Şirvanlı şair Naseh

Bir adın işığında

1903-cü ildə Firidun bəy Köçərlinin "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı" kitabı Tiflisdə nəşr olunanda ədəbi içtimaiyyət bunu çox böyük maraqla qarşılamışdı. "Tiflisski listok" qəzeti yazırdı: "Müasir oxucunun böyük əksəriyyətinə Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında heç bir şey məlum deyildir. Onunla ancaq bəzi mütəxəssislər tanışdırlar. Buna görə də bir neçə gün əvvəl haqqında müxtəsər məlumat verdiyimiz Firidun bəy Köçərlinin yenicə çıxmış, azərbaycanlıların ədəbiyyatına həsr olunan kitabı xüsusi maraq doğurur".

Araşdırmalar göstərir ki, Firidun bəyin "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı" kitabının nəşri ziyalılara böyük sevinc bəxş etmişdi. Kiyevdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr, Bakı, Tiflis, İrəvan ziyalıları, Dərbəndin bir qrup din xadimi, Novorossiysk İmperator Universitetinin tələbəsi Nəriman Nərimanov, Omsk şəhər sakini Məhəmmədov və başqaları Firidun bəyin bu zəhmətini millətimiz və xalqımız üçün əvəzsiz töhfə kimi qiymətləndirirdilər.

Kitabı qəzalarda yaşayan ziyalılar da maraqla qarşılamışdılar. Onlar vaxtilə şair kimi tanınan ata-babaları haqqında Firidun bəyə həvəslə məlumatlar yazır, sandıqçalarda saxlanan əlyazmalarını, cüngləri ona göndərirdilər.

Şamaxıdan Ağaəli bəy Əfəndizadə Şirvan şairlərinin bir bağlama şeirlərini yığıb göndərmişdi. Onların arasında Naseh təxəllüslü şairin də bir neçə qəzəli vardı. Firidun bəy bağlamadakı şeirlər içərisində ən çox Nasehin qəzəllərini bəyənmişdi. Ona görə də Ağaəli bəyə məktub yazıb rica edirdi ki, yeni kitabına daxil etmək üçün Naseh təxəllüslü şairin qəzəllərindən bir neçəsini yenə göndərsin.

Firidun bəyi heyrətləndirən səbəb

Bir neçə gündən sonra Abbas Səhhətdən aldığı məktub Firidun bəyi heyrətdə qoydu. Səhhət yazırdı ki, sizə şeirlərini Naseh təxəllüsü ilə göndərən Ağaəli bəy utancaq və təvazökar olduğuna görə sizə özü barədə məlumat verməmişdir.

Sonralar Firidun bəy Köçərli "Azərbaycan ədəbiyyatı" kimi sanballı əsərinin "Şirvan şairləri" fəslində şamaxılı Ağaəli bəy Nasehi hörmət və məhəbbətlə yad edirdi:

"Ağaəli bəy Naseh şeirləri qayət dərəcədə gözəldir. O şəxsin özü isə farsca, rusca savadlı bir şəxsdir, hətta ərəbcəni də yaxşı bilir. Xüsusən Ağaəli bəy Nasehin haqqı bizim boynumuzda artıq dərəcədədir ki, Şamaxı şüərasının tərcümeyi-hallarına dair bir çox məlumat bizə cəm edib göndərmişdir. Bu barədə ol cənaba səmimi-qəlbdən razılıq izhar edib, cənabi-həqqdən xoşbəxtlik və tul ömür mərhəmət olmasını təmənna edirik".

Müasirlərinin xatırladığına görə, Firidun bəy Köçərlinin bu sözləri Ağaəli bəy Nasehə verilən ən düzgün qiymətdir.

