Cənubi Qafqaz Rusiya, Türkiyə və Antanta arasında (1920-1921)

(Ardı. Əvvəli 17, 24 dekabr sayımızda)

Rusiya-Türkiyə müqaviləsi imzalandıqdan sonra Ankaraya gedərkən yolüsütü Bakıda qalan Yusuf Kamal Azərbaycan xalq xarici işlər komissarı M.Hüseynova ayrıca olaraq Azərbaycan-Türkiyə müqaviləsini bağlamağı təklif etdi. Lakin M.Hüseynov ona etiraz edərək bildirdi ki, biz onsuz da qardaşıq, onu kağıza köçürmək artıq şeydir. "Bakinski raboçi" qəzetinə müsahibəsində M.Hüseynov deyirdi:

"Mən Yusuf Kamal bəyə bütün Cənubi Qafqaz respublikaları ilə vahid müqavilə bağlamağı, bir sıra mübahisələri, Naxçıvan üçbucağı məsələsini həll etməyi, Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsini ləğv etməyi təklif etdim. Beləliklə, Azərbaycan ilə ayrılıqda deyil, bütün Cənubi Qafqaz respublikaları ilə vahid müqavilə münasibətləri qurmaq barədə ümumi fikir birliyi barədə tam razılıq əldə olundu".

Rusiya Türkiyənin Azərbaycan üzərində nüfuzunun artmasından narahat idi. Çiçerin 1921-ci il aprelin 4-də Orconikidzeyə və Oroxelaşviliyə teleqramında yazırdı ki, biz rus-türk konfransı zamanı milyon dəfə bildirdik ki, Aleksandropol müqaviləsini tanımırıq, əgər türklər onu yenidən irəli sürərsə, qəti şəkildə bildirmək lazımdır ki, onun qüvvəsi yoxdu. Türkiyə faktiki olaraq Azərbaycanın protektoratı rolunda çıxış etdi. G.Çiçerin bu məsələ barədə M.Hüseynova qeydlərini yazıb göndərdi:

"Türklərin xətti Azərbaycanda protektorat rolunu oynamağı hər vasitə ilə göstərməkdən ibarətdir. Onun daxili işlərinə qarışmaq üçün himayəçisi olmaq istəyir. Cənubi Qafqaz respublikaları bizimlə danışmadan türklərlə müqavilə imzalamasınlar".

M.Hüseynov aprelin 12-də Çiçerinə göndərdiyi cavab məktubunda yazırdı: "Sizin qeydlərinizi aldım. Türklər heç vaxt və heç bir formada Azərbaycan üzərində protektorat rolunu oynaya bilməzlər. Əgər indi danışıqlarda Güney Qafqaz respublikalarının cəbhəsini yaratmaq lazımdırsa (seçmə bizimdir. - M.Q.) biz türklərə bu danışıqlarda iştirak edəcəyimizi deyə bilərik. Lakin biz türklərə Tiflisdə danışmaq bəhanəsi ilə Bakmı tərk etmələrini təklif edə bilmərik". Aprelin 12-də Çiçerin M.Hüseynova yazırdı: "Cənubi Qafqaz respublikaları Türkiyə ilə ümumi müqavilə bağlamalıdırlar".

Bundan sonra, mayın 7-də Bakıda Cənubi Qafqaz respublikaları nümayəndələrinin iclası keçirildi.

İclasda S.Orconikidze, B.V.Leqran, M.Oroxelaşvili, M. A.Bekzadyan, M.Hüseynov və B.Şahtaxtinski iştirak edirdilər. Müzakirələr nəticəsində Türkiyə ilə konfransda üç Cənubi Qafqaz respublikasının bir tərəf kimi birlikdə vahid müqavilə imzalamaları barədə təklif edəcəkləri haqqında qərar qəbul olundu. Qərara görə, danışıqların və imzalanacaq müqavilənin əsasını 1921-ci il 16 mart tarixli Rusiya-Türkiyə müqaviləsi təşkil etməli idi.

Rusiya Türkiyə ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında başlanacaq danışıqlarda sərhəd məsələlərinə dair komissiyada bərabərhüquqlu, bütövlükdə konfransda isə məşvərətçi səslə iştirak etmək istəyirdi. Türkiyənin Cənubi Qafqaz respublikaları ilə müqavilə bağlanması məsələsində mövqeyi Rusiyanın mövqeyindən fərqlənirdi. Türk diplomatiyası hər bir respublika ilə ayrıca müqavilə bağlamaq istəyirdi. G.Çiçerin iyunun 13-də Türkiyənin Moskvadakı səfiri Əli Fuada göndərdiyi notada yazırdı:

"Türk heyətinin Azərbaycan Respublikasına, sonra isə Gürcüstan Respublikasına onların hər biri ilə separat müqavilə bağlamaq təklifi bu iki respublika tərəfindən rədd edilməmişdir; lakin ona belə bir şərt əlavə olunmuşdur ki, müqavilə Moskva müqaviləsindən doğmalıdır və Türkiyə ilə Ermənistan sovet respublikası arasında da bağlanmalıdır. ...Türkiyənin və bu üç sovet respublikasının konfransında hazırlanmalıdır". Rusiyanın mövqeyinə görə, "...konfrans sovet Rusiyası və Türkiyə arasında Moskvada bağlanmış müqaviləni tamamlamalı idi".

