Zərifin zərif barmaqları
Musiqi tariximizdən
1979-cu ildə
konservatoriyaya daxil olduqdan bir neçə ay sonra xəbər
tutdum ki, Səid Rüstəmov xəstəxanada yatır. Tələbə
dostlarımla birlikdə yığışıb Səid
müəllimə baş çəkməyə getdik. Əsərlərini
sevə-sevə ifa etdiyim xalq artisti, professor Səid Rüstəmovun
hələ üzünü görməmişdim. Otağa
daxil olduq, xeyli söhbətdən sonra Səid müəllim mənim
ləhcəmdə nəyisə hiss edib soruşdu: "Bala,
torpağı sanı yaşayasan, rəhmətlik Zərifə
yaman oxşayırsan, de görüm, onun qohumu deyilsən?".
Mən dedim: "Xeyr, ancaq Gəncədə yaşayarkən
onun istedadlı bir tarzən olması barədə çox
musiqiçiləri dinləmişəm, Əgər
mümkünsə siz də xatirələrinizi söyləyin".
Qocaman bəstəkar balınca söykənib söhbətə
başladı:
- Əşi, Zərif
özgə aləm idi. Elə sənin kimi arıq, gülərüz,
xoşsifət bir gənc idi. Rəhmətliyin adı da Zərif
idi, çalğısı da. Xüsusən "Şur"
çalanda adam az qalırdı bihuş ola.
Haqqında söhbət
açmaq istədiyim bu şəxsiyyət sənətinin
çiçəkləndiyi bir dövrdə həyatdan erkən
getmiş görkəmli tarzən Zərif Qayıbovdur. Zərif,
sözün həqiqi mənasında, ustad sənətkar
olmuşdur. Onun ifasında muğamlar, rəqslər, eləcə
də bəstəkar əsərləri məzmun etibarı ilə
obrazlı şəkildə səslənmişdir.
"Zərif sarı
simli Azərbaycan tarının kamil ustadlarından biri
olmuş, öz çalğı üslubu ilə heç kimi
yamsılamamışdır. Zərif zərif qəlbli poetik
bir tarzən idi. Mən də gənclik illərimdə musiqi təhsilimi
tarla başlamışam. Zərifin yanında nəinki mən,
hətta çoxları tar çalmağa cürət eləməzdi.
Zərif bir tarzən kimi müasir ustadlarımızın hafizəsində
yaşayır".
Bu sətirlərin
müəllifi SSRİ xalq artisti, Dövlət mükafatı
laureatı, Zərifin gənclik və tələbəlik dostu
Fikrət Əmirovdur.
Zərif Qayıbov
1920-ci ildə Gəncə şəhərində ziyalı ailəsində
doğulmuşdur. Atası İsmayıl bəy məşhur
maarifçi, anası Firuzə xanım isə müəllimə
idi. İsmayıl bəy 1907-ci ildə Qori seminariyasını
bitirmiş, 1920-ci ilə qədər Tiflis, Vladiqafqaz, Nuxa
(indiki Şəki), Bərdə, Bakı şəhərlərində
müəllim işləmişdir.
Seminariya illərində
İsmayıl bəyi Üzeyir Hacıbəyovla dostluq telləri
sıx bağlamışdır. Bu yaxınlıq hər iki gəncin
həyat yolunun müəyyənləşməsində,
onlarda mütərəqqi meyillərin oyanmasında
böyük rol oynamışdır. Onlar sonralar da bu
dostluğu davam etdirmişlər. Heç təsadüfi
deyildir ki, mahir skripka çalmaq qabiliyyəti olan
İsmayıl bəy Üzeyir bəyin xahişi ilə 1908-ci
ildə dahi bəstəkarın "Leyli və Məcnun"
operasının ilk tamaşasında orkestrdə skripka
çalmışdır.
Oğlunun musiqi qabiliyyətini
duyan İsmayıl bəy Üzeyir Hacıbəyovla məsləhətləşmiş
və onu 1929-cu ildə Gəncə musiqi məktəbinin tar
sinfinə qoymuşdur. İlk sənət sirlərini məşhur
tarzən və ictimai xadim Həmzə Əliyevdən
(skripkaçı Azad Əliyevin atası) öyrənmişdir.
Gəncə musiqi məktəbində bir neçə il təhsil
alandan sonra Zərif yenə Üzeyir bəyin təşəbbüsü
və zəmanəti ilə Bakı Musiqi Texnikumuna qəbul
edilir. Çox keçmədən o, bəstəkar Səid
Rüstəmovun, Əhməd Bakıxanovun ən sevimli və
istedadlı tələbələrindən biri olur. Azərbaycanın
xalq artisti Əməd Bakıxanov öz tələbəsi
haqqında belə demişdir:
- Zərifin zərif
barmaqları, onun musiqi ilə yoğrulmuş qəlbi sanki tar
çalmaq üçün yaranmışdı. Mən Zərifə
hər hansı bir muğamı öyrədəndə, o həmişə
həmin muğamın hər hansı istinad pərdəsinə
əsaslanmasını tez qavramağa çalışır,
muğam üzərində sərbəst yaradıcılıq
işi aparırdı. Lakin nədənsə ən çox
"Şur" muğamına meyil salırdı. O bu
muğamı xüsusən sarı simlərdə özünəməxsus
gəzişmələrlə ifa edirdi. Belə bir işdən
mən nəinki inciməz, hətta həddindən artıq
sevinirdim. Çünki tələbələrimin içərisində
ən çox Zərifin "Şur"undan ləzzət
alardım.
