Tariximizin doğru-düzgün salnaməsini yazmış ədib

və dilimizin fədakar qoruyucusu

Professor Yaşar Qarayev deyirdi ki, Mirzə Cəlildən sonra Arazı keçən, o taya ana dili aparan, Təbrizdə qəzet nəşr eləyən ikinci ədibimiz Mirzə İbrahimov oldu. O taya ana dilini aparmaqla yanaşı, Təbrizdə ana dilində nəşr olunan "Vətən yolunda" qəzetinin bünövrəsini qoydu. Onun "Böyük dayaq", "Gələcək gün", "Pərvanə" kimi romanlarının da, "Həyat", "Kəndçi qızı", "Yaxşı adam" "Madrid" pyeslərinin də qəhrəmanları canlı tarixin fəal qurucularıdır. Ədib böyük bədii təsvir qüvvəsilə müasir zamanın ən aktual məsələlərini əks etdirirdi.

Ən kövrək və yaralı yeri

Güney Azərbaycan mövzusu onda içdən gəlirdi, ən kövrək və yaralı yeri idi. Qəlbində daim böyük bir Güney nisgili gəzdirən Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün", "Cənub hekayələri", "Azad" operasının ssenarisi, onlarca publisistik, ədəbi-tənqidi yazıları var. Mirzə İbrahimov o torpaqda doğulmuşdu. Yeddi yaşında atası Əjdər kişi ailəsini aclıqdan qurtarmaq üçün Bakıya gətirmişdi. Aradan 23 il keçdikdən sonra, II Dünya savaşının ölüm-dirim illərində zabit şinelində ata yurduna getməli oldu. O illərdə orada baş verən hadisələri gözləri ilə gördü. Dili, milli kimliyi, azadlığı əlindən alınan xalqın halına yanmış, dərd-səri ilə yaxından ilgilənmişdi. Azadlıq və istiqlal yanğısını görmüşdü. Və orada baş verən hadisələr onun əsərlərinə köçmüşdü.

"Gələcək gün" romanı ədəbiyyatda böyük bir hadisəyə çevrilmişdi. Bu əsər sonralar dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunmuşdu. İsmayıl Şıxlı əsərin belə məşhurlaşmasının sirrini çox gözəl açıqlayaraq yazırdı:

"Gələcək gün" romanı əvvəla, böyük bir ictimai dəyəri olan siyasi roman idi. İkincisi, bu əsər kəskin konfliktlər, böyük ehtiraslı insanlar, möhkəm iradəli nəhəng xarakterlər romanı idi. Bu romanda İrandakı bütün ictimai zümrələrin həyatı, psixologiyası, ictimai hadisələrə münasibəti mahir bir sənətkar qələmi ilə təsvir edilib. Mirzə İbrahimovun qələbəsi onda oldu ki, "Gələcək gün" romanı sadəcə olaraq qalmadı. Burada yazıçı ictimai hadisələri insanların taleyi ilə, psixoloji halları ilə çarpazlaşdıra bildi. İctimai hadisələri qəhrəmanların tərcümeyi-halına çevirdi".

O taya ana dili aparan ikinci ədibimiz

"Vətən yolunda" ordu qəzetinin redaktorluğu Mirzə İbrahimova tapşırılmışdı. Qəzetin ilk sayı 1941-ci il oktyabrın 11-də çıxır. Qəzet oradakı azərbaycanlı əsgərlər üçün nəzərdə tutulmuşdu. Yerli əhali tərəfindən oxuna bilməsi üçün onun ərəb əlifbası ilə çapı qərara alınmışdı. Təbrizdə azərbaycanca günaşırı nəşr olunurdu.

"Vətən yolunda" 1920-ci ildə Xiyabani hərəkatı yatırıldıqdan sonra azərbaycanca çıxan ilk qəzetlərdən olur. Redaksiyada yazarlardan Süleyman Rüstəm, Osman Sarıvəlli, Məmməd Rahim, Əvəz Sadıq, Qılman Musayev (İlkin), Seyfəddin Dağlı, İsrafil Nəzərov (məsul katib), Qulam Məmmədli, Cəfər Xəndan (baş redaktor müavini) və bir çox başqaları işləmişlər.

