Zahid Oruc:"Orduda
islahatları nəzərdə tutan sənəd
hazırlanır"
Orduya nəzarətlə bağlı Qərb modelinin tam
tətbiqi bu gün mümkünsüz sayılır
Silahlı Qüvvələrə
demokratik nəzarət mexanizmlərinin tətbiq olunması ilə
bağlı müxtəlif fikirlər səslənməkdədir.
Millət vəkili, parlamentin Təhlükəsizlik və
Müdafiə Komitəsinin üzvü Zahid Orucun
"Ayna"ya müsahibəsində orduya parlament nəzarətinin
mümkünlüyünə toxunuldu.
- Silahlı Qüvvələrin NATO standartlarına keçidi çərçivəsində hesabatlılıq və şəffaflıq prinsiplərinin tətbiqi əsas hədəflərdən biridir. Bu yöndə Milli Məclisin Təhlükəsizlik və Müdafiə Komitəsi hansı işləri görür?
- Azərbaycanın NATO ilə müxtəlif əməkdaşlıq sənədlərinin bir çoxu parlamentin fəaliyyətini özündə ehtiva edir. Ötən
dövrdə Azərbaycan dövlət sirri haqqında
qanunvericiliyi yenidən qəbul etdi, əməliyyat-axtarış
tədbirləri haqqında qanunvericiliklə bağlı
müəyyən məsələlərin həyata
keçirilməsinə nail olduq, kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat
fəaliyyəti ilə bağlı qanunvericilik tamamilə
yenidən işləndi, səfərbərlik
hazırlığı ilə bağlı yeni qanunvericilik
aktı, eyni zamanda nəqliyyat səfərbərliyi
haqqında qanunvericilik aktı qəbul edildi. Bunlarla paralel
şəkildə təhlükəsizlik haqqında
qanunvericiliyin, daha sonra Milli Təhlükəsizlik
Konsepsiyasının qəbulu həyata keçirildi. Hərbi
qanunvericilik sistemində də dəyişikliklər
aparıldı. Heç şübhəsiz ki, bütün
bunlar hesabatlılığa, şəffaflığa təsir
göstərəcək amillər idi.
Bu dönəmdə Azərbaycanın
hərbi quruculuq işləri həyata keçirildiyindən ən
qabaqcıl, inkişaf etmiş NATO ölkəsi qədər
silahlı qüvvələrin cəmiyyət
qarşısında hesabatlılığını parlament
olaraq təmin edə bilməzdik. Bunun üçün
baxışlar sistemi tam formalaşmalı idi. Müharibə
aparan ölkənin ən adi məsələlərini belə
bəzən məxfi qrif altında saxlamaq tendensiyaları
üstünük təşkil edirdi. Paralel şəkildə
keçmiş sovet hərb təcrübəsi də öz
rolunu oynamaqda idi.
Ötən illərdə
xeyli iş görülsə də, etiraf edilməlidir ki,
bütün təlimatları, nizamnamə müddəalarını
tamamilə yeniləşdirmək mümkün olmadı və
təmsil olunduğum komitə həmişə
vurğulayıb ki, bu yöndə görüləcək
işlərin ümumi qiymətləndirilməsi
lazımdır və böyük bir "yol xəritəsi"nə
ehtiyac var. Bildiyim qədər orduda ümumi vəziyyətin dəyərləndirilməsi
və bunun əsasında da keçiriləcək
islahatları nəzərdə tutan sənəd
hazırlanmaqdadır.
2007-ci ildə ona qədər
dövlət büdcəsinin hesabat sənədlərinə
daxil olunmayan müdafiə xərclərinin müddəaları
haqqında məlumatlar artıq işıq üzü
gördü və parlamentdə bununla bağlı fikirlər
səsləndirilməyə başladı. Bununla yanaşı
Müdafiə Nazirliyini və digər SQ sektorunu təmsil edən
insanlar öz fəaliyyətlərini əks etdirən sənədləri
parlamentə təqdim etməyə başladılar. Etiraf edək
ki, bu kimi hadisələrin əksəriyyəti dövriyyəyə
çıxarılmadı.
