Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

(Ardı. Əvvəli 11,18,25 iyun, 2,9,16,23,30 iyul, 6 avqust sayımızda)

Ermənistan KP MK-nın birinci katibi bu deyilənləri, eləcə də xaricdəki mütərəqqi erməni təşkilatları və onların mətbu orqanlarının fəaliyyətini aktivləşdirmək, xaricdəki erməni cəmiyyətlərində daşnak təbliğatına qarşı durmaq məqsədi ilə "Lraber", "Kanç", "Aşxar" qəzetlərinin hər birinə 20 min, "Sevan" qəzetinə isə 10 min dollar illik maliyyə yardımı ayrılmasını xahiş edirdi. K.Dəmirçyan həmin qəzetlərin nəşri üçün lazım olan illik xərclər haqqında maliyyə məlumatlarını da Sov.İKP MK-ya göndərdi. MK katibi A.Yakovlev və DTK sədri V.Çebrikov məsələni araşdırıb SSRİ Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırdılar. Onlar Sov. İKP MK katibliyinin müvafiq qərar layihəsini də hazırlayaraq avqustun 7-də tam məxfi məktubla təqdim etdilər. Sov. İKP MK katibliyi 1986-cı il avqustun 14-də 19-17-qs-ST saylı tam məxfi qərar qəbul etdi. Qərarda deyilirdi ki, xaricdəki mütərəqqi erməni qəzetlərinin redaksiyalarına maliyyə yardımı barədə Ermənistan KP MK-nın təklifi qəbul olunsun. "Kanç" (Livan), "Aşxar" (Fransa), "Lraber" (ABŞ) qəzetlərinin hər birinə ildə 14 min 80 rubl xarici valyuta (20 min ABŞ dolları), "Sevan"(Argentina) qəzetinə 7 min 40 rubl xarici valyuta (10 min ABŞ dolları) yardım göstərilsin. SSRİ Maliyyə Nazirliyi bu məbləği SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə 60 min xarici valyuta ilə ayırsın. Qərar yerinə yetirildi.

M.Qorbaçovun mövqeyi erməni dairələrinin Azərbaycan və Türkiyə əleyhinə hərəkətlərinin genişlənməsinə rəvac verirdi. Onlar yenə də bir neçə istiqamətdə fəaliyyət göstərirdi: tarixdə heç bir zaman olmamış uydurma "erməni soyqırımı"nın tanınmasını tələb edir, xarici ölkələrdəki ermənilərin repatriasiyasını istəyir, Türkiyəyə və Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarını irəli sürürdülər.

Ermənistan KP MK-nın birinci katibi K.Dəmirçyan 1986-cı ilin noyabrında Sov.İKP MK-ya məxfi bir məktub yazdı. Məktubunda göstərirdi ki, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduğu ilk illərdən Sov.İKP MK-nın qərarları ilə müxtəlif xarici ölkələrdən ermənilərin repatriasiyası həyata keçirilmişdir. Onlar Birinci Dünya müharibəsi illərində qaçqın olmuşlar. Məktubdan sovet hakimiyyəti illərində Ermənistan SSR-ə xaricdən 230 min nəfərdən çox erməninin gətirildiyi aydın olurdu. K.Dəmirçyan yazırdı ki, məlumata görə, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində (İran, Suriya, Livan, İraq, İordaniya) yaşayan ermənilər içərisində Ermənistan SSR-ə daimi yaşamaq üçün gəlmək istəyənlər var. Məktubun sonunda "repatriasiyanın mühüm siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq SSRİ Nazirlər Sovetinin 1985-ci il 20 iyun tarixli "1985-1986-cı illərdə xarici ölkələrdən ermənilərin SSRİ-yə repatriasiyasının davam etdirilməsi haqqında" qərarının fəaliyyət müddətinin 1990-cı ilin sonunadək uzadılmasını" xahiş edirdi.