1946-cı ilin mayına qədər qəzetin ümumilikdə 406 sayı çapdan çıxmışdır. Yazıçı Qılman İlkin xatirələrində yazır ki, Mirzədə fövqəladə müşahidəçilik və dərketmə istedadı vardı. Qəzeti redaktə etməklə yanaşı, ətraf mahalları qarış-qarış gəzir, ən ucqar kəndlərdə belə olur, adamların dərd və istəklərini öyrənirdi. Digər tərəfdən, gələcək əsərləri üçün materiallar toplayır, publisistik əsərləri üzərində düşünürdü.

Yazılarını çox zaman "Əjdəroğlu", bəzi hallarda İ.Mirzə adı ilə imzalayırdı. "Vətən yolunda" qəzetində Mirzə İbrahimovun yazılarının az bir qismində imza olurdu. Qəzetdəki baş məqalə və redaksiya məqalələrinin onun qələminə məxsusluğunu ehtimal etmək olar.

İlk sayda qəzetin adına uyğun adlandırılan "Vətən yolunda" adlı baş məqalədə yazılmışdı: "Sovet xalqı üçün öz vətəni daha əziz və doğmadır. Çünki bu vətən milyonlarla insanı azad çalışmaq, xoşbəxt yaşamaq, öz ana dilində oxuyub yazmaq, öz milli ədəbiyyat və incəsənətini irəli aparmaq imkanı vermişdir". Sovet İttifaqından gəlmiş redaktorun bu sözləri yazmasında qeyri-adi bir şey yoxdu. Amma Əjdəroğlu yazıdakı ikinci cümləni verməklə güneylilərə sanki bir mesaj göndərirdi: sizin də ana dilində oxuyub yazmaq hüququnuz var!

"Vətən yolunda"nın ilk sayi oktyabrın 11-də 4000 tirajla nəşr olunmuşdu. O illər üçün bu tiraj yüksək göstərici idi, lakin qəzetin ilk sayı qısa müddətdə satılıb qurtarmışdı. Qəzetin xalq arasındakı nüfuzunu göstərmək üçün yerli müəllif Məhəmməd Biriyanin yazdığı məqaləyə nəzər salmaq kifayətdir:

"Saat 10 radələrində Tərbiyət xiyabanından keçərkən əhalinin bir kiçik oğlanın dövrəsinə yığışaraq qəzet almalarını gördüm. Saqqalı ağarmış bir qoca kişi əlində pul tutaraq camaatı itələyə-itələyə ruznamə almaq istəyirdi. Ruznamənin birini alıb ona verdim. O sevincək ruznaməni alaraq dedi: Ağa, əgər mümkün olarsa, bir az oxu görək nə yazırlar. Onun xahişini yerə salmadım, oxudum. Qoca dərindən bir ah çəkdi. Mən heyrətlə səbəbini sual etdim.

O üzünü mənə tutub: - Çox şükür ki, belə sadə dildə yazırsınız dedi və ruznaməni əlimdən alıb mənimlə xudahafizləşdi. Və ömrünün son illərində Azərbaycan dilində yazılmış ruznaməni əlləri titrəyə-titrəyə başqalarına göstərmək üçün sürətlə getdi".

Qəzetin səhifələri çeşidli rubrikalar altında publisistik yazılar və kəskin felyetonlar, incəsənətlə bağlı icmallar, nəsr və poeziya örnəkləri ilə zəngin idi. Bütün bunlar söz yox ki, qəzetin redaktoru Mirzə İbrahimovun gərgin zəhməti bahasına başa gəlirdi.

Dərc olunan bədii örnəklərin əsas hissəsini poeziya təşkil edirdi. İlk saylarda S.Vurğun, S.Rüstəm, O.Sarıvəllinin şeirləri dərc olunmuşdu. O illərdə "Vətən yolunda" və "Azərbaycan" kimi qəzetlərdə folklorun toplanıb öyrənilməsi, yayılması işi geniş yayılmışdı. Uzun illər ana dilində təhsildən, mətbuatdan, kitab oxumaqdan məhrum olan azərbaycanlılar bəlkə də yalnız folklorun hesabına öz milli varlıqlarını qoruya bilmişdilər. Doğma dildə yazıb-oxuya bilməyən güneylilərin el nəğmələri, atalar sözləri, bayatıları, nağılları, dastanları dildən-dilə, eldən-elə dolaşırdı. Dil özəllikləri saxlanılmaqla çap olunan bu toplular xalq arasında maraqla qarşılanır, onları ruhən öz soykökünə səsləyirdi.

