Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

(Ardı. Əvvəli 11,18,25 iyun, 2,9,16,23 iyul sayımızda)

Bütün bu mülahizələri nəzərə alaraq M.Bağırov və Q.Arutunov Stalindən aşağıdakı məsələlərə sanksiya verilməsini xahiş edirdilər:

1. Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in əhalisi az olan pambıqçılıq rayonlarına köçürülməsi və boşalan torpaqların və mənzillərin xarici ölkələrdən Ermənistan SSR-ə gətirilən ermənilərin qəbulu və yerləşdirilməsi üçün istifadə edilməsi.

2. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə və Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə köçürülmənin şərtlərini və qaydalarını işləyib hazırlamaq, həmçinin köçürülmənin həyata keçirilməsinə rəhbərlik etmək üçün birgə komissiya yaradılmasına icazə verilməsi.

3. Bu tədbirlə bağlı xərclərin İttifaq büdcəsindən maliyyələşdirilməsi.

Həmin müraciətə baxıldı. SSRİ Nazirlər Soveti 1947-ci il dekabrın 23-də və 1948-ci il martın 10-da kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-də Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında xüsusi qərarlar qəbul etdi. Həmin qərarlara əsasən, 1948 və 1953-cü illər ərzində 100 mindən artıq azərbaycanlı zor gücünə tarixi doğma torpaqlarından - Ermənistanın dağlıq rayonlarından Azərbaycan SSR-in susuz, heç bir şəraiti olmayan Muğan və Mil çöllərinə köçürüldü. Xaricdən gətirilən ermənilər isə Ermənistandan köçürülən azərbaycanlıların hər cür şəraiti olan evlərinə yerləşdirildi.

Sonrakı illərdə də xarici ölkələrdən ermənilərin gətirilməsi işi davam etdirildi. Xarici ölkələrdən Ermənistana 1961-ci ilin ortaları üçün 200 min, 1962-1973-cü illərdə isə 26 min 100 nəfərdən çox erməni gətirilmişdi.

Onlar özləri ilə Cənubi Qafqaza qatı millətçilik və xalqlar arasında düşmənçilik hissi gətirdilər. Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin məlumatlarından aydın olur ki, 60-cı illərdə Azərbaycan SSR ərazisində 60 nəfər keçmiş daşnak və digər erməni millətçisi qeydə alınmışdı. Onlar düşmənçilik hərəkətlərini hər an büruzə verirdilər. 60-cı illərdə Dağlıq Qarabağ bölgəsində Ermənistandan göndərilən şəxslər qarşıdurma yaratmağa səylər etdilər. Erməni sovet xadimlərindən A.Mikoyan 1964-cü ilin əvvəlində SSRİ rəhbəri N.S.Xruşşova DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi barədə təklif etdi. N.S.Xruşşov isə DQMV-dəki ermənilərin Ermənistana bir sutka ərzində köçürülməsi üçün 12 min hərbi yük maşını verməyə hazır olduğunu bildirdi. Lakin sonra N.S.Xruşşov istefaya göndərildi.

70-ci illərdə də Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunda milli münaqişəni qızışdırmağa cəhd etdi. Lakin onun qarşısı alındı.

Ermənistandakı müəyyən dairələr sovet rəhbərliyinə müraciətlər edir, əsassız iddialar irəli sürürdülər. Ermənistanda millətçi qrup və təşkilatların antitürk əhval-ruhiyyəsi güclənirdi. SSRİ DTK-nın 1975-ci il üçün fəaliyyətinə dair hesabatında deyilirdi ki, Ermənistanda millətçi qruplar mövcuddur. Eyni vəziyyət DTK-nın 1976-cı il hesabatında da əksini tapmışdı. 1977-ci ildə Ermənistanda millətçi qrupların olduğu göstərilirdi. Növbəti ildə də bu respublikada millətçi qrupların fəaliyyəti qeydə alınmışdı. DTK 1979-cu ildə Ermənistanda ekstremist əhval-ruhiyyəli şəxslərin millətçi təşkilat yaratmaq niyyətlərinin qarşısını almışdı.