Müraciət Kremldə alındı. Məktubla tanış olan Sov.İKP MK katibi Y.Liqaçov 1986-cı il 22 noyabr tarixdə "MK-ya təklif hazırlayın" dərkənarı yazaraq MK-nın şöbə müdirləri N.İ.Savinkinə və Y.Z.Razumovskiyə göndərdi. Tapşırığı yerinə yetirən Sov.İKP MK inzibati orqanlar şöbəsinin müdiri N.Savinkin və MK partiya-təşkilat işi şöbəsinin müdir müavini N.Zolotaryev 1987-ci il mayın 7-də MK-ya müvafiq məxfi məktubla müraciət etdilər. Məktubda deyilirdi ki, "Sov.İKP MK-nın şöbələri tərəfindən sovet əhalisi içərisində mühacirət əhval-ruhiyyəsinin olması barədə təkliflər hazırlanmışdır. Bu materiallarda ermənilərin SSRİ-yə repatriasiyası barədə məsələyə də toxunulur. Qeyd edilənləri nəzərə alaraq Ermənistan KP MK-nın müraciətinə yuxarıda göstərilən bütün materialın müzakirəsi zamanı son olaraq baxılmasını mümkün hesab edərdik". Məktubla tanış olan Y.Liqaçov, A.Lukyanov, A.Dobrınin və b. "razılaşdırılsın" dərkənarı yazdılar.

SSRİ-yə köçmək istəyən ermənilər kommunist və ya sosialist deyil, daşnaklar, sovet hakimiyyətinə düşmən olanlar idi. Onların bir çoxu SSRİ-ni dağıtmağa çalışan xarici ölkələrin xüsusi xidmət orqanları ilə əməkdaşlıq edirdilər. Həmin müraciətin yerinə yetirilməsi təxirə salınsa da, bundan sonra erməni dairələrinin əl-qolu daha geniş açıldı. Xarici ölkələrdən ermənilər Ermənistan SSR-ə gəlməyə başladılar. Onlar özləri ilə Cənubi Qafqaza qatı millətçilik, düşmənçilik və kin-küdurət gətirdilər. Bu region milli münasibətlər baxımından SSRİ-nin ən zəif yeri idi.

Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionuna Ermənistanın əsassız iddialarını irəli sürməsi.

Təcavüzün başlanması

Erməni dairələri dayanmaq bilmirdi. Qarabağ bölgəsinin heç bir zaman Ermənistan tərkibində və erməni kütləsinin təsiri altında olmamasına baxmayaraq, Ermənistan SSR 80-ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürdü.

Onlar məqsədlərinə çatmaqdan ötrü Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Heydər Əliyevin üzərinə total böhtan dolu hücuma keçdilər.

Heydər Əliyev 1987-ci il oktyabrın 21-də Sov.İKP MK plenumunda vəzifəsindən azad edildikdən bir neçə gün sonra M.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri Abel Aqanbekyanın Parisdə "İnterkontinental" otelində yerli ermənilər qarşısında etdiyi və noyabrın 18-də "Humanite" qəzetində çap olunmuş çıxışı gərginlik yaratdı. O, guya Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunun əlaqəsini nəzərə alaraq Ermənistana birləşdirilməsi barədə sovet rəhbəri M.Qorbaçovun razılığını aldığını bildirirdi. Tezliklə xarici ölkələrdəki erməni mətbuatı və radiostansiyalarının başlıca mövzusuna çevrilən həmin bəyanatın ardınca Ermənistanın əsassız ərazi iddiaları qızışdı.

1987-ci ilin noyabrında ermənilərin nümayəndələri Moskvaya gedərək mərkəzi orqanlar qarşısında əsassız tələblərini irəli sürdülər. Elə həmin ayda Ermənistanın Qafan və Meğri rayonlarında azərbaycanlılara qarşı hücumlar oldu. Bunun nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlı qaçqına çevrilərək Azərbaycana gəldi. 1988-ci ilin yanvarında artıq Azərbaycanda Ermənistandan qovulan 4 min azərbaycanlı var idi.

1988-ci ilin fevralında Ermənistandan nümayəndələr Moskvaya səfər edərək sovet orqanları qarşısında tələblərini irəli sürdülər. 1988-ci il fevralın 11-də isə Stepanakertdə mitinqlər və konstitusiya quruluşu əleyhinə hərəkətlər başladı. Həmin hərəkətlər Ermənistanda və vilayətdə azərbaycanlılara qarşı zorakılıq, hücumlar, bir müddət sonra isə azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünlərin axını ilə müşayiət olundu. Ermənistandan gəlib Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunda təbliğat aparan "Qarabağ" və "Krunk" təşkilatlarının fəalları, Z.Balayan və İ.Muradyan kimi şəxslər iki xalq arasında düşmənçilik toxumları səpir, separatçılığı qızışdırırdılar. Təşkilatların fəalları Sov.İKP MK-nın məsul işçiləri olan V.A.Mixaylova və A.V.Krıçinə istinad edərək Dağlıq Qarabağ məsələsinə mərkəzdə müəyyən dairələrdə baxıldığını deyirdilər.