İndiyədək ədəbiyyatşünaslığımızda tədqiq olunmayan Naseh təxəllüslü şair Ağaəli bəy Hacı Məhəmməd oğlu Əfəndizadə 1856-cı il sentyabrın 10-da Şamaxıda doğulmuşdur. İlk təhsilini Şamaxıdakı "Üsuli-cədid" məktəbində almışdır. Atası tacir olduğundan ona ticarət işlərində köməkçi olan Ağaəli bəy on altı yaşına çatdıqda fars və türk dillərində aldığı təhsillə kifayətlənməyib rus dilində də oxumağa həvəs göstərmiş və üç sinifli şəhər məktəbində dörd il təhsilini davam etdirmişdir.

Respublika Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində "Nasehin tərcümeyi-halı" adlı əlyazma saxlanılır.Əlyazmanın müəllifi göstərilməsə də, üslubundan və faktlardan onun müəllifinin məşhur maarifçi Camo Cəbrayılbəylinin olduğunu biz şəkk-şübhəsiz təsdiq edirik. Çünki Camo Cəbrayılbəylinin 1966-cı ildə nəşr olunmuş "Xatirələrim"dəki faktlarla Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan "Nasehin tərcümeyi-halı"ndakı faktlar arasında çox böyük bənzərlik var. Camo bəy xatirələrində etiraf edir ki, Nasehin tərcümeyi-halını ondan yaxşı bilən yoxdur. "Mən hələ uşaq ikən ailəmiz Nasehgil ilə yaxınlaşmış, Naseh böyük bacımla evlənmişdi".

Camo bəyin xatirə yazısı

Camo Cəbrayılbəylinin əlyazmalar xəzinəsində saxlanan yazısı Nasehin ilk gəncliyi haqda daha maraqlı faktlarla zəngin olduğu üçün bir parçanı diqqətinizə çatdırırıq:

"Babası Hacı Baba Əfəndi zəmanəsinin varlı adamlarından olub, öz övladları üçün bir qədər maddi ehtiyat qoymuşdu.

Hacı Məhəmməd bir müddət ticarətlə məşğul olduqdan sonra kasıblığa düşüb vəfat etmişdir. Ağaəli bəy yalnız öz təşəbbüsü ilə "uyezdnoye uçilişe" (qəza rus-tatar məktəbi) adlı məktəbə girib orada oxumağa başlamış, bərabər olaraq türk, ərəb və farsca dəxi Molla Cami adlı şəxsin mədrəsəsində təhsilini davam etdirmiş.

Rusca məktəbə girməsindən qoca anası və əqrəbası məmnun deyillərmiş. Çox vaxt anası Pərizad rus dilində yazılmış kitabları gizlədərmiş, ya da çölə tullarmış. Bununla belə az bir zamanda təhsilində müvəffəqiyyət qazanıb yavaş-yavaş fars kitabları oxumağa başlamışdır. Ehtiyac məcbur etdiyi üçün təhsili buraxmış və "uyezdnoye uçilişe"nin üçüncü sinfindən çıxıb qulluq etməyə başlamışdır. Bir müddət əvvəl Kürdəmirdə, sonralar Şamaxıda silistçi dilmancı vəzifəsində çalışaraq dolanmışdır. Həm rusca, həm türkcə, ərəb və farsca mütaliə edərək təhsilini daim artırmağa çalışmışdır. Nəhayət, rus və türkcə mükəmməl savadlı olduğu üçün o vaxtkı mülahizələrə görə, bir qədər də tərəqqi edərək mirovoy sudda katib müavini vəzifəsinə cəlb olunubmuş.

Hələ uşaq ikən şeir yazmağa həvəsi olduğu üçün doqquz yaşında yazdığı məktubu nəzmlə yazmağa can atmışdı. Bir tərəfdən çarizm siyasətinin boğucu təsiri, o biri tərəfdən zəmanəsinin şairlərlə rəqabətsizliyi, nəhayət, cüzi bir dolanacaq ehtiyacı vaxtını əsər yazmağa sərf etməyə imkan verməmişdir. Şeirlə yalnız imkan bulduğu zaman məşğul olurmuş. Ərəb və farsca biliyi o dərəcədə idi ki, istər ərəbcə, istərsə də farsca kitabların üzərilə göz gəzdirib hekayə kimi nəql edərdi.

