"Molla Nəsrəddin" - sənədlərin dili ilə

Jurnalın toxunduğu bir çox problemlər bu gün də yaşanır

Aprelin 7-si "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayının işıq üzü gördüyü gündür. Bu, milli jurnalistikamız üçün özəl bir tarixçədir. Tarixçi-alim Ataxan Paşayev bu xüsusda orijinal bir kitab hazırlamış və bu günlərdə nəşr etdirmişdir. Adı belədir: "Molla Nəsrəddin jurnalının nəşri tarixindən" (Çaşıoğlu nəşriyyatı). Onun orijinallığı ondan ibarətdir ki, burada azərbaycanca və rusca önsözdən sonra keçmişin ən populyar satirik jurnalının nəşrinə dair sənədlər, bu sənədlərin əslinin surətləri, jurnalın təqibinə səbəb olmuş karikaturalar təqdim olunur.

Bəlli olduğu kimi, "Molla Nəsrəddin" jurnalının təməl daşını qoyan, naşiri və baş redaktoru görkəmli yazıçı və jurnalist Cəlil Məmmədquluzadə olub. İlk sayı 7 aprel 1906-cı ildə çıxıb, 1918-ci ilə qədər Tiflisdə nəşr edilmişdir. 1921-ci ildə - Təbrizdə, 1922-31-ci illərdə - Bakıda işıq üzü görmüşdür. Birinci Rus inqilabının yetirməsi olan bu jurnal böyük populyarlıq qazanmışdı. Təkcə Rusiyada, İranda və Osmanlıda deyil, Amerika, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Hindistan, Çin, Finlandiya və digər ölkələrdə də oxunurdu və o zaman üçün böyük tirajla nəşr olunurdu.

Bəli, milli mətbuatımızda 1920-ci ilə qədər, "Molla Nəsrəddin"dən əvvəl və sonra qəzet və jurnallar az olmayıb. Fəqət "Molla Nəsrəddin"in xidməti ondaydı ki, təkcə Azərbaycanda deyil, İdel-Ural (Volqaboyu), Orta Asiya türk-müsəlman əhalisi arasında, İran və Osmanlıda satirik mətbuatın təməlini qoymuşdu.

"Azərbaycan mətbuatı tarixində əvəzsiz rol oynamış, XX əsr ictimai fikir və ədəbiyyat tariximizdə yeni dövr açmış, klassik irsimizin dəyərli abidələrindən biri, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrində siyasi satiranın ilk qaranquşu "Molla Nəsrəddin" jurnalı və onun nəşr tarixini öyrənməyin böyük əhəmiyyəti vardır, - deyə Ataxan Paşayev önsözdə yazır. - Öz nəşrinin ilk günlərindən başlayaraq köhnə dünya ilə ölüm-dirim mübarizəsinə girmiş "Molla Nəsrəddin" jurnalı təkcə Zaqafqaziya və Rusiyada deyil, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində də geniş yayılmış və böyük şöhrət qazanmışdır. Jurnalın səhifələrində imperialist dövlətlərinin milli-müstəmləkə zülmü,çar mütləqiyyəti, Şərqdə - ilk növbədə İran və Türkiyədə istibdad quruluşu, orta əsr feodal qalıqları, xalq kütlələrini ağlasığmaz dərəcədə istismar edən burjua-mülkədar ağalığı, gerilik, cəhalət, ətalət, dini fanatizm, din xadimlərinin riyakarlığı çox cəsarətlə ifşa olunurdu".