Heç şübhəsiz, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini Azərbaycan cəmiyyəti doğurmamışdı. Bu, Ermənistanın bilavasitə kobud müdaxiləsinin nəticəsi idi. Belə ki, artıq 80-ci illərin ortalarından etibarən Ermənistanda bir çox müəssisə və kooperativlər yarımleqal şəraitdə odlu silah, partlayıcı maddələr istehsal edərək Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinə göndərirdilər. Sovet Ermənistanı rəhbərlərinin himayəsi altında qanunsuz silahlı birləşmələri silah və sursat, rabitə vasitələri, o cümlədən nəqliyyatla təmin edirdilər. Eyni zamanda Ermənistandakı azərbaycanlı kəndlərinə hücumlar edilir, Azərbaycanın sərhədboyu yaşayış məntəqələri atəşə tutulur, müdafiəsiz əhali qorxu altında saxlanılırdı. Ermənistanın müdaxiləsinin dayandırılmaması Azərbaycanda əhalinin həm mərkəzə, həm də respublika hakimiyyətinə olan inamını sarsıdırdı.

Münaqişənin başlanmasına SSRİ-də gedən bir sıra daxili amillər təsir etdi. M.Qorbaçov ətrafındakı erməni xadimlərinin təsiri altında idi. Başlamış olduğu yenidənqurma, aşkarlıq və demokratikləşdirmə siyasəti həyata keçirilmədiyi üçün yerlərdə "günahkarlar" axtarmağa və onları cəzalandırmağa cəhdlər edirdi.

SSRİ-nin dağılmasında maraqlı olan bəzi Qərb dövlətləri də milli münasibətləri qızışdırırdılar. Onlar Sovet İttifaqını demokratik və güclü bir dövlət kimi görməkdə maraqlı deyildilər. Ölkəni daha tez dağıtmağın yolu milli münasibətləri kəskinləşdirməkdən keçirdi.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bir neçə mərhələdən - gizli münaqişə; aktuallaşdırılması və potensiala çevrilməsi; yetişdirilməsi; tələbata çevrilməsi; başlanması və ziyanlar vurması mərhələlərindən keçmişdir. Heç şübhəsiz, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kökləri bəzi ABŞ müəlliflərinin yazdığı kimi, etnik amilin üstünlüyündə deyil, Ermənistanın Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarında idi. Uzun illər boyu antiazərbaycan, antitürk xətti Ermənistanda rəsmi dövlət siyasəti səviyyəsində qaldırılmışdı. Bu respublikada azərbaycanlıların sıxışdırılması, tarix və mədəniyyət abidələrinin dağıdılması davam etdirilmişdi.

Artıq qeyd edildiyi kimi, M.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə həmin proseslər daha da güclənmişdi. 1988-ci il fevralın 18-də etdiyi çıxışında M.Qorbaçov SSRİ-də milli münasibətlər məsələsinə baxmağın vacibliyini söylədi. Bu, müttəfiq respublikaların ittifaqdan ayrılma cəhdlərinə mane olmaq və Sov.İKP MK Siyasi Bürosundan uzaqlaşdırdığı rəqiblərinə qarşı bir təzyiq vasitəsi idi. M.Qorbaçovun çıxışı erməniləri daha da ruhlandırdı. Onlar fevralın 20-də DQMV Xalq Deputatları Sovetinin iclasını keçirdilər. Sovetin tərkibindəki 140 deputatdan 110-u erməni, qalanları isə azərbaycanlılar idi. Azərbaycanlı deputatlar yığıncağa buraxılmadılar. Vilayətin erməni icmasının nümayəndələri DQMV-nin Azərbaycan SSR-dən Ermənistan SSR-ə verilməsi haqqında Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetlərinə müraciət etmək haqqında qərar qəbul etdilər. Bu, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Vilayətdə azərbaycanlılara qarşı təzyiqlər artdı.

Ermənistandan da azərbaycanlıların qovulması çoxaldı. Fevralın 21-də Qafandan qaçan 70 nəfər Azərbaycan KP MK-nın qəbul otağına gələrək Ermənistanda yaşamağın mümkün olmadığını bildirdilər. Onları qəbul edən məsul işçilər bu barədə "Ermənistan rəhbərliyinə müraciət etməyi" məsləhət bildilər.