Artıq qeyd edildiyi kimi, erməni radikal millətçi qrup və təşkilatların fəaliyyət istiqamətlərindən biri Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları idi. Onlar Azərbaycan xalqının tarixi-etniki ərazisi olan Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Ermənistana birləşdirilməsinə cəhdlər edirdilər. Əslində ermənilər tarixən Dağlıq Qarabağda yaşamamışdılar. Onlar 1828-ci ildə Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edilib bölüşdürüldükdən sonra bu əraziyə çarizmin müstəmləkə siyasətinə xidmət məqsədi ilə köçürülmüşdü. Hətta Dağlıq Qarabağa köçürülmələrinin 150 illiyi münasibəti ilə 1978-ci ildə bir abidə də qoymuşdular. Azərbaycan xalqı isə onlara isti qucağını açmış, torpağını vermiş və çörəyini bölüşmüşdü.

70-ci illərdə çoxlu erməni Dağlıq Qarabağı özünə doğma torpaq hesab etməyərək köçüb gedirdi. Buna bütün ölkədə gedən inteqrasiya prosesləri də təsir edirdi. SSRİ-də vahid sovet xalqının yaradılması niyyətlərini güdən güclü təbliğatın təsiri altında bir çox erməni ölkənin iri şəhərlərində məskunlaşmağa can atırdı. Amma bəzi erməni alim, yazıçı, şair və publisistləri bunu yanlış qiymətləndirir, antiazərbaycan baxışlarından heç cür əl çəkmirdilər. Onlar özlərini qəzəbli və kinli aparır, Dağlıq Qarabağ regionunda həyata keçirilən nəhəng təsərrüfat, mədəni quruculuq işlərini, onların mətbuatda əks olunmasını qısqanaraq daha məkrlə əsassız iddialarını davam etdirirdilər.

Bəzi erməni ziyalıları Sov. İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd, Azərbyacan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın sosial-iqtisadi, mədəni sahələrdə qazandığı uğurları qısqanır, Dağlıq Qarabağ regionunda aparılan quruculuq işlərindən əndişə duyurdular. Erməni dairələrinin müxtəlif mərkəzi orqanlara göndərdikləri şər və böhtan dolu şikayət məktubları və teleqramlarının ardı-arası kəsilmirdi.

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindən olan iki nəfər qocaman erməni bolşevikinin xahişi ilə müxbir İ.Y.Mesxinin "Oqonyok" jurnalının 1979-cu il 34-cü nömrəsində "Biz Qarabağdanıq" adlı oçerki dərc olunmuşdu. Oçerkdə Dağlıq Qarabağın sosial-iqtisadi və mədəni həyatında qazanılan uğurlardan, millətlərarası dostluqdan söhbət açılırdı. Məqalənin işıq üzü görməsindən az sonra erməni ziyalılarının bəziləri oçerkdə əksini tapan məsələlərə etiraz etdilər. Belələrindən biri əslən Dağlıq Qarabağdan olan, atası Bakıda fəhlə işləyərək ailəsi üçün çörək pulu qazanmış İrəvan şəhər sakini, İkinci Dünya müharibəsi iştirakçısı, istefada olan zabit, həkim Georgi Karapetoviç Ter-Akopov idi. 1980-ci ilin mart ayında redaksiyaya beş səhifəlik məktub göndərən bu şəxs oçerkə etirazını bildirirdi.

Onun məktubunda irəli sürdüyü iddialar əsasən aşağıdakılardan ibarət idi: müxbir İ.Y. Mesxi öz oçerki ilə oxucuları çaşdırır; müharibə illərində SSRİ-nin əhalisi azalsa da, müharibədən sonrakı dövrdə ölkə əhalisi ümumən təxminən iki dəfə, çarizm zülmü altında inləyən xalqlar isə daha çox artıb. Azərbaycanın əhalisi 1920-1978-ci illərdə 3,1, Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əhalisi 2,7, Ermənistanın əhalisi isə 4,2 dəfə artıb.