Hərbi quruculuğun
taktiki və strateji planlarına təsir edəcək
mühüm bir sənədin - Hərbi Doktrinanın qəbulu
prosesində parlamentin rolunun qaldırılması
hesabatlılıq və şəffaflıq məsələsinin
bariz nümunəsi hesab edilə bilər.
- Bir sıra məlumatlara görə, hazırda Azərbaycan
hökuməti ilə NATO arasında Milli Məclisin müdafiə
və təhlükəsizlik sektorunda perspektiv fəaliyyət
istiqamətlərinə dair müzakirələr gedir və
danışıqlarda SQ-yə parlament nəzarətinin tətbiqinin
orduda islahatlar prosesini irəli apara biləcək əsas amil
olduğu qeyd edilir. Hazırda müzakirələr konkret olaraq
ordunun parlament qarşısında hesabatlılığına
dair Qərb modelinin tam və ya qismən şəkildə Azərbaycana
tətbiqindən gedir. Bu tip xəbərlər nə dərəcədə
doğrudur?
- Heç şübhəsiz,
bu məlumatların müəyyən hissəsini təsdiq etmək
mümkündür.Parlament orduya nəzarətin ən
mühüm mexanizmidir. İlk növbədə ona görə
ki, parlament üzvləri xalqın iradəsi əsasında
formalaşır, bunun nəzəriyyəsi belədir. Digər
tərəfdən bilavasitə müxtəlif mexanizmlər
var. Parlamentin qurumu olan Hesablama Palatası müdafiə sektorunda
həyata keçirilən və ildən-ilə büdcədə
xüsusi çəkiyə malik olan vəsaitlərin təyinatı
üzrə xərclənməsi, ümumiyyətlə, bu sahədə
şəffaflığın həyata keçirilməsinə
nəzarət etməlidir.
Bir mühüm məqamı
qeyd etməliyəm: NATO ilə münasibətlər kontekstində
götürdüyümüz öhdəliklərin müdafiə
sektorunda bütün işlərin Qərb sistemində
olduğu kimi qanunverici orqana tətbiqinə səbəb
olacağı anlamına gəlməməlidir. Birincisi,
müxtəlif ölkələrin fərqli idarəetmə
sistemləri var, parlamentli ölkələrdə SQ-yə
yanaşma tamamilə fərqlidir. Uzun müddətdir ki,
müdafiə sektorundakı birinci şəxsin mülki şəxslə
əvəz olunma məsələsi gündəmdə
hallandırılır. Xüsusilə də IPAP sənədində
bu müddəalar var idi. Azərbaycanın gerçək
durumunda, Ermənistanın sürətlə hərbiləşməni
davam etdirməsi fonunda və digər addımlar şəraitində
NATO-nun qeyd edilən tələblərinin gerçəkləşməsi
hansı təhlükəsizlik problemlərini ortaya
çıxarardı? Bu məsələ çox önəm
daşıyır.
O səbəbdən
düşünürəm ki, nəzarətin həyata
keçirilməsi qarşıdakı dönəmdə məlumatlılıq
baxımından, parlamentin proseslərə təsir etməsi
düşüncəsindən artacaqdır. Lakin
bütövlükdə Qərb modelinin tam reallaşması
indiki gerçəklikdə mümkünsüzdür. Amma
zaman etibarilə biz buna getməliyik, alternativlər yoxdur. Bir tərəfdən
ona görə ki, öncüllüyə iddia edən ölkənin
keçməli olduğu yol bundan ibarətdir, nə qədər
qapalılıq olsa, o qədər problemlər
çıxacaq. O biri tərəfdən, Azərbaycan elə
bir regionda yerləşir ki, NATO ilə əməkdaşlıq
bir zərurətdir.
- Ümumilikdə, parlamentin ordu üzərində nəzarətinin
Qərb modeli nə vəd edir?