Türk dilində çıxan və Güney Azərbaycanda əl-əl gəzən qəzet kimləri narahat edirdi?

"Vətən yolunda" qəzetinin geniş oxucu auditoruyası qazanması İran rəsmilərini narahat edirdi. Professor Cəmil Həsənli bununla bağlı yazır:

"Oktyabrın sonlarında İranın daxili işlər naziri Cahanbani Təbrizə gəldi. Oktyabrın 30-da əyalətin bütün vəzifəli və imkanlı adamlarının toplantısını keçirdi. Cahanbani öz çıxışında bildirdi ki, hər kəs gərək ayıq olsun, şahın və hökumətin tapşırıqlarını sözsüz yerinə yetirsin. Nazirdən sonra vali Fəhimi çıxış etdi və bildirdi ki, əhali gərək Qızıl Ordu tərəfindən aparılan təbliğata uymasın, öz pullarını havayı yerə sovet kinofilmlərinə və teatr tamaşalarına xərcləməsinlər".

Qəzetin mövzularına gəldikdə isə onlar iki istiqamətdə idi. Bir istiqamət kommunist təbliğatına xidmət edirdi. İkinci qismə isə Azərbaycan mədəniyyətini, keçmiş və çağdaş ədəbi isimləri, dil və ədəbiyyat tarixi, dünya ədəbiyyatını, məktəb və maarifi özündə əks etdirən yazılar aid idi. Bunlar milli şüuru və milli iftixar hissini oyatmağa xidmət edirdi.

Cəfər Xəndan yazır ki, İran şəraitində əksər qəzetlərin 300-dən 3000-ə qədər oxucusu olduğu halda, "Vətən yolunda"nın oxucuları 15000-dən artıq idi.

Oxucular qəzetin hər nömrəsini səbirsizliklə gözləyir və yığıb saxlayırdılar. Qılman İlkin yazırdı ki, "yerli azərbaycanlılar bu qəzeti özlərinin doğma mətbuatı bilib oxuyurdular. Getdikcə yerli ziyalılardan çoxları redaksiyaya ayaq açdılar, yerli ziyalılardan ilk tanış olduğumuz adam şair Biriya oldu. Onun qəzetimizin növbəti sayında çap olunmuş Hitler barədə satirik şeiri Təbrizdə böyük gurultu qoparmışdı.

Çox keçmir ki, Biriya qəzetin daimi müəllifinə çevrilir. Ondan sonra şəhərin bir çox yaşlı və cavan şairləri də qəzetin ətrafına toplaşmağa başladı. Bunlardan Əli Fitrət, Mehdi Çavuşi, Mehdi Etimad, Səfvəd Yəhya Şeyda, Ərdəbildən Balaş Azəroğlu, Əli Tudə, daha sonralar şairə qızlardan Mədinə Gülgün, Hökumə Bülluri də qəzetin səhifələrində öz şeirləri ilə çıxış etməyə başladılar.

Qəzetin cəmi 6 ay fəaliyyət göstərib qapadılması Güney Azərbaycanda olan siyasi işçilərin Bakıya geri çağırılması ilə əlaqədar idi. Bu işçi qrup ilə sovet hərbi-diplomatik nümayəndələri arasında münasibətlər ziddiyyətli idi. Cəmil Həsənli yazır:

"Güney Azərbaycandakı proseslərin getdikcə milli müstəviyə keçməsi sovetləri o qədər də təmin etmirdi... Hətta A.Smirnov ilk olaraq türk dilində çıxan və Güney Azərbaycanda əl-əl gəzən "Vətən yolunda" qəzetinin bağlanması haqqında SSRİ Xarici İşlər Komissarlığına müraciət də etmiş, lakin M.C.Bağırov da öz növbəsində "Vətən yolunda"qəzetinin bağlanmasına etirazını bildirib vaxtında bunun qarşısını ala bilmiş, məsələnin müsbət həllinə nail olmuşdu...".

Milli Hökumətin Ana Yasasının yazılmasında Mirzə İbrahimov yaxından iştitak etmişdi. Bununla yanaşı, ADF-nin proqram sənədləri, partiya protokolları, müxtəlif çıxış və məruzələr, Milli Hökumətin baş naziri Seyid Cəfər Pişəvərinin bir sıra məqalə və çıxışları, publisistik məqalələrinin 1946-cı ildə bir toplu şəklində "Qızıl səhifələr" adlı kitabda işıq üzü görməsində Mirzə İbrahimovun böyük rolu olmuşdu.

