ANAR: - GÖRÜNƏN VƏ
GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏRİYLƏ
(ESSEVARİ YAZI)
KƏRAMƏT
"Əslində, həyat insanın necə yaşadığı deyil, onu necə xatırladığı və başqalarına anlatmaq məharətidir".
(Q.Q.Markesin
"Anlatmaq üçün
yaşamaq" romanından)
***
Anarın bütün əsərlərində bir Obraz var və bu obraza yazıçı müxtəlif rakurslardan baxır, fərqli yönlərdən yanaşır, bu obrazı müxtəlif obrazlarla süsləyir. Həmin obraz 60-cı, 70-ci, 80-ci, 90-cı, 2000-ci illərdə də Anar imzasıyla təqdim olunan irili-xırdalı Yazıların hamısında boyaboy görünür və ciddi-cəhdlə özünü nişan verir, bizsə onda tamamilə ayrı şeyləri axtarırıq, hər birimizin öz baxış yeri var axı. Biz görmək istədiyimizi yox, bizə göstəriləni görəndə Əlahəzrət Həqiqətə qapı açırıq.
Anarın bizə
göstərmək istədiyi və bizim israrla görmək
istəmədiyimiz həmin Obrazın adı ZAMAN-dır;
heç vədə solmayan obraz.
***
Xeyli vaxtdı
ki, sürətli bir gurultuyla hara getdiyi bilinməyən
dünyanın toz-dumanı içində zaman məkanlaşmır,
yəni bu və ya digər şəkildə
özünüifadəyə, heç olmasa,
özünüizaha da macal tapmır. Sonucu haqqında heç də
nikbin notlar eşitmədiyimiz yaşadığımız
dönəmdə bu məhkum dünyaya son söz belə
verilmir. Bəlkə elə bütün zamanlarda
bu gözəlim dünya sonu bəlli olmayan bir yerə tələsib,
insan oğlunun içinə doluban onu da ora-bura qovub, tələsdirib,
sadəcə, onun yaxasından tutub saxlayan gərəkir həmişə.
Müqəddəs kitablar da, tarixi abidələr də, ayinlər,
əsərlər də bu üzdən
yaranmağa ehtiyacın sonucudu, məncə. Yoxsa "Hanı
gördüyüm bəy ərənlər, dünya mənim
deyənlər" (Kitabi-Dədə Qorqud), "Kimi kim bivəfa
dünyada gördüm bivəfa gördüm" (Füzuli),
"Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə"
(Nəsimi) deyilməzdi, "Macal"ın (Anar)
yazılmasına macal da tapılmazdı: Doğrudan doğruya
"Vaxtım olsaydı, özümlə görüşərdim"
("Macal"dan).
Özüm öz yadımdan çıxmışam. Güzgüyə baxanda belə özümə yad gəlirəm.
***
Mənim ömür yaddaşımda
folklorlaşan, sərt bir sarkazmla məna-məzmun qazanan, alt qatı
olan, hırıltıdan uzaq "Özümü öldürsəm,
məni tutmazlar ki?" açıq qalan sualı ancaq ədəbi
ictimaiyyətin tanıdığı Vidadi Məmmədovda
"Bir əməlli-başlı səbəb də yoxdu ki,intihar eləyəsən" şəklində
cavablanacaq, 15 il bundan öncənin bu gənc şairi də
Yaşamağa həvəs
yox,
Ölməyə də bəhanə,-
yazacaqdı.
***
Zamanı Məkana, torpağı Vətənə çevirən tarixi şəxsiyyətlər vazkeçilməz simalardı, burası müzakirə mövzusu deyil, hal-həlbət belədir. Elə bu səbəbdən də zaman məkanlaşmayanda zamanı məkanlaşdıranların ətəyindən tuturuq həmişə. Gözlə görülməyən, ələ gəlməyən Zaman da hər ötüb keçən başılovlu illərlə, hər kişinin əliylə məkanlaşmır ki...
