsusi halıdır. Bu bir tədqiqat tərzidir, ya fərdi xarakterdən gələn bir xüsusiyyətdir?

- Mən elmin inkişafını bu inkarlarda görürəm. Fundamental nəticələr köklü elmi təhlilə və tənqidə əsaslanır, kosmetik elmi nəticələr təqlidə və tərifə söykənir. İkinci yol mənim yolum deyil. Mən Sinsinatidə məruzəmə başlayanda qeyd etdim ki, mən hansı məsuliyyətin altına girdiyimi dərk edirəm. Axı nəticələrini müqayisə etdiyim alimlərin bir qismi sağdırlar, gümrahdırlar, gərgin işləyirlər, Nobel mükafatçılarıdırlar. Ancaq bir təsəllim var ki, onlar əsl alimlərdirlər, əsl elmdə məddahlıq təqdir olunmur, məddahlıq Lısenkoçuluğa gətirib çıxarır. Elə bizim özümüzün də Lısenkolarımız azmı olub? Mən əvvəlki yazılarımda da qeyd etmişəm ki, klassiklərə çox böyük sayqı ilə yanaşıram, biz bu günə və sabaha onların çiyni üstə baxırıq. Lakin onların nəticələrinə heç vaxt doqma kimi baxmamışam. Görünür, sualınızda qaldırdığınız problem, yaradıcılıq üslubu bu nöqtədən qaynaqlanır.

- Bu nəzəriyyələrin əsas müddəaları harada çap olunub?

- Mən əsas elmi işlərimi istinad indeksli jurnallarda dərc etdirirəm. Məsələn, yeni dayanıqlıq nəzəriyyəsinə aid işlərim dünyanın ən nüfuzlu jurnallarından olan "IEEE Transaction on Systems, Man and Cybernetics"-də dərc olunub. Bir çox nəticələr özək elmi istinadlı jurnallar: "Fuzzy Sets and Systems", "Information Sciences", "Neurocomputing", "Applied Soft Computing" və s. jurnallarda dərc olunub. Bundan əlavə başqa bir çox nəticələrimiz Aliev R.A., Aliev R.R. Soft Computing and its Application. World Scientific, New Jersey, London, 2001, 444 p.; Aliev R.A., Fazlollahi B., Aliev R.R. Soft Computing and its Application in Business and Economics. Physica-Verlag. A Spriger-Verlag Company. 2004, 391 p.; Aliev R.A., Fazlollahi B., Quirimov B., Aliev R.R. Recurrent Fuzzy Neural Networks and Their Performance Analysis. In Xiaolin Hu (Eds.) "Recurrent Neural Networks". IN-TECH, Austria, 2008 və b. kitablarda çap olunub.

- Nəşrlər hamısı ingilis dilindədir.

- Özümüzü aldatmayaq. Dünya elminin dili ingilis dilidir. Bəzi jurnalların xahişi ilə son iki nəzəriyyəyə aid olan bəzi nəticələrimizi rus dilində nəşr etdirmişik. Mən ingilis dilində dərc olunan bir neçə məqaləmi rus dilinə tərcümə etmişəm. Bunlar, Moskvada "Neçotkie sistemı i myaqkie vıçisleniya" jurnalında nəşr olunan "Analiz reşeniy v neçotkoy ekonomike" məqaləsi və İsveçdə "The Caucasus and Globalization" jurnalında nəşr olunan "Decision analysis in Fuzzy Economics" (CA&CC Press nəşriyyatı) məqalələridir.

- Eşitmişik ki, bir neçə ay bundan öncə nüfuzlu beynəlxalq jurnala redaktor seçilmisiniz.

- Mart ayında Yaponiyadan Fuji Technology Press-dən bir məktub aldım. O məktubda xahiş olunurdu ki, Yaponiyada ingilis dilində nəşr olunan "Journal of Advanced Computational Intelligence and Intelligent Informatics" jurnalına redaktor olmağıma razılıq bildirim. Bu, əlbəttə, çox şərəf duyduğum bir işdir. Onu qeyd edim ki, mən, Hollandiyada nəşr olunan "Journal of Web-based Communities", İranın "Iranian Journal of Fuzzy Systems", İtaliyada çap olunan "International Journal of Advances in Fuzzy Mathematics", ABŞ-da çap olunan beynalxalq "Intelligent Automation and Soft Computing" jurnalların redaksiya heyətinin üzvüyəm. Bu jurnallar istinad indeksli jurnallardır.

- ABŞ-dakı necə deyərlər, doğma Corciya Dövlət universitetində ola bildinizmi?

- Əfsus ki, yox. Bu dəfəki ABŞ səfərim sırf elmi bir səfər idi. Əsasən də L.Zadə ilə birgə işlərimizlə əlaqədar idi. Atlantadakı dostlarım, həmkarlarım gözlədilər. Lakin bu dəfə görüşə bilmədik. Ümid edirəm ki, yaxın vaxtlarda görüşüb birgə işlərimizi müzakirə edəcəyik. Corciya Universiteti həqiqətən mənim üçün doğma elm və təhsil ocağıdır. Bu universitetlə birgə yaratdığımız MBA və BBA Proqramları Respublikamız üçün dəyərli kadrlar hazırlayıb.