Leqran da eyni mövqedə idi. O, iyulun 22-də M.Hüseynova və N. Nərimanova göndərdiyi teleqramında yazırdı ki, ilkin razılaşmaya uyğun olaraq siz Karsda digər respublikalardan ayrıca çıxış etməyəcəksiniz. Bizi fakt qarşısında qoysanız, bu yolverilməz olar. Gələcəkdə RSFSR nümayəndəsindən xəbərsiz addımlar atmamalısınız. Azərbaycan bununla artıq razılaşmışdı.

RSFSR hökumətinin səlahiyyətli nümayəndəsi, ÜRMİK üzvü Kuznetsov sentyabrın 9-da Karsa gəldi. Kazım Qarabəkir paşa ilə görüşərək Kars müqaviləsinin layihəsini ilkin olaraq razılaşdırdılar.

Rusiya, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri Karsa sentyabrın 26-da gəldilər. Konfrans 1921-ci il sentyabrın 26-dan oktyabrın 13-dək keçirildi. Konfransda Azərbaycan hökumətini xalq fəhlə-kəndli nəzarəti komissarı Behbud Şahtaxtinski; Ermənistan hökumətini xalq xarici işlər komissarı Askanaz Mravyan, xalq daxili işlər komissarı Poqos Makinisyan; Gürcüstan hökumətini xalq hərbi və dəniz işləri komissarı Şalva Eliava, xalq xarici işlər və maliyyə komissarı Aleksandr Svanidze; Türkiyə hökumətini Böyük Millət Məclisinin Ədirnədən olan deputatı Kazım Qarabəkir paşa, deputat Vəli, keçmiş ictimai işlər naziri Muxtar, Türkiyənin Azərbaycandakı səlahiyyətli nümayəndəsi Məmduh Şövkət; Rusiyanı isə vasitəçi kimi Latviyadakı səlahiyyətli nümayəndə Yakov Qanetski təmsil edirdilər.

Açılış nitqi söyləyən Kazım Qarabəkir paşa ümumi işə uğurlar arzuladı. Yakov Qanetski də çıxış edərək Türkiyənin düşdüyü çətin vəziyyətdən çıxacağına ümid etdiyini bildirdi, Azərbaycan - Gürcüstan - Ermənistan dostluğundan danışdı. O dedi: "Burada çox böyük bir hadisə baş verir. Qüdrətli türk və erməni xalqları sözdə deyil, işdə aralarındakı düşmənçilikdən əbədi olaraq imtina etdiklərini bütün dünyaya sübut edəcəklər. Onlar bir-birinə sıyrılmış qılıncla deyil, hərarətli qardaşlıq sevgisi ilə gəlirlər". A.Mravyan üç Cənubi Qafqaz respublikası adından çıxış edərək "qardaş türk xalqının imperializmə və zorakılığa qarşı mübarizədə qalib gəlməsini Cənubi Qafqaz xalqlarının arzulamalarının konfransda qeyd edilməsini və möhkəmləndirilməsini" vacib saydı.

Konfransda mübahisə doğuran məsələlərdən biri müqavilənin vahid, yoxsa hər bir respublika ilə ayrılıqda bağlanması haqqında idi. Türk diplomatiyası hər bir respublika ilə ayrıca müqavilə bağlamağı təklif etdi. Kazım Qarabəkir paşa bildirdi: "Hökumətimiz hər bir respublika ilə ayrıca müqavilə bağlamaq haqqında bizə göstəriş vermişdir. Moskva sovet hökuməti Cənubi Qafqaz respublikalarını müstəqil tanıdığını bildirir. Ona görə də biz onların hər biri ilə müstəqil dövlətlər kimi ayrıca müqavilə bağlamaq istəyirik. Bu barədə bizə Kamal Paşa göstəriş vermişdir".