- Qərb modeli ilk növbədə
ordunun daha güclü şəkildə formalaşması,
xüsusilə də mülki və hərbi vəzifələrin
sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi,
kadrların rotasiyasında şəffaflıq, büdcə
planlaşdırılmasında şəffaflığın təmini,
parlamentin bu proseslərdə mühüm rol oynaması, insan
amilinin aradan götürülməsi, bu sektorda daha geniş
islahatların həyata keçirilməsini və s.
özündə ehtiva edir. Ən mühüm məsələ
müdafiə sektorunda çevik idarəetmənin
reallaşdırılmasıdır. Digər məsələ
bu sferada çalışanların sosial şəraitinin
yaxşılaşdırılması, peşəkarlıq əsasında
formalaşdırılmanın təmin olunmasıdır. Bu,
çox mühüm bir məsələdir.
Düşünürəm
ki, dediyimiz addımlar atılmasa, Qərb modeli tam tətbiq
olunmasa, onda bir sıra hallarda biz böyük maliyyə məsrəflərinin
real hərbi gücə çevrildiyini görməyəcəyik.
Bunu da səmimi etiraf etmək lazımdır.
- NATO ölkələrində təhlükəsizlik
sektoruna parlament tərəfindən demokratik nəzarətin təminində
bir sıra üsul və ya vasitələr işlədilir.
Xüsusilə müdafiə və təhlükəsizlik sektorunda
alğı-satqı məsələlərinə dair
parlamentin nəzarət hüquqları diqqəti cəlb edir.
Azərbaycan parlamentinin bu yöndə hüquqları
varmı?
- Bu istiqamətdə Azərbaycan
Konstitusiyası bizə hər hansı imkanı vermir.
Açıq desək, parlamentin tender əməliyyatlarına
müdaxilə etmək və ya onu hər hansı formada nəzarətdə
saxlamaq imkanları qanunvericilik baxımından xeyli məhduddur,
bu istiqamətdə hüquqi müddəalar, demək olar,
yoxdur. O səbəbdən həmin sektor yalnız Ali Baş
Komandan və hüquq-mühafizə orqanları
qarşısında məsuliyyət daşıyır.
İndiki gerçəklikdə
də biz hansısa alğı-satqılarla əlaqəli,
xüsusilə də əsgərlərin qida təminatı və
onun qeyri-milli xarakter daşıması, bəzən xərclərin
şişirdilməsi və s. problemlərlə əlaqəli
çoxlu məktublar, müraciətlər almaqdayıq. Parlament
üzvü olaraq bizim buna müdaxiləmiz onu
hüquq-mühafizə orqanlarına göndərməkdən
ibarət olur. Nəyə görə? Çünki Azərbaycanın
qanunverici orqanının bir sıra ölkələrin
parlamentlərindən fərqli olaraq deputat-istintaq
komissiyası kimi səlahiyyətləri əldə etmək
imkanı yoxdur. Yeri gəlmişkən, ayrı-ayrı Avropa
ölkələrində belə bir hüquq var, hətta
deputatların az qala məhkəmənin səlahiyyətinə
bənzər səlahiyyəti də mövcuddur.
Azərbaycan parlamentinin
Konstitusiya və qəbul olunmuş qanunlarla əldə etdiyi
hüquq qeyd edilən məsələləri tam gerçəkləşdirməyə
imkan vermir.
- Təklifiniz varmı? Gələcəkdə səlahiyyət
artımı olmalıdırmı?
- Şübhəsiz. Ən
mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, bu sektorda həddən
ziyadə geniş hərbi resursların alınması,
mübadiləsi, saxlanması, müddəti, istifadəsi və
s. kimi məsələlər reallaşmış olur. Bu halda
tam şəffaflığın təmini mühüm bir məsələdir.
Vaxtilə Azərbaycanın aldığı təyyarələrlə
bağlı bizim mediada özünə yer alan müxtəlif
informasiyalar - bunlar dezinformasiyalar da, düşmən hərbi
təxribatının bir hissəsi də ola bilərdi - diqqət
çəkirdi. Mümkün olmazdımı ki, bu təyyarələrlə
bağlı şəffaf məlumatlar informasiya saytlarında
yerləşdirilsin, ən azı parlamentin qapalı
iclasında bizə təqdim olunsun, Təhlükəsizlik və
Müdafiə Komitəsinə verilsin...