Anar öz əsərlərində Vaxtın şəklini çəkib, onun əsas cizgiləri üzərində bədii gəzişmələr aparıb, onu tutub saxlayıb, onu məkanlaşdırıb. Biz bu əsərlərin qapısını açınca zamanın müəyyənləşən coğrafi ərazisinə daxil oluruq, hərfi mənada bir korun barmaqları İçərişəhərin divarlarına toxunurmuş kimi ona toxunuruq ("Gürcü familiyası" hekayəsinin "Gün keçdi"filminə transferində Vaxta, Tarixə əlinlə toxunursan), vaxtın nəfəsi üzümüzə dəyir, onunla üz-üzə, göz-gözə, diz-dizə oturub hal-əhval tuta, dərdləşə bilirik. Bu dünyada özümüzə yer tapmayanda şələ-küləmizi yığıb həmin bədi-coğrafi irreal olduğu qədər gerçək məkana köçə bilirik. "Mühacir" poemasında yazmışdım: "Kor olub korların barmaqları, Oxuya bilmir daş kitabələri, Ən qədim hərfləri-insan üzünü".
***
Yazılan əsərlərdən
başqa heç nə, heç kəs Yazıçı
ömrünə Şəhadət verə bilməz. Bu yanaşmamı hər
bir yaradıcı kəs üçün keçərli
sayıram.
Bir ölkənin işğalı onun fikir sahiblərinin, aydınlarının, öndə gedənlərinin əqlinin, ruhunun işğalından başlar. Öncə sərhədçilər döyüşə girir. Belə fikir sahibləri hər məmləkətdə, hər zaman çox azdı, çox az. Düşünməyə dəyər... Ona görə də coğrafi ərazinin işğalı şərt deyil,ona görə müasr işğalçılıqda tarixin, mədəniyyətin, ədəbiyyatın, bir sözlə, gələnəklərin-mənəvi dəyərlərin işğalı "aktuallıq" qazanıb və ...Anara (bütün dünyadakı dəyər daşıyıcılarına) bəslənən posmodern "məhəbbəti" də elə bu kontekstdə masaya oturtmaq bizə məsələnin kökünü göstərər. Adına qloballaşma deyilən gedişatda tarixi şəxsiyyətlərə, abidələrə, dini, milli-mədəni dəyərlərə qarşı, elə bil ki, bir səlib yürüşü var.
Alınıb-satılmayan
nə varsa "bombardman" edilir.
***
Anarın
obrazları yaşadığımız vaxtın əqrəbləridi,
onlara baxınca hansı zəmanədə
yaşadığımızın fərqinə
varırıq.
***
"Ağ qoç,Qara qoç" bir çox yönləriylə
bərabər bizi, həm də zonalara ayrılan vaxtla, müxtəlif
düşərgələrdə yaşamağa məhkum edilən
ömrümüzlə üz-üzə dayanmağa məcbur
edir, özümüzlə üzbəsurət gəlincə
ürpənirik.
"Əzan səsi
zonanın hər tərəfinə yayılırdı.
Zona! Məlik
ürəyində nəfəskəsici bir ağrı
duydu-onun doğulduğu, boya-başa çatdığı,
oxuduğu, işlədiyi, sevib-sevildiyi, ailə qurduğu,
oğul-uşaq sahibi olduğu şəhər indi Zona idi.
Daha doğrusu, Zonalar. Ən
dəqiqi - Üç Zona. Üç
Zonaya bölünmüşdü onun Bakısı.
Dünya bu üç siyasi
quruluşa malik olan hissələri məhz elə-belə, Zona
adlandırsa da, xarici kütləvi informasiya vasitələri
imkan tapanda və xəsis məlumatlar alanda Birinci Zona,
İkinci Zona, Üçüncü Zona istilahlarını
işlətsələr də bu bölgələrin rəsmi
adları da vardı - Birinci Zona - Behişti Badi-Kubə,İkinci
Zona - Bakı Kommunası, Üçüncü Zona - BAKU
SİTİ adlanırdı."
Elə bilirəm ki,bu
məqamda vaxtın əlində çırpınıram və
nöqtələr qoyub bir azca ara verirəm... Əli Kərim
demişkən: "Daha heç nə demirəm, Nöqtə,
nöqtə və nöqtə...".