1942-46-cı iillərdə Azərbaycan SSR maarif naziri işləyən Mirzə İbrahimov Güney Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin təşkili işinə də məsul idi, bu işə xüsusu həvəs və şövqlə can yandırırdı.

"Şairlər məclisi" ənənəsi...

1945-ci ildə "Vətən yolunda" qəzetinin nəzdində "Şairlər məclisi" təşkil olundu. Bütün Güney Azərbaycan və İranda şöhrət tapan "Vətən yolunda" qəzeti həm də az zaman içərisində yerli şairlərin ədəbi mərkəzinə çevrildi.

Məclis "Şairlər məclisi" adı altında aylıq ədəbi məcmuə də hazırlayırdı. Məcmuənin bütün sayları 1945-ci ilin noyabrında bir kitab şəklində çap olundu, 424 səhifədən ibarət olan bu kitabda 80-dən çox şairin 300-dən artıq şeir və poeması toplanmışdı. Bu toplu Güney Azərbaycan yazarları ilə bağlı ilk antologiya idi. Aradan 40 il keçdikdən sonra Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə Bakıda dördcildlik "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası" çap olundu.

"Vətən yolunda" qəzetinə nəzər saldıqda hər iki taydan olan müəlliflərin də yaradıcılığında ilginc olan bir məqamı görməmək olmur. 1930-cu illər repressiyalarından, Stalinə, partiyaya mədhiyyə xarakterli əsərlər yazmaqdan usanıb-bezmiş qələm sahibləri tamamilə yeni bir mühitə düşmüşdülər. Onlar artıq düşündüklərini, içdən gələn hisslərini söyləyib yazmaqda nisbətən sərbəst idilər. Birgə ədəbi, elmi fəaliyyət üçün bir növ fürsət düşmüşdü, imkan yaranmışdı. "Vətən yolunda" qəzeti da bu imkandan yararlanırdı. Oradakı demokratik ovqat güneyli ziyalılarla yanaşı onlar üçün də ürəkdən olan bir mövzu idi.

"Ana dili" sevdalısı

"Vətən yolunda" qəzetinin 1945-ci il 119-122-ci saylarında dərc olunmuş "Azərbaycan dili" adlı məqaləsində Mirzə İbrahimov ana dilinin hər bir insanın həyatında özəl önəm daşıdığını qeyd edir, hər bir xalqın dilinin onun milli varlığı və mənəvi aləminin ifadəçisi olduğunu vurğulayırdı.

Aradan illər ötəcək, Mirzə İbrahimov 50-ci illərdə yenidən Azərbaycan dili məsələsinə toxunacaq. Ali Sovetdə işlədiyi vaxt Azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsi onun vətənə, xalqa xidmətlərinin alisi, zirvəsi idi. Bu məsələ ilə bağlı onun başı az ağrımadı.

Stalinə yazdığı məxfi məktub

Parçalanmış Azərbaycanın birləşmək dərdi həmişə onun ürəyində qövr edirdi. 1944-cü ildə Stalinə mühüm və gizli məktub yazır, surətini M.C.Bağırova yollayır. Məktubun surətini belə özündə saxlamağa ehtiyat edir. Az keçmir onu Bakıya geri çağırırlar. Əvvəlcə Bağırov onunla söhbət edir. Sonra isə onu Moskvaya Molotovun qəbuluna çağırırlar. Məktubda Türkmənçay müqaviləsini ləğv etməyin vaxtı çatdığını, Azərbaycanın birləşib bir vahid olması üçün tarixi məqamın yetişdiyini Stalinə bildirirdi...

Güney Azərbaycan və Arazın o tayında yaşayan soydaşlarımız barədə mətbuatda hələ açıq danışmaq imkanı olmazdan əvvəl M.İbrahimov Ədəbiyyat İnstitutunda xüsusi şöbənin açılmasına nail olmuş və həmin şöbə onun təkidilə "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsi adlandırılmışdı. "Cənubi Azərbaycan" anlayışını elmi dilə məhz Mirzə İbrahimov gətirmişdi. Ondan əvvəl "İran Azərbaycanı" terminindən istifadə edilirdi...

Pərvanə MƏMMƏDLİ,

Fəlsəfə doktoru, dos.

Ayna.- 2011.- 3 dekabr.- S.19.