Çocuq ikən başına toplanıb "Min bir gecə"dən hekayə söyləməsini rica edərdik. Şeirlərini Sabir, Səhhət, Tərrah, Hacı İsmayıl Veysov və bir-iki nəfər sair yaxın adamlarından ibarət olan məhramanə məclisində oxuyurdu.

Çox zaman Firidun bəy Köçərli ilə yazışaraq öz əsərlərini ona göndərərdi. İlk zamanlar Naseh Köçərliyə kim olduğunu söyləməyib Nasehin şeirləri haqqında onun rəyini sorurdu. Köçərlinin məktubunun birində "Nasehin şeirləri filhəqiqət qüvvətlidir və xoşuma gəldi" yazısını şəxsən özüm 1912-ci ildə oxumuşam. Səhhət, Sabir, Tərrah da öz şeirlərini Köçərliyə Naseh vasitəsilə göndərirdilər.

Zatən çox utancaq və başıaşağı bir adam olduğu üçün yazdıqlarını hələ-hələ meydana çıxarmazdı və yalnız ən yaxın adamlar üçün oxuyardı.

Naseh çox gənc ikən Şamaxıdakı "Beytüs-səfa" şairlər məclisinin fəal iştirakçısı olmuşdur. O, Məhəmməd Səfa, Ələkbər Qafil, Qafar Raqib, Molla Ağa Bixud, Ağababa Zühuri, Mirzə Mahmud Zui, Mirzə Məhəmmədhəsən Nalə, Salik Şirvani kimi klassik üslubda yazan şairlərlə şeirləşmişdir.

Şeirdə, sənətdə ən yaxın dostları Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Məhəmməd Tərrah və Məhəmməd Hadi olmuşdur. Məclislərdə oxunan şeirlərə ən düzgün qiyməti Naseh verdiyinə görə dostları onu öz aralarında Mizanüşşüəra - şairlərə qiymət verən ən düzgün tərəzi adlandırırdılar. Seyid Əzim Şirvanidən sonra Şamaxı şairlər məclisinin rəhbəri Ağaəli bəy Naseh olmuşdur.

Nasehin məsləhətilə Abbas Səhhət tədriclə rus dilində oxuyur, klassikləri öyrənirdi. Onun üçün aydın olmayan cümlələr və kəlmələrin izahı haqqında Nasehə müraciət edirdi. Naseh isə hər bir sözün həqiqi və məcazi, dar və geniş mənasını cümlə içərisində konkret misalla izah edirdi. Nasehlə Səhhət arasındakı belə elmi mübahisədən mən daha çox qazanırdım. Birindən rus dilinin incəliklərini, o birindən Şərq ədəbiyyatının qüdrətini öyrənirdim.

Abbas Səhhət də bu yaxşılıqları unutmamış, 1912-ci ildə məslək dostuna "NaseH" adlı gözəl bir şeir həsr etmişdir.Ağaəli bəy Naseh təbiətən çox ciddi adam olmuşdur. Həmişə qəmli və fikirli gəzən Naseh Şamaxı divanxanasında katib vəzifəsində işləmişdir. Altı nəfərdən ibarət ailəsini güclə saxlayan şair həm də mirzəlik etmişdir.