Bu jurnalın nəşri ilə Cəlil Məmmədquluzadə milli ədəbiyyat və jurnalistika tariximizdə yeni parlaq bir səhifə açmışdır. Təqdim olunan sənədlər özlüyündə jurnalın meydana çıxma və mövcudluğunun tarixçəsi aspektində böyük maraq doğurur. Burada biz Cəlil Məmmədquluzadənin jurnalın nəşrinə icazə barədə müxtəlif vəsatətlərinə avtoqrafları, mətbəə və litoqrafiyanı dəyişdirmək istəməsi barədə ərizəsini, jurnalın ayrı-ayrı saylarının yasaq edilməsi, onun redaktorunun məsuliyyətə cəlb olunması barədə hökumət, jandarm, polis və senzura orqanlarının yazışmalarını izləyə bilirik.

İlk dəfə dərc edilən bu sənədlər müəllif tərəfindən Gürcüstan, Azərbaycan və Rusiya dövlət arxivlərində üzə çıxarılıb. Onlar ixtisarsız, necə var, o şəkildə dərc olunub və onları tapıb üzə çıxarmaq illərlə vaxt aparıb. Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, tarix elmləri doktoru Ataxan Paşayev bu işə böyük əmək sərf edib.

Məsələn, bu sənədlərdən ilk dəfə müəyyən olunub ki, jurnalın 1907-ci ildə bağlanmasına səbəb heç də Cəlil Məmmədquluzadənin Zaqafqaziya şeyxül-islamı Pişnamazzadəyə qadın azadlığı barədə yazdığı və ruhaniləri və müsəlman fanatiklərini hiddətləndirmiş olan iki açıq məktubu deyil, Osmanlı dövlətinin Tiflisdəki baş konsulu Feyzi bəyin hərəkətləri olmuşdur. İş burasındadır ki, Feyzi bəy "Molla Nəsrəddin" jurnalının Sultan hökuməti barədə karikaturalarının yerləşdirilmiş olduğu 4 sayını götürüb, 1907-ci ilin martında şəxsən Qafqaz Sərdarı yanında Rusiya XİN təmsilçisi olan məmurun qəbuluna gəlmişdir. Konsul xahiş edir: Sərdara (namestnik) məruzə edilsin ki, "Osmanlı və Rusiya arasında dostluq münasibətləri səbəbincə jurnala bu sayaq karikaturaları dərc etməsini yasaqlamaq barədə vəsatət qaldırır. Müvafiq məruzəni alan namestnik Tiflisin müvəqqəti general-qubernatoruna gərəkən tədbirləri görməyi tapşırır. O da öz növbəsində Cəlil Məmmədquluzadəni yanına çağıraraq Sultanın karikaturalarının dərcini dayandırmağı təklif edir. Lakin karikaturalar dərc edilməkdə idi, bu səbəbdən Osmanlı məmurları jurnalı sərhəddən ölkəyə buraxmırlar. Elə hallar olub ki, İran Məclisinin (parlament) bütöv bir iclası "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc edilən materiallara həsr olunmuşdur. Rusiyanın Tehran səfirinin Peterburqa təliqələrində bu barədə söz gedir.

Jurnalın Tiflis dönəminin karikaturalarını Oskar Şmerlinq və İosif Rotter - Münhen məktəbindən olan alman rəssamları çəkirdilər. Onların bir çoxunun mənası bizim günlərdə də aktuallığını itirməyib.

Bəlli olur ki, bizim günlərdə jurnalın komplektləri MDB ölkələri ilə yanaşı, Paris, Kembric, Ankara, İstanbul, Tehran, Helsinki kitabxanalarında mühafizə edilməkdədir.

Qeyd edək ki, AMEA Ədəbiyyat İnstitutu "Molla Nəsrəddin" jurnalının latın qrafikası ilə təkrar nəşrinin (necə var, o şəkildə) 10 cildliyini buraxmaqda davam edir. Bu çox qiymətli ilkin qaynağın artıq bir neçə cildi işıq üzü görüb. Nə qədər heyrətli olsa da, aradan yüz il ötməsinə baxmayaraq, jurnalın toxunduğu bir sıra problemlər bizim günlərdə də yaşanır.

İsmayıl Umudlu

Ayna.-2010.-3 aprel.-S.18.