Fevralın 21-də Sov.İKP MK "Dağlıq Qarabağda hadisələr haqqında" qərar qəbul etdi. Qərarda vilayətdə yaranmış vəziyyət siyasi cəhətdən ciddi qiymətləndirilirdi. Qeyd edilirdi ki, bu regionda milli-ərazi quruluşunun dəyişdirilməsi hərəkətləri və tələbləri Azərbaycan və Ermənistan zəhmətkeşlərinin maraqlarına ziddir, millətlərarası münasibətlərə ziyan vurur, məsuliyyətli qərarlar qəbul edilməsə, çətin düzələn nəticələrə gətirə bilər. Qərarda bütün bunların hamısının ekstremist əhval-ruhiyyəli şəxslərin məsuliyyətsiz çağırışlarına yerli partiya və sovet orqanlarının gözləmə mövqeyi nəticəsində olduğu göstərilirdi. Sov.İKP MK vəziyyəti normallaşdırmaq üçün bütün məsuliyyəti Azərbaycan və Ermənistan KP MK-nın və şəxsən MK-nın birinci katiblərinin üzərinə qoyurdu. Qərarda vilayətin sosial-iqtisadi inkişafına dair tədbirləri işləyib hazırlamaq tapşırılırdı.

Azərbaycan KP MK bürosu fevralın 22-də həmin qərarı müzakirə edərək bəyəndi. Müvafiq qərar qəbul etdi. Azərbaycan KP MK bürosunun qərarında Sov.İKP MK qərarı mühüm əhəmiyyətli siyasi sənəd kimi qiymətləndirilirdi. Vəziyyəti normallaşdırmaq işi Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinə tapşırıldı. Vilayətin sosial-iqtisadi inkişafı üçün tədbirləri hazırlayıb Azərbaycan KP MK-ya təqdim etmək göstərişi verildi. Əhali arasında təbliğat işləri aparmaq tövsiyə edildi. Mətbuat, radio və televiziyanın imkanlarından istifadə edərək erməni və Azərbaycan xalqı arasında dostluğun təbliği vacib sayıldı.

Lakin həmin qərarlar yerinə yetirilməmiş ilk qan töküldü. Belə ki, fevralın 22-də Xankəndi - Ağdam şose yolu üstündə yerləşən Əsgəran qəsəbəsi yaxınlığında silahlılar DQMV Xalq Deputatları Sovetinin ayrılma barədə qərarına qarşı etiraz edən dinc azərbaycanlılara atəş açdılar. İki azərbaycanlı gənc həlak oldu. Onlar münaqişənin ilk qurbanları idi. SSRİ Prokurorluğu təqsirli bilinən şəxsləri həbs etdi. Bəzi adamlar saxlanıldı. Lakin həmin hadisəyə xarici ölkələrin kütləvi informasiya vasitələri kifayət qədər ciddi diqqət yetirmədilər.

Beləliklə, Ermənistanın Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxiləsinin ilk konkret nəticəsi Əsgəranda 2 azərbaycanlının öldürülməsi oldu. Münaqişənin ilk qurbanları da məhz azərbaycanlılar oldular.

Fevralın 25-də işdə yol verdiyi nöqsanlara görə Boris Gevorkov Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsindən azad edildi. Həmin vəzifəyə Vilayət Xalq Deputatları Soveti sədrinin birinci müavini, Vilayət Aqrar-Sənaye Kombinatının sədri Nikolay Poqosyan gətirildi.

Həmin gün Sov.İKP MK baş katibi Mixail Qorbaçov Azərbaycan və Ermənistan zəhmətkeşlərinə müraciət etdi. Bu müraciətdən irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi tədbirləri barədə Sov.İKP MK qərar qəbul etdi. Azərbaycan KP MK bürosu fevralın 26-da həmin qərarı bəyəndi. Əhali arasında geniş iş aparmaq tədbirləri müəyyənləşdirildi.

Bütün bunlara baxmayaraq, Ermənistan Azərbaycan ərazilərini işğal etmək məqsədi ilə hərbi bazalar yaratmaq üçün əraziyə hərbi birləşmələr, böyük miqdarda silah, sursat göndərməyə, azərbaycanlı əhaliyə qarşı terror hərəkətlərini həyata keçirməyə, onları öldürməyə, evlərini yandırmağa və sərhəd kəndləri atəşə tutmağa başladı. Azərbaycanın daxili işlərinə kobud surətdə müdaxiləni davam etdirdi. Ermənistan təcavüzkarlığını ört-basdır etmək üçün Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində "erməni xalqı"nın öz müqəddəratını təyin etməsi, ermənilərin hüquqlarının pozulması, sosial-iqtisadi inkişafının geriliyi barədə mülahizələr irəli sürməyə başladı. Lakin artıq qeyd edildiyi kimi, bütün bunların heç bir əsası yox idi.

