Qubad İbadoğlu: "Aztəminatlı ailələri yoxsulluqdan qurtarmaq üçün..."

Ayrıca proqrama ehtiyac var

Sosial yardımlar, şəffaflığın yoxluğu, təkrar sosial yardım alanların aztəminatlı ailə olduğuna şübhələr... Bu ötən müddətdə Ünvanlı Sosial Yardım (ÜSY) sistemi səmərəli fəaliyyət göstərən bir mexanizmə çevrilmədi. Bunun üçün bir sıra istiqamətlər üzrə problemlər qalır və onların həlli vacibdir. Belə ki, sosial yardıma gerçəkdən ehtiyacı olan aztəminatlı ailələr dəqiq müəyyənləşdirilmir. Görülən işlərin effektivliyi üçün bu kateqoriyadan olan ailələr dəqiq müəyyən olunmalı və onların yardım almaq imkanları genişləndirilməlidir. Sosial yardım almaq üçün prosedur qaydaları sadələşdirilməli, sosial yardımın məbləği və aztəminatlı ailə üçün əhəmiyyəti artırılmalıdır. Bunlar - İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin tədqiqat nəticəsində gəldiyi qənaətlərdir.

Mərkəz ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin maliyyələşdirdiyi Vətəndaş Cəmiyyəti Layihəsi və Milli Büdcə Qrupunun təşkilati dəstəyi ilə həyata keçirdiyi layihə çərçivəsində "Ünvanlı dövlət sosial yardımı: "Mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi və sosial reabilitasiyaya keçid problemləri" adlı tədqiqat hesabatı hazırlayıb. Bu hesabat haqqında mərkəz idarə heyətinin sədri Qubad İbadoğlu "Ayna"ya danışdı.

- Araşdırmadan məlum oldu ki, ünvanlı dövlət sosial yardımı alan aztəminatlı ailələrin sayı ildən-ilə artıb. Əgər 2007-ci ildə sosial yardımdan 48 705 ailə faydalanmışdısa, 2008-ci ildə bu rəqəm 78 092-yə, 2009-cu ildə isə 163 409-a bərabər olub. Müvafiq olaraq ünvanlı sosial yardımdan bəhrələnən ailə üzvlərinin də sayı artıb: 2007-ci il 218 673, 2008-ci il - 364 059, 2009-cu il - 749 965 nəfər...

Sosial yardım alanlar içərisində uşaqlı ailələrin sayı üstünlük təşkil edir. Bu da çoxuşaqlı ailələrin daha çox yoxsulluq riskinə məruz qalması ilə bağlıdır. İllər üzrə sosial yardımla əhatə olunan uşaqların sayının artım dinamikası passiv sosial müdafiə tədbirlərilə əhatə olunan çoxuşaqlı ailələrin həyat şəraitində nəzərəçarpacaq dəyişikliyin olmaması, onların aktiv sosial müdafiəyə keçidlə bağlı problemlərinin nəticəsidir. 2007-ci ildə sosial yardım almış ailə üzvlərinin içərisində uşaqların xüsusi çəkisi 42.2, 2008-ci ildə 45.3, 2009-cu ildə isə 47.7 faiz olub.

Büdcədən bu məqsədlə ayrılan vəsaitlərin artması, ünvanlı sosial yardım alanların əhatə dairəsinin genişlənməsi 1 nəfərə düşən orta aylıq ünvanlı dövlət sosial yardımı məbləğinin də artmasına səbəb olub. Bu göstərici 2007-ci ildə 8.36 manat, 2008-ci ildə 17.38 manat, 2009-cu ildə isə 22.0 manat olub. Qeyd edim ki, bu rəqəmlər həmin illərin əvvəlinə olan göstəricilərdir.

- Deməli, aztəminatlı əhalinin müəyyən təbəqəsi ünvanlı sosial yardıma daha çox möhtacdır...

- Tamamilə doğrudur, yardımın mənfi tərəflərindən biri budur ki, bəziləri yoxsulluq içində yaşamağa alışır, sosial yardımı əlavə və təmin olunması üçün gəlir kimi qəbul edirlər.

Əslində, ÜSY yoxsul insanın problemlərinin həlli üçün daimi çıxış yolu olmamalı, müvəqqəti xarakter daşımalıdır. Mexanizm uzun müddət fəaliyyət göstərə bilər, ancaq bu o demək deyil ki, eyni sosial qrup bu yardımdan daim bəhrələnməlidir. Bu, insanları yoxsulluq tələsinə salar, ələbaxımlılığa öyrədər...

Mexanizmin tətbiq olunduğu qruplar aralıq dövründə bundan bir vasitə kimi yararlanmalı, sosial yardım alanlar tez-tez dəyişməlidirlər. Yalnız bu yolla ÜSY-nin səmərəliliyinə nail olmaq mümkündür. ÜSY-yə yoxsulluğun azaldılması vasitəsi kimi baxılması yanlış yanaşmadır. Bu tip açıqlamaları mexanizmi həyata keçirənlərin dilindən tez-tez eşitmək olar. Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Füzuli Ələkbərov bildirib ki, bu mexanizm ölkədə yoxsulluq səviyyəsinin azalmasına təsir göstərib. Əgər əvvəllər sosial müavinət alanların 67 faizi yoxsul ailələr idisə, hazırda bu göstərici 48 faizə enib.