.. Lakin Dağlıq Qarabağda tam tərsinə olan vəziyyət yaranıb. Burada əhali heç 1913-cü il səviyyəsinə çatmayıb. 1913-cü ildə burada 176 min, 1923-cü ildə 158 min, 1979-cu ildə 161 min əhali yaşayırdı. Dağlıq Qarabağ yeganə milli qurumdur ki, orada "yerli əhali" olan ermənilər azalmağa döğru gedib; bütün ölkədə iqtisadiyyat geniş inkişaf edir, fabrik-zavodlar tikilir, yollar çəkilir, 40 min əhalisi olan Stepanakert üçün 26 kilometrlik Ağdam-Stepanakert dəmir yolunun çəkilişi isə şişirdilir, axı hələ müharibə dövründə Stepanakertə kiçik dəmir yolu vardı. Bakı-Ağdam dəmir yolu isə çoxdan işləyir; Qarabağın istedadlı adamları istəklərini illərlə yerinə yetirə bilmədiklərindən çıxıb gedir, onları iri şəhərlər özlərinə çəkir; Stepanakertdə çoxdandır yaşayış evləri tikilmir. Adamlar uzun illərdir mənzil növbəsində gözləyir. Buna baxmayaraq, xan sarayının şairi Molla Pənah Vaqifə 18 metrlik mavzoley ucaldılır, xan qızı şairə Xurşidbanu Natəvan mədh edilir. Ermənilərdən olan 15 akademik, 16 bəstəkar və 23 general unudulur. Muxtar vilayət yaradılarkən əhalinin 94%-ni təşkil edən erməni xalqı özünün çoxəsrlik tarixində məgər sıralarından xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə layiq olan adamlar yetişdirə bilməyibmi? Xalq məktəbə, uşaq müəssisələrinə ehtiyac duyduğu və erməni memarlıq abidələri bir-birinin ardınca dağıdıldığı bir zamanda belə tikililər lazımdırmı?; erməni əhalisinin yaratdığı iki milli ərazidən biri olan Ermənistan SSR-də əhali artdığı, elm, təhsil, mədəniyyət inkişaf etdiyi halda, Dağlıq Qarabağda bütün bunlar geriyə gedir; indiyədək heç bir respublikada yerli əhalinin köçməsinə rast gəlinməyib. Yerli erməni əhalisi sıxışdırılır. Azərbaycan xalqının mədəni sərvətləri dirçəldilir. Diyarın əhalisinin çox hissəsini təşkil edən yerli erməni xalqının mədəni irsi barədə isə susulur. Məktub müəllifi 4,5 min kvadratkilometr ərazisi olan Dağlıq Qarabağın Azərbaycan tərkibinə guya ədalətsiz qatıldığını əsassız yerə iddia edirdi.

Həmin məktubu jurnalın baş redaktoru Anatoli Safronov 1980-ci il martın 28-də Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd, Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi H.Ə.Əliyevə göndərərək, redaksiyanın müəllifə cavab verərkən istifadə etməsi üçün imkan olarsa, öz mülahizələrini bildirməsini xahiş etdi. A.Safronovun məktubu Azərbaycan KP MK-da 1980-ci il aprelin 8-də 1569 nömrə ilə qeydiyyatdan keçdi. H.

Əliyev aprelin 10-da məktubla tanış olaraq "Mənimlə danışın. B.S.Kevorkovu tanış edin" dərkənarı yazaraq MK-nın ideologiya katibi Kamran Bağırova göndərdi. Bundan sonra Azərbaycan KP Dağlıq Qarabağ vilayət partiya komitəsinin katibi B.S.Kevorkovla əlaqə saxlanıldı. O, vilayətin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına dair kifayət qədər əsaslandırılmış 11 may tarixli 59 saylı məxfi arayış hazırladı. Həmin arayış mayın 13-də Azərbaycan KP MK-da 1569 nömrə ilə qeydiyyatdan keçdi. Arayışda Ter-Akopovun məktubunda irəli sürülən iddiaların əsassızlığı zəngin fakt və materiallarla təkzib olunmuşdu.