***
Anarı nağıla aparan və
qaytaran səbəblər üzərində fikrən gəzişirəm
və bic-bic gülümsəyirəm, saata baxıram, gecə
saat 01:30-u göstərir (heç saata baxmağın
yeridi?)
"Yaxşı
padşahın nağılı"nı
xatırlayıram. "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi"nin kodu "Ağ
liman"dadı, "Ağ qoç, Qara qoç"un kodu isə "Yaxşı padşahın
nağılı"ndadı... Əlbəttə,
"Mənim fikrimcə". (Rəsul Rza).
***
Dünyanın
harasında, tarixin hansı dönəmində
yaşamasına baxmayaraq, O-ların, seçilənlərin
arasındakı rabitə yaranışın əvvəlinin və
sonrasının işidi, bizim balaca qafamızın dərki
xaricindədi.
Bu ulduz keçidlərindən ancaq bu yolu intixab
eləyənlər keçə bilər, özünə
vaxt-məkan dayanacağı yarada bilər.
Məsələyə
bu səmtdən yanaşanda anlaşılmazlıq bir balaca
aradan qalxır. Bu mənada yazıçı Anar mənim
həsbi-hal etdiyim müasir, həm də tarixi şəxsiyyətdir.
***
Anarın lideri
olduğu 60-cı illər ədəbiyyatını sovet ədəbiyyatı
kimi xarakterizə eləmək sənət kateqoriyası kimi
metodoloji cəhətdən yanlışdır. Belə
yanaşmanın özü siyasi-ideoloji yanaşmanın təzahürüdür,
bədii-mədəni hadisəni müəyyən rejimin
"təkərciyi və vintciyi" kimi yozum elmi-filoloji
araşdırmadan uzaq bir zehniyyətdən qidalanır. Böyük Sənət bioloji yaşam çərçivəsinə
sığmaz, statistik və xronoloji yanaşma tərzi ƏSƏRİN
GƏLDİYİ-GETDİYİ ünvanı bizə göstərmək
qüdrətində deyil. Bunu kəskinliklə
söyləyirəm.
***
Azadlıq veriləndə belə
hamı özgür olmur ki... Bir rejimin iş
icraçılığı başqa bir rejimin iş
icraçılığıyla sığortalana bilməz. Bu mənada Anar azad yazıçıdı. "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"
cəmiyyətin yazılan və yazılmayan
qanunlarının, buxovlarının Təhminə faciəsinə
elegiyadır. Zaurun Təhminəyə yetməsi
fiziki hadisədi, Təhminə insan azadlığını təmsil
edir və əslində Zaur özü-özüylə
mübarizə aparır, bu mübarizədə məğlub
olur, heç zaman ona çatmır. Məncə,
əsər belə bir müstəvi üzərində təhlil
olunmalıdır. Əsəri bir melodrama
kimi yozum "Leyli və Məcnun"a sevgi poeması kimi
yanaşmağa bərabərdir. Müsahibələrinin
birində Anar bu məsələyə işarə
vurmuşdu. Romanın ekran həllində
ictimai məzmun arxa plandadı, deyərdim ki, hətta
görünməz şəkildədi. "Təhminə
və Zaur" filminin "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi" romanından zəif
alınması fikrini irəli sürənlərlə
razılaşmada göstərilən amil mühüm rol
oynayır.
***
Altmışıncı
illərdə Anarı antisovetizmdə ittiham eləyən gerizəkalılar,
ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra onu sovet
yazıçılığında suçlamağa
başladı, təkcə imzalar dəyişdi. Yüngülvari
bir araşdırma sizlərə acı bir gülüş bəxş
edər.