Rəsmi açıqlamalara görə, 2009-cu ildə ÜSY alanların 20 faizi 4-cü, 5-ci dəfə yardım alanlardır. Bu da yuxarıda qeyd olunan təhlükənin varlığından xəbər verir. Sosial yardımların verilməsində şəffaflıq prinsiplərinə əməl olunmaması təkrar-təkrar sosial yardım alanların aztəminatlı ailə olduğunu deməyə çətinlik yaradır. Daha doğru nəticələr əldə etmək üçün təkrar yardım alanların bazasının araşdırılması zəruridir. Ancaq hər iki halda ÜSY ilə bağlı problemin olması şəksizdir. Ötən ilin sonunda ÜSY-yə yönələn büdcə vəsaitlərinin çatışmazlığı səbəbindən ödənişlərin təxminən 4 ay dayandırılması problemi kəskinliyilə üzə çıxardı.

- Milli Məclisin Sosial siyasət komitəsinin sədri Hadı Rəcəbli və ƏƏSM naziri Füzuli Ələkbərov cari ilin sonuna kimi yardım alanların azalacağını deyirlər. Sizcə, buna nail olunacaq?

- Mətbuatdan oxuduqlarıma əsasən deyə bilərəm ki, Hadı Rəcəbli ilin sonuna kimi yardım alanların 4-5 dəfə azalacağını, Füzuli Ələkbərov isə 2010-cu ilin sonunda 145 min ailənin yardım alacağının proqnozlaşdığını deyiblər. Bunun nə yolla həyata keçiriləcəyi isə aydın deyil. Belə görünür ki, ƏƏSMN daha çox inzibati metodlardan bəhrələnmək istəyir. Artıq rayon şöbələrinə ÜSY ilə bağlı müraciətlərin qeydə alınmaması, mümkün qədər azaldılması barədə göstəriş verildiyi (!) bildirilir.

- Yəqin ki, ünvanlı sosial yardım üçün ayrılan vəsaitlərin müəyyən hissəsinin bu yardımlara ehtiyacı olmayanlara verilməsi haqda məlumatlar əldə edilmişdir?

- ÜSY-nin verilməsi zamanı mövcud olan qeyri-rəsmi ödənişlərin aradan qaldırılması da vacib məsələlər sırasındadır. Dövlətin verdiyi müxtəlif növ sosial yardımların unifikasiyası və əlaqələndirilməsi önəmlidir. Nəhayət, yoxsulluq riskindən passiv müdafiə tədbirlərindən aktiv müdafiə tədbirlərinə keçid, Dövlət Sosial Reabilitasiya Proqramının hazırlanıb həyata keçirilməsi nəticəsində sosial yardıma ehtiyacı olanların sayının azaldılması vacib məsələlərdir.

Mərkəzin ekspertləri bu qənaətə gəliblər ki, qanunvericilik bazasının qeyri-təkmilliyi, ətraflı təhlilə əsaslanan düzgün proqnozlaşdırmanın yoxluğu səbəbindən vəsait çatışmazlığının yaranması və qeyri-rəsmi ödənişlər ünvanlı sosial yardımın səmərəli həyata keçirilməsinə maneçilik yaradıb. Ölkədə ünvanlı yardımdan sosial reabilitasiyaya keçidi zəruri edən bir sıra amillər mövcuddur. Bunlardan ən mühümü ünvanlı yardım proqramının tətbiqindəki problemlərdir. Bir neçə il davamlı olaraq ÜSY alınması hallarının çoxluğu, dövlətin verdiyi müxtəlif növ sosial yardımların unifikasiyası və əlaqələndirilməsində çətinliklər mövcuddur.

Bütün bunları nəzərə alan tədqiqat müəllifləri sosial yardımdan özünütəminata əsaslanan sosial reabilitasiyaya sürətli və səmərəli keçidin təmin olunma prosesinin mərhələli mexanizmini hazırlayıblar. Beləliklə, ilkin mərhələdə özünütəminat prosesinə qoşulmaq üçün vətəndaşlar yaşadığı ərazi üzrə əmək və ƏƏSMN rayon şöbələrinə müraciət etməlidilər.

- Ünvanlı sosial yardım alanların geniş məlumat bazası yaradılsa da, ondan yararlanmaq üçün məhdudiyyət qoyulması araşdırmaya maneçilik yaratmadı ki?