- Nəyin üzərində işləyirsiniz?

- İndi ABŞ-da olarkən təxminən hər gün prof. L.Zadə son bu iki nəzəriyyəyə aid bir kitabın çap olunmasını israrla tövsiyə etdi. Yaxın hədəf yaxın gələcəkdə "Springer" nəşriyyatında çapa qəbul edilmiş "Fuzzy Economics" kitabını təhvil verməkdir. Bundan sonra "World Scientific" nəşriyyatı üçün "Decision analysis with imprecise probabilities" kitabı üzərində işləyəcəm.

Elmi istiqamətlərimiz də davam edəcək. Tipik "benchmark" məsələlər üstündə təklif etdiyimiz qərar qəbuletmə nəzəriyyəsinin səmərəliliyini, üstünlüyünü isbat etmək əsas araşdırmalarımızdan biri olacaq. 2-ci tip qeyri-səlis məntiq əsasında ikiqat qeyri-müəyyənlik şəraitində qərarların təhlili nəzəriyyəsinin işlənməsinə başlayacağıq.

- Təşkil etdiyiniz növbəti Beynəlxalq konfranslar harada və nə vaxt keçiriləcək?

- Biz hər iki ildə 3 Beynəlxalq Konfrans keçiririk. Cari il sentyabrın 2-də Şimali Kiprdə "International Conference on Soft Computing and Computing with Words", 2010-cu ilin sentyabr ayında Norveçdə "International Conference on Applications of Fuzzy Systems and Soft Computing", 2010-ci ilin oktyabrında isə Daşkənddə "World Conference on Intelligent Systems for Industrial Automation" konfransları keçiriləcək. Bu konfranslarda uzunömürlüdürlər, öz ətraflarında çoxlu sayda ölkələr və alimlər cəlb ediblər. Ötən 15-20 il ərzində bu beynəlxalq konfranslarda yeni-yeni nəzəriyyələrin, texnologiyaların yaranmasının şahidi olmuşuq. Şükürlər olsun ki, bütün bu beynəlxalq konfranslarda prof. L.Zadə fəxri sədr kimi həmişə iştirak edib.

- Rafiq müəllim, bütövlükdə Azərbaycanda elmin vəziyyəti barədə fikriniz nədir?

- Əfsus ki, yumşaq desəm, qənaətbəxş deyil. Əsas səbəb budur ki, bu gün Azərbaycanda elmi nailiyyətlərə, yeniliklərə, yeni texnologiyalara sosial sifariş yoxdur. Axı neft və qaz satmaq üçün elə yüksək elmə ehtiyac yoxdur. Ancaq postneft dövrünü düşünmək lazımdır. O çox da uzaqda deyil. Bəs indiki xammala əsaslanan iqtisadi modelimizi hansı iqtisadi model əvəzləməlidir? Bax bunun üçün elm, özü də bütöv ciddi elm lazımdır. Belə yeni iqtisadi modelə keçmək üçün tədqiqat və inkişaf (Research & Development) üçün ümumi daxili məhsuldan 0,2% ayırmaq heç bir şey verməz. Bu faiz 10 dəfələrlə artırılmalıdır. Ən başlıcası, şair Qabil demişkən, bundan sonra ta gərək yerlər səhv düşməsin, Elmlər Akademiyası, universitetlər elmdən uzaq adamlarla çirklənməsin, əksinə, təmizlənsin.

Müsibət oluruq biz,

səhv düşəndə yerimiz.

Elmdə əxlaq norma olmalıdır (tək elmdəmi?). Elmimizin inkişafına Ali Attestasiya Komissiyasının (AAK) işinin yaxşılaşdırılması da kömək edərdi. Əvvəllər də mən yazmışam və demişəm ki, elmdəki monopoliya iqtisadiyyatdakından betərdir. AAK-dakı aylarla, illərlə süründürməçilik, bürokratik əngəllər və müdafiə şuralarındakı monopoliya ( hər bir ixtisasdan bir neçə müdafiə şurası olmalıdır), proteksiya (belə olmasaydı bu qədər deputat və nazirlər "alim" olmazdı) elmin inkişafına dirənən maneələrdir.

Elmimizin inkişafı üçün bir məqama da toxunmaq istərdim. Postneft dövrü üçün yaradılacaq iqtisadi modelin elmi təminatında ağırlıq mərkəzi universitet elminə yönəlməlidir. Axı dünya iqtisadiyyatı qloballaşır, dünya elmi də qloballaşır. Dünya elmində ağırlıq mərkəzi universitet elmi üzərindədir. Biz postsovet ölkələrin elmi modelini izləməməliyik. İndi gecdir, onun vaxtı artıq keçib.

Ədalət.- 2009.- 11 iyul.- S. 12.