H.Əliyev bundan sonra iyunun 23-də A.V.Safronova ünvanlanan 252 saylı məktubu imzaladı. Məktuba 7 səhifəlik müvafiq arayış da əlavə edildi. Arayışda yazılırdı ki, Ter-Akopovun söylədikləri əsassız və saxta olduğundan onları təkzib etməyin heç mənası da yoxdur, bununla belə, redaksiyanın məktub müəllifinə müvafiq cavab verməsi üçün Azərbaycan SSR-in tərkibində Dağlıq Qarabağın sovet hakimiyyəti illərində keçdiyi inkişaf yolu barədə kifayət qədər faktiki material olan arayışı Sizə göndəririk.

Arayışın əsas müddəaları aşağıdakılardan ibarət idi:

Birincisi, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasına və statusuna dair hüquqi-siyasi məsələlər Kommunist Partiyasının, dövlətin sənədləri və arxiv materialları əsasında tutarlı şəkildə izah olunurdu. Göstərilirdi ki, Azərbaycan ilə iqtisadi əlaqəsini, azərbaycanlılarla ermənilər arasında daimi sülhün zəruriliyini nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində saxlanmışdır. 1923-cü ildə partiyanın qərarı ilə Muxtar Vilayət yaradılmışdır. Həmin qərar yekdilliklə qəbul edilmişdir.

İkincisi, göstərilirdi ki, Dağlıq Qarabağda əhalinin azalmasının 1913-cü illə müqayisə edilməsinin heç bir əsası yoxdur. Çünki həmin vaxt muxtar vilayət mövcud deyildi. Vilayətin ərazisinə Yelizavetpol quberniyasından (Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur qəzaları) və respublikanın indiki rayonlarının bəzisi də daxil olmuşdu. Buna görə də müqayisənın istinad nöqtəsi kimi muxtar vilayətin yaradılması ili götürülməlidir. 1923-cü ildə vilayətin əhalisi 158 min nəfər idi. Böyük Vətən müharibəsi illərində o, təbii olaraq azalmışdı. 1980-ci il aprelin 1-nə olan məlumata görə, vilayətin əhalisi 163,1 min nəfər olmuşdu. Bu isə vilayət əhalisinin azalmadığını göstərir. Vilayətdə obyektiv miqrasiya prosesləri getdiyindən, əhalinin və ölkənin həyatında beynəlmiləlləşmə prosesləri baş verdiyindən, burada 49 millətin nümayəndəsi yaşayır. Əhalinin 76%-ni ermənilər təşkil edir.

Üçüncüsü, DQMV-nin iqtisadi inkişafı məsələlərinə aydınlıq gətirilirdi. İnqilabadək DQMV-nin sənayesi kiçik yarımkustar emalatxanalardan ibarət idi. 70-ci illərdə isə vilayətdə yüzlərlə məhsul istehsal edən və nəinki ölkənin müxtəlif yerlərinə göndərilən, eyni zamanda xaricə ixrac olunan 45 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Sovet hakimiyyəti illərində vilayətdə sənaye məhsulu istehsalı 724 dəfə artmışdı. Əgər əvvəlki beşillikdə vilayətdə sənaye məhsulu istehsalının həcmi 24% artmışdısa, 1976-1980-ci illərdə 50,3% artmışdı. Əmək məhsuldarlığı 17,1% əvəzinə 37,6% olmuşdu.