- Məlumatlardan yalnız xidməti istifadənin mümkünlüyü ÜSY alanların kateqoriyalar (işləyənlər, işsizlər, pensiyaçılar, əlillər və sair) və çoxuşaqlı ailələr, məcburi köçkünlər, regionlar (iqtisadi rayonlar və ayrılıqda rayonlar) üzrə əhatəli təhlilini aparmağa mane olur. Yalnız bu tip təhlillər sayəsində sosial yardım alan ailələrin məşğulluğunun təmini, onların reabilitasiya tədbirləri ilə əhatə edilməsi mümkündür.

Bu qənaətdəyik ki, aztəminatlı ailələrin yoxsulluqdan çıxarılması üçün ayrıca proqram vacibdir. Proqramda ailələrin yoxsulluqdan çıxarılmasının, davamlı işlə, reabilitasiya tədbirləri ilə əhatə olunmasının ümumi istiqamətləri, qarşıya qoyulan məqsədlər, ona nail olunma yolları ümumi şəkildə əks etdirilə bilər. Ancaq ilk növbədə baza məlumatlarının təhlili əsasında ÜSY alan ailələrə fərdi yanaşma tətbiq olunmalıdır. Fərdi yanaşmanın məqsədi aztəminatlı ailələrə özünütəminat (özünüməşğulluq) imkanlarının yaradılmasıdır. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi sosial yardımla paralel aparılmalıdır.

- Özünütəminat deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

- Yəni ailənin maddi və natura şəklində daimi gəlir əldə etməsinə imkan verən şəxsi təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, eyni zamanda əhaliyə xidmət sferasında əmək fəaliyyəti göstərilməsi nəticəsində orta adambaşına düşən gəlirlərin artımı başa düşülür. Burda həm kəndli-fermer təsərrüfatlarının inkişafı, regionun iqtisadi-demoqrafik, xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla xidmət və istehsal sahəsində (əhaliyə məişət xidməti, toxuculuq və sair) kiçik müəssisələrin, yeni daimi iş yerlərinin yaradılması nəzərdə tutulur.

Aztəminatlı ailələrin özünütəminata keçməsində başlıca məqsəd əmək qabiliyyətli əhalinin potensialından istifadə etməklə yoxsulluğun aradan qaldırılmasıdır. Özünütəminata keçid aztəminatlı ailənin rifah halının yaxşılaşdırılması ilə yanaşı uşaqlarda kiçik yaşlardan ələbaxımlılıq psixologiyasının formalaşmasına imkan vermir, valideynlərinin timsalında əməyə hörmət və alışqanlıq yaradır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin oxşar təcrübələri göstərir ki, özünütəminat nəticəsində yardımçı təsərrüfatların və fərdi əmək fəaliyyətinin tədrici inkişafı həyat şəraitinin yaxşılaşmasına stimul verir.

- Özünütəminat prinsipi kimlərə şamil olunmalıdır?

- İlk növbədə 3 və daha çox uşağı olan ailələrə şamil olunmalıdır. Özünütəminat barədə qərarı ailənin başçısı qəbul etməli, hansı sahədə işləməklə uğur qazanmasını özü müəyyən etməlidir. Ona görə də ailə başçısı hansı sahədə fəaliyyət göstərməsi, bunun üçün ona nə qədər vəsait lazım olması, hansı məbləği özü qarşılaya bilməsi barədə fərdi plan tərtib etməlidir. Fərdi planı qohumluq əlaqələri olan bir neçə ailə birlikdə də tərtib edə bilər, bu zaman həm mövcud potensiallar birləşdirilə, həm də daha çox ailə üzvü özünüməşğulluğa çıxış imkanı qazana bilər. Fərdi plan təqdim etmiş hər ailəyə birdəfəlik, əvəzsiz 2000 manatın verilməsi məqsədəuyğundur. Əgər nəzərə alsaq ki, ən son məlumata görə, bir ailə orta hesabla ayda 115 manat alır, bu, ildə təxminən 1380 manat edir. Həmin məbləğ aztəminatlı ailəni yoxsulluqdan çıxarmır, sadəcə, onu bu riskdən passiv müdafiə edir, fizioloji tələbatlarını ödəyir. Bu halda ildə bir ailəyə 2000 manatın verilməsi məşğulluq imkanları yaratdığından həm vəsaitin səmərəliliyi artar, həm də yoxsulluqdan aktiv müdafiə tədbirinə xidmət etdiyindən çox deyil.

Özünütəminat üçün seçilmiş ailələrin ehtiyac dərəcəsi (yetkinlik yaşına çatmamış uşaqlar, rəsmi gəlirlərin həcmi, əmlak vəziyyəti), əməkqabiliyyətliliyi (ailədə əmək qabiliyyətli üzvlərin sayı, əmək fəaliyyətinin planlaşdırılması sahəsində bacarıq və vərdişlərinin, material ehtiyatlarının olması) və onlara inam (yardım alan ailənin reputasiyasının müsbət olması, bir ərazidə uzunmüddətli yaşaması, ödənilməmiş kreditinin olmaması və sair) mütləq nəzərə alınmalıdır.

Aynurə

Ayna.- 2010.- 26 iyun.- S.16.