BAYRAMIN MÜBARƏK, QAÇQIN!

... İndi bütün həyatımız lağlağıya çevrilib. Ən ağır, ən böyük faciəmizdən danışanda belə zarafat, lağlağı, lətifə, "it oynadan" motivlərdən istifadə edirik. "Qaçqınlar günü" ifadəsi də adamda bu mənada müxtəlif əhval yaradır. Lağlağıdan hönkürtüyədək... Amma bircə şeyi şəxsən mən tam anlamıram. "Qaçqınlar günü" deyilərkən, bunu necə qəbul edək: bu, bayramdırmı? Yoxsa bu, hüzn, matəm günüdür? Yəni əgər rəngləyəsi olsaydıq, bu günü təqvimdə hansı rənglə, qırmızı, yoxsa qara ilə göstərməli olardıq? Bəlkə 20 iyunun bizim xalqımıza aid olan hissəsi özündə qəhrəmanlıq və kədəri eyni zamanda birləşdirir? Axı, ölkəmiz qeyri-adiliklər ölkəsidir!

"Qaçqınlıq" termini yaranandan bununla bağlı başımıza o qədər iş gəlib ki... Gah bizi seviblər, öyüblər, gah qınayıb, söyublər. Gah kiminsə bizə yazığı gəlib, gah da bəzi adamların nifrətinə tuş gəlmişik. Bəzən çiyinlərimizə yüklənən, insan çiyni üçün fövqəladə dərəcədə ağır problemlərə dözmüşük, bəzən də bizə heç qətiyyən dəxli olmayan problemləri də bizim boynumuza yükləyiblər. Kimin harada nəyi tərs gəlibsə, "günah qaçqınlardadı" deyib. Şair olmasa da ("Şair işləməsə də" desəydim, daha dəqiq olardı) bəzi adlı-sanlı şairlərdən daha istedadlı olan şuşalı dostum Elşən Muradovun indiyədək işıq üzü görmüş "Ay Şuşa!" adlı yeganə şerində adı "Qaçqın" olanın bütün harayları, iztirabları aydın şəkildə əks olunub. Bu üç bəndli şeri oxuduqca kədər adamı qılınc kimi kəsir:

Namərdlər əliylə hicran bağından

Ayrılıq gülünü dərdim, ay Şuşa!

Göyərib, dağlara boy vermir indi

Həsrətim, ay Şuşa, dərdim, ay Şuşa!

Niyə gəldim yaman gözə, bilmirəm,

Vətənimdə qərib gəzə bilmirəm.

Adıma bax, - qaçqın, - dözə bilmirəm,

Tükənib qərarım, səbrim, ay Şuşa!

Bir qəmli kamanam, bəmim, zilimsən,

Muğanım - sən, Şirvanım - sən, Milim - sən!

Dünya dağılsa da, son mənzilimsən,

Məzarım, ay Şuşa, qəbrim, ay Şuşa!

... Vətənimizdə qərib kimi gəzmək bizim qismətimizə yazıldı. Camaatımızın müəyyən hissəsi bir çox hallarda layiq olmadığı münasibətlə üzləşdi. Çox vaxt bizim qaçqınlığımızdan başqaları, qaçqın olmayanlar sui-istifadə elədi, batdı-barındı. Adı bizim oldu, dadını başqaları gördü. Əslində mən bunu heç də xiffətlə demirəm, sadəcə Allaha şükür ki, qaçqın olmayanın özünü qaçqın kimi aparmağından iyrəndiyimi bildirmək istəyirəm.

Bizim adımızdan kim istifadə etmədi? Yuxarıda "lağlağı" demişdim. Real həqiqəti, bizim acı həyatımızı və həm ağlamalı, həm də gülməli vəziyyətimizi ironik şəkildə, sarkazmın "dəhşətli" variantında, formasında əks etdirən belə "lağlağı"lardan biri yadıma düşür: "qaçqınlığın ilk illərində" (fikir verirsinizmi, bizim camattın leksikonunda belə ifadələr artıq "şəxsiyyət vəsiqəsi" alıb). Almaniyadan gələn müəyyən təşkilatlar Qarabağdan olan məcburi köçkünlərin bir hissəsini himayəyə götürərək, hər ay humanitar yardım paylayırdı. Əvvəlcə həmin ərzaq yardımını bizim camaata yerli-azərbaycanlı məmurlar verirdi. Yardımın böyük bir hissəsini faşist Almaniyası ilə müharibə vaxtı qaçıb arvadların tumanı altında gizlənmiş dədələrinin malı kimi basıb yeyirdilər. Getdikcə narazılıqlar artır, şikayətlər çoxalırdı. Və almanlar bir gün qərara gəlirlər ki, bir ay yoxlama üçün yardımı özləri şəxsən paylasınlar. Elə də edirlər. Ərzaq bağlamalarını qəbul edən qadınlardan biri bütün ərzaq növlərinin indiyədək olduğundan ikiqat artıq verildiyini görüb narahat olur və üzünü tərcüməçiyə tutub burada nə isə bir anlaşılmazlıq, səhv olduğunu bildirir. Məsələni ilk anda anlamayan Almaniya nümayəndəsi sənədləri yenidən yoxlayır və ailə üzvlərinin sayı ilə verilən ərzaqların miqdarını bir də tutuşdurub hər şeyin düzgün olduğunu bildirir. Qadın isə indiyədək az aldıqlarını, indi birdən-birə niyə iki dəfə artırıldığını soruşur. Bu zaman vəziyyətdən narahat olan, indiyədək yardımı paylayan və adətən yarısını mənimsəyən azərbaycanlı məmur qadına yaxınlaşaraq, "aaz, yeri get, bizi "nemes"in yanında biabır eləmə" deyə tez-tez təkrar edərək, onu kənarlaşdırmağa çalışır. İşi başa düşən qadın əsəblərini cilovlaya bilmir:

- "Nemes" sənsən ey, köpəyoğlu, o deyil!

... Qaçqınlıq illərində cavanlarımız tez qocalmaq, artıq cavan olmayanlarımız isə əlacsızlıqdan beli bükülmək dərdinə düçar oldu. İnfarkt "cavanlıq" xəstəliyinə çevrildi. "Qananın qanmaza borclu olduğu" dünyada qananımız "nadan", nadanlar "qanan" oldu. Vicdanlı, namuslu adamlar kölgədə qaldı, yaramazlar başa keçdi. Vətən dərdi, el-oba həsrəti, illər boyu formalaşmış həyat tərzinin birdən-birə yoxa çıxması insanları vaxtsız qocaltdı, vaxtsız və nakam öldürdü:

Salam, Şuşam!

Oğulları qırılmış, kişiləri vurulmuş,

Od içində boğulmuş, qan içində yuyulmuş,

Buludları doluxmuş, çiçəkləri soluxmuş,

Körpələri qocalmış, qocaları yorulmuş,

Qananı "nadan" olmuş, nadanı "qanan" olmuş,

?füqləri qaralmış, adamları saralmış,

Salam, Şuşam, tale ülkərim, salam!

Var ikən yox olan şəhərim, salam!

... Düz on il bundan əvvəl - 1999-cu ildə Beyləqan rayonunun Daşburun qəsəbəsində məskunlaşmış yaxın qohumumuz dünyasını dəyişmişdi. O zaman yaşı 75-i keçən, amma ömrünün Qarabağın gözəl yaylaqlarında keçməsindən qazandığı gümrahlığı hələ saxlayan anamı da yas yerinə aparmışdım. Rəhmətlik qohumumuzun yeddisi çıxandan sonra anam dedi ki, gəlmişkən, gedək Sara xalanı da görək. "?lüm-itim zamanasıdır, kim bilir bir də öz ayağımla buralara gələ biləcəyəmmi?".

Sara xalam Füzuli rayonunun Böyük Bəhmənli kəndində yaşayır. Böyük Bəhmənli erməni işğalından azad olunmuşdu. Kənd camaatı müxtəlif yerlərdən öz doğma yurdlarına qayıtmışdı. Artıq xeyli vaxt idi ki, xalamgil də öz evlərinə dönmüşdülər. Daşburundan Böyük Bəhmənliyə qədər olan cəmi 20 kilometrlik məsafəni getdikcə, anamın hansı həyəcanlar yaşadığını dinməzcə müşahidə edirdim. Həyət qapısını açıb, anama içəri keçməyə yol verdim. Anam asta-asta əziz adamların yaşadığı, yaşıllıq içində olan xudmani həyətə daxil oldu. Sara xalam həyətdə idi. ?zü o yana nə iləsə məşğuldu. Onların görüşünə dözə bilməyəcəyim fikri ildırım sürəti ilə beynimdən keçdi. Darvazanın yanında dayandım. Anam "qaçqınlıqdan sonra" görüşmədiyi illərin həsrətini bir neçə saatlıq da olsa yox edəcək görüşə doğru, onun gəlişindən hələ xəbəri olmayan xalama tərəf kövrək addımlarla irəliləyirdi. Hiss edirdim ki, müvazinətini güclə saxlayır. Mən isə ona kömək üçün yerimdən tərpənə bilmirdim. Bu ağır işdə anamın köməyinə rəhmətlik Aslan əminin dünyanın, ömrünün və ailəsinin gözəl və xoşbəxt çağlarında əkdiyi ağaclar çatırdı. Sara xalam arxadan hənirti duyub geriyə çevrildi. Anamı görcək... Yox! Sara xalam özü ilə bacara bilmədi... Arıq və uzun qollarını anamı bağrına basmaq üçün geniş açıb, yerindən tərpəndi. İki addım, cəmisi iki addım ata bildi... O yaşında da qənirsiz gözəlliyini saxlamış Sara xalamın sifətində xoşbəxtlik və səadət günəşi doğsa da, gözlərində kök salmış buz kədər dağlarını o xoşbəxtlik günəşinin şimşək kimi çaxan qılıncları kəsib, doğrayıb yox etsə də, çəkdiyi nalə onun və anamın (elə bizim hamımızın) nə boyda faciə içində olduğunu göstərirdi:

Əslim qarabağlıdı,

Sinəm çarpaz dağlıdı...

Nə gələn var, nə gedən,

Yollar yaman bağlıdı...

... Yaşları səksənə yaxın və təxminən eyni yaşda olan anamı və xalamı kökündən kəsilmiş ağaclar kimi yerə yıxılmaqdan bir-birini qucaqlayıb bağrına basmaq üçün dünya boyda açılmış uzun, arıq qolları xilas elədi...

... Bir-birinə sarılmış iki uzunboylu, ağ saçlı, sinəsi dağlı, ürəyi həsrətli, başı bəlalı qoca qadının gah atılıb-düşən çiyinləri, gah da bir-birinə qarışan tükürpədici hıçqırtı və hönkürtüləri məni qapının ağzında heykələ dönmüş şəkildə gah öldürür, gah dirildir və yenidən ürəyimi parçalayıb bir də öldürürdü...

... Sən demə, anam bilirmiş, düz deyirmiş. Bu onların "qaçqınlıq illərində" sonuncu görüşləri oldu. Artıq neçə illərdir ki, xalam Sara xanım Füzuli rayonunun Böyük Bəhmənli kəndindəki evində, anam Sayad xanım isə Bakının Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsi ərazisində, Dərin ?züllər Zavodunun həyətindəki vaxtı ilə tikintisi yarımçıq qalmış sement-beton evdə yataq dustağıdır. İndi onların öz ayaqları ilə yeriyib, bir-birini qucaqlamaq imkanı yoxdur. Dərd bununla qurtarmır, bəla burasındadır ki, indi onları avtomobilə mindirib bir-biri ilə görüşməyə aparmaq da çox çətindir. Arada olan 300 kilometrlik yolu sağ-salamat gedə biləcəklərinə təminat da yoxdur.

... Və onlar eyni dərdi yaşayan minlərlə azərbaycanlı qadından yalnız ikisidir.

... 20 iyun ?mumdünya "Qaçqınlar günü"dür. Və əhalisinin sayına, nisbətinə görə, qaçqınlarının sayı dünyada hamıdan çox olan ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Azərbaycanda bu gün hər səkkizinci adam qaçqın və ya məcburi köçkündür. XX əsrin son illərində ilk qaçqınlarımız meydana çıxandan bəri 20 ildən artıq vaxt keçib. Biz hələ də qaçqın olaraq qalırıq. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın ali qanunverici orqanı bizim üçün, yəni Qarabağ qaçqınları üçün daha "mədəni", daha "cazibədar" ad fikirləşib: "məcburi köçkün". Bəli, biz hələ də "qaçqın", "məcburi köçkün" olmaqda davam edirik. Bu gün bizim övladlarımız da "qaçqın" doğulurlar, dünyaya "məcburi köçkün" gəlirlər. ?lkəmizin bir çox kütləvi informasiya vasitələri hətta bizi ayrıca "peşə kateqoriya"sına aid edirlər. Məsələn belə, "tədbirdə müəllimlər, həkimlər, ziyalılar, millət vəkilləri və məcburi köçkünlər iştirak etmişlər".

... Qaçqının da bayramı olarmış! 20 iyun ?mumdünya Qaçqınlar günü kimi. Bayramınız mübarək, mənimlə eyni dərddə olan qaçqın qardaş və bacılarım. ?lmədik, bu günü də gördük. Bizim də günümüz, qaçqın günümüz dövlət səviyyəsində, hətta dünya səviyyəsində qeyd olunarmış.

Amma yenə də başa düşmürəm, qaçqın günü - yəni nə? Qaçqının nə günü, hansı günü? Qaçqının günü var ki? ?mrü-günü qaçqın olanın nə günü? Bu, qaçqının nə gününə yaraşır?

Qaçqın özü elə günü günündədir də...

Mən qaçqın deyiləm, insanam, insan!

Aç kor gözlərini, ey namərd cahan!

Mənim hüququm var! Haqqımı tanı!

Bəsdir qoruduğun bic Hayastanı?

Kərim KƏRİMLİ

Ədalət.- 2009.- 20 iyun.- S. 18.