1911-ci ildə Jurpanski adlı bir nadanın Şamaxı qəza rəisi və qaragüruhçu, şovinist Kolomentyev familiyalı bir rusun divanxana rəisi təyin olunması bütün Şamaxı maarifçilərinin ruhdan düşməsinə səbəb oldu. Heç kəslə hesablaşmayan, kimsəni belə saymayan Jurpanski qulluqda olan azərbaycanlıları incidir, yersiz bəhanələrlə şərə salıb işdən çıxarır, söyüb təhqir edirdi. "İdarəmiz rus idarəsidir, iş başında da mütləq ruslar olmalıdır" deyən Jurpanski bacarıqlı, savadlı azərbaycanlıları xidmətdən kənar edirdi. Ömrünün otuz ilini məhkəmə idarəsində keçirən əlli beş yaşlı Nasehi də nadan Jurpanski yaramaz sözlərlə təhqir edir, onu qulluqdan qaçırmağa çalışırdı. Saf qəlbli Naseh nə Jurpanskinin, nə də Kolomentyevin şovinist hərəkətlərinə dözə bilirdi. Bu millətçiləri şeirlə qamçılamaqdan başqa çarəsi yox idi.

Naseh bir müxəmməsində yana-yana deyir ki, dünyanın işlərini nadanlar idarə edir, haqqın yerini nahaq tutur, ədalət və mürvət əvəzinə zülm, yalanlar meydan oxuyur. İnsanlar daş qəlbli olub, məhəbbət və ülfətdən qeyb olublar, - deyə şair fəryad edir.

Lakin bu nikbin şairin təsəllisi də var. İnsana, əsil-nəcabətli adamlara inamı da.

Ülfəti, sədaqət və dəyanəti də şair Naseh nücəba insanlarda görür və bununla da özünə "Səbr eylə" mürəbbesində təsəlli edir. Təəssüf ki, klassik şairimiz Ağaəli bəy Nasehin bir neçə şeir, qəzəl və mürəbbeləri, müxəmməsləri qalmışdır. Onun əsərləri 1902-ci ildə Şamaxı zəlzələsində və 1918-ci ildə ermənilər Şamaxını yandıranda itib-batmışdır. Onun Seyid Əzim Şirvaninin ölümünə yazdığı "Getdi" qəzəli saf dili, məna tutumu ilə oxucunu heyrətdə qoyur. Şamaxıda məhkəmə katibi vəzifəsində çalışan Ağaəli bəy Naseh Əfəndizadə 1914-cü ildə vəfat etmişdir. Onun vəfatının şahidi olan qaynı Camo Cəbrayılbəyli xatırlayır ki, Naseh bir dəfə çox əsəbi gəldi. Hirslənərək dedi ki, bu qulluq adamı lap inək edərmiş... Vicdansız Kolomentyevin üzünə tüpürüb istefa üçün ərizəmi verdim, həqarətdən qurtardım, başqa çarəm yox idi. Əsəbləri pozulan saf qəlbli Naseh yatağa düşdü.

Bir gün eşitdim ki, çox ağırdır. Əhval-pürsan olmağa getdim. Naseh şiddətli hərarətin təsirindən sayıqlamaqda davam edirdi. Azca ayılan kimi uşaqlarını çağırıb üzlərinə güldü. Bu zaman gözlərinin dolduğunu gizlətmək üçün üzünü divara çevirdi.

Beş-altı gün ağır xəstə yatdı. Nəhayət, ürəyi davam gətirmədi və altı xırda uşağını gözü yaşlı qoyub bizi həmişəlik tərk etdi".

Şeir-sənətdə böyük Sabirin, Səhhətin, Hadinin xeyirxah məsləhətçisi olan saf qəlbli Nasehdən bizə şeirləri ilə bərabər, Respublika Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan bircə fotoşəkli qalmışdır.

...Nasehin son oğul yadigarı Cümşüd Əfəndizadə 1993-cü ildə işıqlı dünyamızı tərk etdi. Əlli ildən çox Bakı Dövlət Universitetində çalışan Cümşüd müəllimlə görüşüb söhbət etmək bizə qismət oldu. Atası Naseh haqqında məlumatları da bizə rəhmətlik Cümşüd müəllim danışmışdı.

Şəmistan NƏZİRLİ

Ayna.-2010.-24 aprel.-S.18.