***
Anar
haqqındakı qeydlərdə bəzən belə bir
müşahidəylə qarşılaşırıq ki,
yaratdığı obrazların hər birində onun xarakterindən
nəsə var. Məncə, Anar yaratdığı obrazlarla
öz arasında yazıçı məsafəsi saxlamaq
qüdrətindədi, obrazlarının həyatına
müdaxilə etmir. Hətta təhkiyələrində də,belə
demək mümkünsə, tərəfsizdir. Yazıçı
hüququnu və Ədalətini qoruyur. Hər
bir Yazıçının Böyüklüyünü şərtləndirən
amillərdən ən önəmlisi onun həyat hadisəsınə
tərəfsiz yanaşmasıdır.
***
Anarın ədəbiyyatımızda,
bütövlükdə götürdükdə mədəniyyətimizdə
gördüyü işin siqlətini ancaq Üzeyir Hacıbəylinin
xidmətiylə müqayisə eləmək
mümkündür. Mədəni həyatımızdakı
boşluqlar (konkret zaman kəsimində) məhz Anarın qələmiylə
doldurulub, həmin sahə onun adıyla təmsil olunub.
Mənə elə
gəlir ki, bizlər mənəvi sərvətlərimizə
yiyələnə bilməyəndə ona qənim kəsilirik,
qısqanclıq və paxıllıqla yanaşı, ən
yaxşı halda onu görməzdən gəlməklə
nadancasına öyünürük. Tarix təkcə
yaradanları, qurucuları deyil, küfr eləyənləri,
yıxıcıları da yadında saxlayır, ancaq
qarşısında mənfi işarəsi olmaqla.
***
Fərdi
müstəvidə vaxtla mübahisəsi yoxdu və
qıraqdan baxanda onun vaxta minnətdar olduğunu
düşünənlər də yox deyil. Yəni Anarın (və
ümumiyyətlə, yazıçının)taleyi
ictimailəşmişdir, bir az bəsit şəkildə desək,
O, öz taleyini yaşamır, Cəmiyyətin, İnsanın
taleyini yaşayır. O, bu enerjiylə, bu missiyayla yüklənmişdir.
Buna görə cəmiyyətimizdə ən
nüfuzlu yazışıdır, bu Nüfuza qarşı
mübarizə isə qabaqcadan məğlubiyyətə məhkumdur.
Əlbəttə, heç nə qızıl
sinidə ona verilməyib, bu nüfuz vətəndaşlıq
mövqeyi, klassik ziyalı əxlaqı, davranışı, əsli-köküylə
qazanılıb.
Şablon səslənsə
də dəyərli fikirləri səsləndirməkdə
fayda var; torpaq fiziki varlığıyla, yeraltı,
yerüstü maddi sərvətləriylə,bazarlıqlarıyla
Vətən olmur, "imzasını imzalar içində"
təsdiqləyə bilmir, torpağı Vətənləşdirən
onun mənəvi sərvətləridir, qeyd-şərtsiz! Bu məqamda Anarın adını
vurğulamağı belə yersiz sayıram.
***
"Həyatım
ağrıyır" - bu ağrılı söz birləşməsi
Ənvər Məmmədxanlıya məxsusdu, Anarın xatirələrindən
yadımda qalıb. Niyə bu ifadəni bir də yada
saldım? Bu ağırlıqda bir ifadə
işlətdi Anar. On dörd mart O-nun doğum
günüdü, təsadüfən bildim və bir yazı
yazdım, bax, onda Anar elə-belə də dedi: "Bu gün
həm də Babəkin qətliam günüdü, Kəramət,
görəsən, Babəkin qətlində məni günahkar
saymırlar ki?"
Gülümsəmək
istədim, guya ki zarafat eləyirdi, amma bu boyda
ağrı-acıda zarafat olar? Sözün ağrısı və
ağırlığı məni gülümsəməyə
qoymadı... İndicə anlayıram,
sözsüz ki, bu, belədir; Anar haqqındakı bu
yazının ərsəyə gəlməsində
"Görəsən, Babəkin qətliamında məni
ittiham eləmirlər ki?"nin əvəzsiz xidmətləri
var.
Həm də Anardan
danışa-danışa bir az da
özümdən yazdım - bunu da halallıq xatirinə deyirəm.
(ixtisarla)
Ədalət.- 2009.- 14 mart.- S. 18.