Rusiya isə üç respublika ilə birgə vahid müqavilə bağlamağı təklif edirdi. Y.S.Qanetski bu mövqeyi aşağıdakı dəlillərlə əsaslandırırdı: işi yüngülləşdirmək və sürətləndirmək lazımdır; ayrılıqda bağlana biləcək müqavilədə bir respublika digər respublikanın işinə qarışa bilər; burada bütün nümayəndə heyətləri iştirak edir; onlar məsələləri birlikdə həll edirlər; vahid müqavilənin imzalanması respublikalar üçün əlverişlidir; Moskva müqaviləsi imzalandıqdan sonra Cənubi Qafqazda vəziyyət dəyişmişdir; üç qardaş xalq birləşməyə doğru gedir; bu müddət ərzində sıx siyasi mərkəz yaratmışlar; üç xalq Türkiyə ilə müqavilə bağlamağa getməyi sevinclə qarşılamışdır; üç respublika birlikdə vahid müqavilə imzalanmasına Türkiyə ilə sıx ittifaq kimi baxır; vahid müqavilənin imzalanması Güney Qafqaz və türk xalqlarının ümumi düşmənə qarşı mübarizəsində yeni imkanlar açır.

Kazım Qarabəkir paşa öz hökuməti ilə məsləhətləşmənin zəruri olduğunu bildirdi. Ankara ilə əlaqə saxladıqdan sonra konfrans iştirakçılarına hökumətinin mövqeyini bir daha bəyan etdi: "Müqavilə Cənubi Qafqaz respublikalarının hər biri ilə ayrıca bağlanmalıdır". O, bu mövqeyi 28 sentyabr tarixli iclasda bir daha təkrar etdi.

Mübahisələrə B.Şahtaxtinskinin çıxışı son qoydu. O dedi: "İnqilabi zərurət bizi vahid müqavilə bağlamağa məcbur edir; vahid müqavilə imzalanması Cənubi Qafqaz respublikaları üçün məqsədəuyğundur; bu respublikalar artıq iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən birləşmişlər; vahid müqavilə bizim ümumi düşmənimizə qarşı mübarizədə Türkiyə üçün də faydalıdır... mən Azərbaycan Respublikası adından (?) müqavilənin vahid olmasını və bu müqavilədə hər bir respublikaya aid ayrıca fəsillərin olmamasını təklif edirəm".

Bundan sonra Kazım Qarabəkir paşa Moskva müqaviləsi imzalandıqdan sonra Cənubi Qafqazda yaranmış yeni şəraitdən xəbərsiz olduğunu bildirərək 30 sentyabr tarixli iclasda bir ümumi müqavilənin imzalanmasına razılıq verdi.

Nəhayət, 1921-ci il oktyabrın 13-də RSFSR-in iştirakı ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Türkiyə ilə 20 maddədən və 3 əlavədən ibarət olan Kars müqaviləsini imzaladılar. Müqavilənin birinci maddəsi ilə tərəflər bütün əvvəlki qeyri-bərabərhüquqlu müqavilələri ləğv edirdilər. İkinci maddəyə görə, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan zorla qəbul etdirilən müqavilələri və Türkiyə Millət Məclisinin qəbul etmədiyi sənədləri, 1920-ci il 10 avqust tarixli Sevr müqaviləsini qeyri-bərabərhüquqlu müqavilə kimi rədd edirdilər. Üçüncü maddəyə görə, üç respublika Türkiyədəki işğal rejimini rədd edir və bunu xalqların hüquqları ilə bir araya sığmayan sayırdı. Dördüncü maddə ilə sərhəd məsələləri tənzimlənirdi. Beşinci maddəyə görə, tərəflər Naxçıvanın Azərbaycan tərkibində saxlanılmasına (verilməsinə yox. Seçmə bizimdir - M.Q.) razı olduqlarını bildirirdilər. Altıncı maddəyə görə, Türkiyə Batumu Gürcüstana güzəştə gedirdi. Gürcüstan burada muxtariyyət yaratmalı idi.

Onuncu maddəyə görə, tərəflər öz ərazilərində digərlərinə qarşı yönəldilən qrup və təşkilatların yerləşdirilməsinə icazə verməmək barədə öhdəlik götürürdülər. On üçüncü maddəyə görə, 1918-ci ilədək Rusiyanın, mövcud halda isə Türkiyənin hesab edilən ərazilərinin hər hansı sakini istəyinə uyğun olaraq türk vətəndaşlığından çıxa, Türkiyəni azad şəkildə tərk edə, əmlakını və ya onun dəyərini özü ilə götürə bilərdi və s.

I əlavədə Türkiyənin şimal-şərq sərhədi, II əlavədə Arpaçay və Araz zonaları, III əlavədə isə Naxçıvanın ərazisi müəyyənləşdirilirdi.