Bu müddət ərzində 80-dən çox yeni sənaye məhsulu buraxılmışdı. Stepanakertdə ildə 6 min maşın təmir edən zavod yaradılmışdı. Vilayətdə aqrar-sənaye kompleksi də inkişaf edirdi. 1976-1979-cu illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının orta illik məcmu artımı planda nəzərdə tutulan 16,8% əvəzinə 49,1% olmuşdu. Həmin illərdə əmək məhsuldarlığı beşillik planda nəzərdə tutulmuş 15,6% əvəzinə 42,8% artmışdı. Üzümçülük, maldarlıq və bağçılıq inkişaf etmişdi. Dağlıq Qarabağ bütün bu sahələr üzrə inkişaf baxımından Cənubi Qafqazda yaradılmış muxtar vilayətlərin hamısını geridə qoyurdu.

Dördüncüsü, Ağdam-Stepanakert dəmir yolunun çəkilməsi barədə də tutarlı fakt və materiallar verilirdi. Dəmiryol xəttinin çəkilişi xərclərinin 50%-ni SSRİ Dəmiryol Nazirliyi, 50%-ni isə Azərbaycan SSR hökuməti ayırmışdı. Bu isə Azərbaycanın digər rayonları ilə Dağlıq Qarabağın əlaqəsini gücləndirir, nəqliyyatın inkişafına, vilayətdə istehsal olunan məhsulların ölkənin müxtəlif şəhərlərinə daşınmasına müsbət təsir edirdi.

Beşincisi, vilayət əhalisinin sosial-iqtisadi həyatının xeyli yüksəldiyi göstərilirdi. Onuncu beşillikdə əhalinin pul gəlirləri doqquzuncu beşilliyin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 39,1% artmışdı. Pərakəndə ticarət 18,3%, əhaliyə göstərilən məişət xidməti 52% çoxalmışdı. Əhalinin təbii qazla təmin edilməsi 1980-ci il yanvarın 1-i üçün 95% olmuşdu. Yevlax-Stepanakert-Şuşa qaz kəmərinin çəkilişi vilayət mərkəzinin və Şuşa kurort şəhərinin problemlərinin həllinə kömək etmişdi.

Altıncısı, vilayətdə mənzil tikintisinə xüsusi diqqət yetirildiyi qeyd edilirdi. Doqquzuncu beşilliyin ilk dörd ilində dövlət vəsaiti hesabına 93,7 min kvadratmetr ev, 2000-dən çox mənzil tikilmişdi. 16681 şagird yeri olan ümumitəhsil məktəbi, 1590 yerlik uşaq məktəbəqədər müəssisəsi tikilib istifadəyə verilmişdi. Stepanakertin su təchizatının genişləndirilməsi vilayət mərkəzinin təminatının yaxşılaşdırılmasına imkan vermişdi.

Yeddincisi, vilayətin mədəni inkişafı haqqında məlumat verilirdi. İnqilabadək həmin ərazidə şəxsi adamlara məxsus olan yalnız üç mədəni-maarif müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Əhalinin 90%-dən çoxu savadsız idi. 70-ci illərdə isə vilayətin əhalisi başdan-başa savadlı olmuşdu. Burada 193 ümumtəhsil məktəbi, o cümlədən 147 erməni məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Stepanakert Pedaqoji İnstitutunda dərslər Azərbaycan, rus və erməni dillərində keçirilirdi. Vilayətdəki 5 texnikumdan və 5 texniki-peşə təhsili məktəbindən 4-ündə dərslər erməni dilində keçirilirdi. Burada kitab fondu 1,5 mln. olan 196 kütləvi kitabxana, 202 klub, mədəniyyət evi, 195 kinoteatr və kinoqurğusu, M.Qorki adına Stepanakert şəhər dram teatrı, mahnı və rəqs ansamblı, erməni dilində və rus dilində dublyajı nəşr olunan "Sovetakan Karabax" qəzeti, 5 rayon qəzeti (4-ü erməni dilində, 1-i Azərbaycan dilində) var idi. Vilayətdə 2,5 saat yayımlanan radio verilişlərindən 2 saatdan çoxu erməni dilində idi.

Ardı var

Musa QASIMLI,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru, professor

Ayna.-2011.-29 iyul.- S.19.