Bu zaman Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması artıq kütləvi hal almışdı. Qaçqınlar Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına, xüsusən Bakı və Sumqayıt şəhərlərinə üz tuturdular. Ermənistandan qovularaq evsiz-eşiksiz qalan və yaşamaq üçün imkanları olmayan həmin insanlar dövlət orqanlarından hüquqlarının qorunmasını tələb edirdilər. Əsgəranda 2 azərbaycanlının öldürülməsi də əhalini daha da hiddətlənmişdi. Onlardan fərqli olaraq ermənilər Azərbaycanda yaşayır və işləyirdilər.

Yaranmış gərgin vəziyyətdə 1988-ci il fevralın 26-28-də Sumqayıtda iğtişaşlar baş verdi. Azərbaycan SSR DTK sədri Ziya Yusifzadənin həmin hadisədən bir neçə gün sonra, martın 7-də Azərbaycan KP MK-ya yazdığı məxfi arayışdan aydın olur ki, artıq o vaxtadək Ermənistanın 20 rayonundan təkcə Sumqayıta 18 min 330 nəfər qaçqın və ya 3030 ailə gəlmişdi. Onların içərisində 4 rus ailəsi də var idi. İğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər öldü. Onların 24 nəfəri erməni, 5 nəfəri azərbaycanlı, qalanları isə digər xalqlardan idi. Bədən xəsarəti alan 198 nəfərin 87 nəfəri xəstəxanaya yerləşdirildi. 60 mənzil qarət edildi. 14 avtomaşın yandırıldı. 8 maşın zədələndi. 16 ticarət obyektinin şüşələri sındırıldı. Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyinin 17 avtomaşını əzildi.

İstintaq materiallarından aydın olur ki, hücum edənlər artıq əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş mənzilləri seçmişdilər. Öldürülən ermənilər erməni təşkilatlarına pul ödəməyən şəxslər idi. Onların siyahıları əvvəlcədən hazırlanmışdı. Hadisələrdə şəhərin yerli əhalisindən olmayanlardan ibarət olan cinayətkar elementlər iştirak etmişdilər.

Hadisənin təşkilatçılarından biri ermənilərin qətli və erməni qadınlarının zorlanmasında bilavasitə iştirak edən Eduard Qriqoryan idi. O həmin iğtişaşlara qədər cinayət əməlləri üstündə bir neçə dəfə həbsxanada yatmışdı. Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsi sonralar, 1989-cu il 22 dekabr tarixli qərarı ilə Qriqoryanı 12 il həbs cəzasına məhkum etdi. Məhkəmə Qriqoryanın iğtişaş və qırğınların təşkilatçılarından biri olması barədə hökm çıxardı. Şahidlərin və hadisə qurbanlarının məhkəməyə verdikləri ifadələrindən Qriqoryanda ermənilərin yaşadıqları mənzillərin siyahısının olduğu və intiqam aktlarına çağırdığı aydın olur. Onun qurbanlarının hamısı ermənilər idi. Əsasən erməni milliyyətindən olan şahidlər məhkəmə prosesində Qriqoryanı zorakılığın təşkilatçılarından və fəal iştirakçılarından biri kimi tanıdılar. Əslində Ermənistan rəhbərliyinə geniş antiazərbaycan kampaniyasına başlamaq və Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasətinə bəraət qazanmaq üçün vasitə kimi lazım olan Sumqayıt hadisəsi əvvəlcədən planlaşdırılmışdı.

Sumqayıt hadisəsi respublikaya təzyiq etmək, onu nüfuzdan salmaq, DQMV-nin Azərbaycan tərkibində qalmasının, ermənilərin azərbaycanlılarla bir yerdə yaşamasının qeyri-mümkünlüyünü dünyaya göstərmək üçün erməni qrupları və mərkəzi hakimiyyət tərəfindən törədilmişdir. Bununla belə, Sumqayıt hadisələrində bir çox azərbaycanlı erməniləri mənzillərində gizlədərək ölümdən xilas etmişdi.

(Ardı var).

Musa QASIMLI,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru,

professor

Ayna.- 2011.- 13 avqust.- S.19.