Çox keçmədən
Zərif Bakıda istedadlı tarzən kimi məşhurlaşır,
o, klassik əsərlərdən, muğamlardan ibarət konsert
repertuarı ilə ictimaiyyət qarşısında,
filarmoniyada, radio dalğalarında çıxış edir. Get-gedə
Zərifin çalğısında muğam incəlikləri
təbii bir səpkidə səslənir. Artıq o hər
muğamın özünəməxsus xüsusiyyətlərini,
xarakterini qəlbdən duyur. Bu keyfiyyətlərinə görə
Zərif M.F.Axundov adına Azərbaycan Opera və Balet
Teatrına - simfonik orkestrə qəbul edilir. 1938-ci ildə
Moskvada keçirilmiş Azərbaycan ədəbiyyatı və
incəsənəti ongünlüyündə iştirak
etmiş, Azərbaycanın sarı simli tarının
şöhrətini ucaltmışdır.
İstedadlı tarzən
daim yorulmaq bilmədən öz üzərində
çalışırdı. 1939-cu ilin oktyabrında Moskvada
xalq musiqi alətlərində çalanların Ümumittifaq
baxışında respublikamızı təmsil edən
musiqiçilər arasında Zərif Qayıbov da var idi.
İki həftəyə yaxın davam edən bu musiqi
yarışında o, iki dəfə çıxış
etmiş, birinci dəfə özünün şah ifası
olan "Şur" muğamını, ikinci dəfə isə
"Ləzginka" oyun havasını çalaraq yüksək
mükafata layiq görülmüşdü.
Məlumdur ki, Zərifdən
sonra "Şur" muğamının ən gözəl
ifaçılarından biri onun sevimli tələbəsi, mərhum
Əhsən Dadaşov olmuşdur. Əhsən
"Şur"u istər tarda, istərsə də ud musiqi alətində
son dərəcə yüksək səviyyədə ifa
etmişdir. 1980-ci ildə bizim orkestrin Bakıda Respublika
Sarayında (indiki Heydər Əliyev Sarayı) konserti
olmalı idi. Konsertdən təxminən yarım saat qabaq
orkestrin üzvləri pərdənin arxasında konsertə
hazırlaşırdı. Mən isə oturub
özümçün "Şur" çalırdım.
Birdən gördüm ki, orkestrimizin qocaman kaman
ifaçısı, əməkdar artist Fərhad Dadaşov mənə
qulaq asır. Tez özümü
yığışdırıb bir az ciddi çalmağa
başladım. Qocaman sənətkar mənə
yaxınlaşıb soruşdu:
- Heç bilirsən bu
çaldığın barmaqlar, vurduğun xallar kimindir?!
- Əhsənindir, - dedim,
- qrammofon valından öyrənmişəm.
Fərhad
müəllim başını buladı:
- Düzdür, Əhsən
də, balabançı Bəhruz Zeynalov da lent
yazılarında bu barmaqlardan istifadə ediblər, amma bu
"Şur" rəhmətlik Zərifdən qalmadı,
hamısı onun xallarıdır... Bəli, həqiqətən
Zərif "Şur"u gözəl, əvəzsiz
çalırdı.
İstedadlı tarzən
1940-cı ildə öz doğma şəhərinə
qayıdaraq Gəncə filarmoniyasında həm solist kimi fəaliyyət
göstərir, həm də orkestr təşkil edərək
şəhərin ən yaxşı musiqiçilərini ətrafına
toplayır. Gənc tarzənin arzuları böyük və
sonsuz idi. Lakin zalım fələk də öz bəd əməlindən
qalmır, amansız ölüm bu gəncin bütün arzu və
muradlarını gözündə qoyur.
Zərif Qayıbov
ömrünün çiçəkləndiyi, sənətinin
coşduğu bir vaxtda, 1943-cu il dekabrın 14-də Gəncədə
vəfat etmişdir. Həyatla vidalaşmazdan bir neçə
gün öncə dostu Fikrət Əmirova, Həmzə və
Məhəmməd müəllimlərinə:
"Özünüzə Zərif tapın... Mənimki də
bura qədər idi", - demişdi.
Zərif cəmi 23 il ömür sürmüş,
lakin hələ 14 yaşında ikən bütün
Zaqafqaziyada bir tarzən kimi şöhrət
qazanmışdır. O həmişə, hər yerdə 11
simli Azərbaycan tarının şöhrətini uca
tutmuş, xalq musiqisini, milli repertuarı göz bəbəyi
kimi qorumuş, təəssübünü çəkmişdir.
Məncə, Zərifin xatirəsi əbədiləşdirilməlidir.
Yaxşı olar ki, Bakıda, Gəncədə, eləcə də
respublikamızın digər şəhərlərinin musiqi məktəblərinin
birinə istedadlı tarzənin adı verilsin. Qoy hər il Gəncədə
gənc tarzənlərin Zərif Qayıbov adına müsabiqəsi
keçirilsin. Məncə, bu xoş tədbirlər
bütün sənətsevərlərin ürəyincə
olar və dünyadan vaxtsız köçmüş tarzənin
xatirəsinə böyük hörmət və ehtiram kimi səslənər.
Şahin VERDİYEV
Ayna.- 2010.- 27 noyabr.- S.19.