Bir detalı qeyd etmək istəyirəm:
bəzən biz qədərindən artıq məxfilik rejimi tətbiq
edirik, halbuki bu, hər hansı təhlükəsizlik xarakteri
daşımaya da bilər. Ən müxtəlif daxili
yazışmaları, sənədləşdirmələri bu
şəkildə qapatmaq və onu cəmiyyətdən təcrid
etmək bir tərəfdən demokratik idarəetmə prinsipləri
ilə ziddiyyət təşkil edir. O biri tərəfdən
bu qədər məxfiliyə heç ehtiyac yoxdur, bu iş
xeyli məsrəf tələb edir. Düşünürəm
ki, gələcəkdə bu sferada şəffaflıq və
hesabatlılıq naminə daha geniş hüquqi imkanlar əldə
olunacaq.
- Araşdırmalar göstərir ki, müdafiə və
təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycan
parlamentarlarının bilik və təcrübələrinin
artırılması üçün bir sıra beynəlxalq
mexanizmlərdən istifadəsinə və bu gün tətbiq
edilən üsulların təkmilləşdirilməsinə
ehtiyac var. Bu barədə siz nə
düşünürsünüz? IPAP proqramında bununla
bağlı tövsiyələr varmı?
- Etiraf etmək
lazımdır ki, biz parlament fəaliyyətindən
danışarkən bir çox yanlış yanaşmalardan
istifadə edirik. Avropa ölkələrinin özündə
parlament fəaliyyətinin reallaşdırılması
üçün xüsusi metodiki kurslar, göstərişlər,
seçilmiş sahələrlə əlaqəli geniş təlimat
bazaları mövcuddur. ABŞ-da federal konqresin üzvləri
ilk parlament fəaliyyətinə başlayarkən müəyyən
bir dövr ərzində öyrənirlər, təcrübə
keçirlər. Bizdə isə bir çoxlarında belə
yanaşma var ki, o, parlament mandatını qazanıbsa,
artıq universal biliklərə malikdir, ən mükəmməl
informasiya daşıyıcısıdır, bütün
sferalarla bağlı peşəkardır. Cəmiyyət də
bu cür tələblərlə çıxış edir.
Halbuki bu düzgün meyar deyil.
Təhlükəsizlik
sferası mütəmadi yeniləşir, ən mükəmməl
texnologiyalar yaranır, təhlükəsizlik sistemləri,
doktrinaları, tezislər, prinsiplər, geosiyasətin xarakteri
dəyişir. Buna hazır olmaq üçün təcrübə
mübadilələrinə, bilik və bacarıqların
öyrənilməsinə, beynəlxalq təşkilatlarla
geniş əməkdaşlığa ehtiyac var. IPAP
proqramında bununla bağlı ümumi müddəalar var. Bu
çərçivədə və digər sənədlər
daxilində 2000-ci ildən bu yana bəlkə də 100-ə qədər
ən müxtəlif xarakterli tədbirlərə
qatılmışıq və burada Qərbin hərb quruculuq təcrübəsi,
cəmiyyət qarşısında hesabatlılıq, orduda
ombudsman təsisatı və s. kimi ən müxtəlif
informasiyalar, məsələlər meydana
çıxarılıb. Bütün bu məlumat bazası
sonradan tərəfimizdən Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim
olunur, bu xüsusda Azərbaycanın NATO ilə əlaqələrinin
əhəmiyyətini qeyd edirik.
- Sizcə, Qərb təcrübəsindən çıxış
edərək parlamentin Təhlükəsizlik və Müdafiə
Komitəsi daxilində bölgü aparılması zəruridirmi?
- Təsnifat üzrə
diferensasiya arzuolunandır. Sahə üzrə bölünmə
idarəetmənin ən mühüm tələbidir və bu mənada
parlamentin ümumi fəaliyyətində sektorlara bölünmə
işə faydalı təsir göstərərdi.
Cəsur Sümərinli
Ayna.-2010.-20 fevral.-S.17.