Müqavilə imzalandıqdan sonra diplomatik-siyasi münasibətlərdə ən çox müzakirə edilən məsələlərdən biri onun təsdiqlənməsi idi. Türkiyə müqavilənin təsdiqinin yubadılmasından narahat idi. Türklər Azərbaycan və Gürcüstan tərəfindən müqavilənin təsdiqində problem olmayacağını bilirdilər. Onları daha çox Ermənistanın mövqeyi narahat edirdi.

Müqavilənin təsdiqlənmə məsələsi Azərbaycanın Ankaradakı səlahiyyətli nümayəndəsi İ.Əbilov və Ukrayna nümayəndəsi M.F.Frunzenin 1921-ci il dekabrın 25-də Mustafa Kamal paşa ilə görüşündə müzakirə edildi. Türklər G.Çiçerinin Qərbə meyilli olmasından, ona RSFSR xalq xarici işlər komissarının müavini, milliyyətcə erməni olan L.Qaraxanın təsirinin olub-olmamasından narahat idilər. 1922-ci il yanvarın 4-də Mustafa Kamal ilə ikinci görüşdə bu məsələ müzakirə olundu. Bununla bağlı olaraq M. Frunze bildirdi:

"Rusiyada partiya və onun Mərkəzi Komitəsi vardır. Ölkənin daxili və xarici siyasətinə o rəhbərlik edir. Çiçerin yaxşı kommunistdir. O, 20 ildən artıq Qərbi Avropada yaşadığından ola bilsin ki, Qərbə rəğbət bəsləyir. Lakin biz bunu hiss etmirik. O, Şərq məsələsinə düzgün yanaşır. Qaraxan isə Çiçerinin siyasətinə təsir göstərə bilməz, o, böyük xadim deyildir".

İ.Əbilovun yanvarın 26-da TBMM-in xarici işlər naziri Yusuf Kamal ilə görüşlərində də bu məsələ müzakirə edildi. Türk diplomatiyası müqavilənin təsdiqlənməsi ilə bağlı mövqeyində aşağıdakı dəlillərə əsaslanırdı: Kars konfransı dövründə federasiya yox idi; Türkiyə onu üç Cənubi Qafqaz respublikası və Rusiya ilə imzalamışdı; Karsda ümumi federasiyanın nümayəndə heyəti yox idi; Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın ayrı-ayrı müstəqil nümayəndələri var idi; buna görə də müqavilə hər bir respublika tərəfindən ayrıca təsdiq olunmalıdır.

İbrahim Əbilov isə müqavilənin təsdiqi ilə bağlı aşağıdakı mülahizələri söyləyirdi: Cənubi Qafqazda yeni bir şərait yaranmışdır; Karsda da üç respublika bir tərəf kimi iştirak etmişdir; İttifaq Şurasında müqavilənin təsdiq olunması ilə ayrı-ayrı respublikalar tərəfindən təsdiq olunması arasında elə bir fərq yoxdur; İttifaq Şurasında müqavilənin təsdiqi elə ayrı-ayrı respublikalar tərəfindən təsdiq olunmaq deməkdir.

Türk diplomatiyasının mövqeyinə görə müqavilənin təsdiqinin yubadılması və İttifaq Şurasında təsdiq edilməsinin aşağıdakı mənfi nəticələri ola bilərdi: İngiltərə və ABŞ erməni təbliğatı nəticəsində məsələni yenidən qaldıra bilərdi; müqavilə İttifaq Şurasında təsdiq olunardısa, onun erməni xalqının iradəsinin ifadəsi olmadığı və zorla qəbul etdirildiyi deyilərdi. Türk diplomatiyası müqavilənin təsdiqinin sürətləndirilməsinin vacibliyini Nəriman Nərimanova çatdırmağı İbrahim Əbilovdan xahiş etdi. Azərbaycan bu işə kömək etdi.

Müqavilə təsdiq olunmaq üçün müvafiq orqanlara göndərildi. Müqavilə 1922-ci il yanvarın 22-də TBMM-də qəbul edildi. 1922-ci il martın 3-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin III sessiyasının iclasında müqavilə yekdilliklə təsdiq olundu. Türkiyə Böyük Millət Məclisi martın 17-də 172 səslə müqaviləni təsdiq etdi. Martın 20-də Ermənistan, iyunun 14-də isə Gürcüstan mərkəzi icraiyyə komitələri müqaviləni təsdiq etdilər. 1922-ci il sentyabrın 11-də İrəvanda təsdiq fərmanları mübadilə edildi və Kars müqaviləsi həmin gündən qüvvəyə mindi.

Musa QASIMLI,

millət vəkili, professor

Ayna.- 2011.- 31 dekabr.- S.19.