Diyarbəkir - Oğuz yurdu, Ağqoyunlu yurdu

Kənan Ziya Taş: "Tarixçilərin əməkdaşlığına böyük ehtiyac duyulur"

Professor doktor Kənan Ziya Taş Türkiyənin Diyarbəkir Dəclə Universiteti tarix fakültəsinin məzunu, sonralar bu universitetdə tarix bölümünün başqanı olub.

Bu anda Balıkəsir Universitetində yeni tarix professoru, Fənn-Ədəbiyyat fakültəsi tarix bölümünün başqanıdır. Güneydoğu Anadolu üzrə dəyərli mütəxəssis olmaqla bərabər, Osmanlı İmperiyasının son dönəmində kürd-erməni ilişgilərinin, "erməni məsələsi"nin tarixinə dair yazıları, kitabları nəşr edilmişdir. Məsələn, "Tarix işığında Güneydoğu və Anadolu", "Osmanlılarda lələlik müəssisəsi", "Osmanlılarda laiqlik müəssisəsi" və s.

Kənan Ziya Taş Azərbaycanın elm çevrələrində də yaxşı tanınır, Bakının tarixçi alimləri ilə əməkdaşlığı, dostuğu var. Bakıya budəfəki gəlişi isə BDU-da Türk Tarix Qurumu ilə müştərək tərtiblənmiş elmi konfransda "Naxçıvan vilayətinin Osmanlı dövlətində idari statusu" mövzusunda çıxışı ilə bağlıydı. Kənan Ziya Taş Naxçıvan diyarı ilə bağlı araşdırmalar aparmış və aparmaqdadır. Alimlə MEA Şərqüşanslıq İnstitutunun türk şöbəsində etdiyimiz söhbət Güneydoğu Anadolu və Azərbaycan arasındakı tarixi bağlantılar, aparılan və aparılması gərəkli olan elmi araşdırmalar üzərindədir. Kənan Ziya Taş:

- Diyarbəkir Dəclə Universitetində çalışdığım vaxtlar Urfanın ən böyük ilçəsi olan Sivərəkdə bölgənin tarixinə dair, daha sonra Mardində Artuklu xanədanı mövzusunda, Nusaybində beynəlxalq simpoziumlar keçirdik. Bu işləri biz tarixçilər bir həvəslə, hissiyyat ilə gördük. Bunlar çox faydalı simpoziumlar idi. Dəclə Universitetində sonrakı "Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbəkir" mövzusundakı simpoziumda azərbaycanlı şərqşünas alim, yaxın dostumuz Şahin Mustafayev də iştirak edirdi. Biz bilirik ki, Diyarbəkir - bir Oğuz yurdu, Ağqoyunlu yurdudur. Bu simpoziumun nəticəsi olaraq ortalığa qalıcı bir əsər çıxdı. Bunlar bu anda Türkiyə dövlətinin o bölgədə yaşadığı sıxıntıların öhdəsindən gəlinməsi nöqtəsində tarixçilərin payına düşən bir fəaliyyət idi. Bu işləri biz bu düşüncə ilə gördük.

Tarix bizə göstərir ki, bu gün Türkiyənin o bölgəsində yaşanan sıxıntıların lap çoxu dışarıdan gəlir.

Bunun ciddi dərəcədə idarəçilərimizin fərqində olmasını və hazırladığımız o kitablardan istifadə etməsini gözləyirik.

- Bu gün biz buradan Türkiyə telekanallarını izlədikdə elə görüntü yaradılır ki, guya Güneydoğu Anadolu ellərində əhalinin əksəriyyətini elə kürdlər təşkil edir. Bura sanki bir "kürd vilayətləri" imiş. Çox maraqlıdır ki, yüz il öncə bu bölgələr dünyaya "erməni vilayətləri" kimi sırınırdı. Eyni ssenariyə bənzəyir. Siz tarixçi alimlərin gözündə bu günün gerçəyi nədir?..

- Etnik mənada bir türk-kürd ayırımı yapmaq mürəkkəb məsələdir. Doğrudur, bölgədə bir kürd ləfzi var - bunu inkar etmirik. Bu məsələ yalnız XX yüzildə bir siyasi tələb nöqtəsinə gəldi. Baxın, siyasi tələbi dəstəkləmək üçün bir zəmin oluşdurmaq lazım... Bunun üçün orada bir kürd varlığını qəbul etdirmək lazım... Yəni öncə zehinlərdə qəbul edilir, sonra qəbul etdirilir... Qəbul etdirmək üçün kiçik bir şey dev kimi göstərilir və bunu etmək mümkündür. Bu isə artıq təbliğata aid bir fəaliyyətdir. Buna "inşa metodu" deyilir - yəni pillə-pillə bir takım şeylər... Sonda gəlinən nöqtə isə tarixin gerçəkləri ilə uymayan, amma əfsuslar olsun ki, ölkəni sıxıntıya sürükləyən bir hal. Bu da bir reallıqdır. Odur ki, bir az öncə dediyim kimi, alimlərin gördüyü işləri digər yetkililərin də dəstəkləməsi lazım gəlir.

- Sözlərinizdən belə anlaşılır ki, telekanallarda bizə təqdim olunanlar siyasi amac mahiyyətli görüntülərdir. Güneydoğu Anadoluda türklük ruhu hələ də güclüdür.

- Bu ruh hələ qeyb olmamışdır. Mən əgər Bakıya gəlib taksiyə əyləşərək şəhərdə rahat-rahat gəzirəmsə, siz də Mardində, Urfada, Diyarbəkirdə, Sivərəkdə, Nusaybində eynən rahatlıqla gəzə bilərsiniz. Tarixi qoyaq bir kənara. Bu günün havası da işin həqiqətini göstərir. Qəzetlərə, telekanallara yansıyan isə hədəflərin siyasi inikasıdır.

- "Osmanlı dəftərləri"nin sizin araşdırma mövzularınıza daxil olduğu barədə bilgimiz var. Bu dəftərlər burada Azərbaycan tarixinə dair çox qiymətli qaynaqlar sayılır. "Dəftərlər" üzərində işlər davam etdirilirmi?

- Mənim doktorluq işim bu təhrir dəftərləri üzərində idi. Osmanlı vilayətlərindən olan Bolu civarının dəftərlərini araşdırmışam. Bu arada Naxçıvanla ilgilənirəm. "Erməni məsələsi" qızışdırılanda Gəncə-Qarabağ dəftərlərini aldıq, tədqiq etdik. Bu bizim boynumuzun borcudur. Çalışacağıq, inşallah. Bu işlər görülməlidir, biz davam edirik.

- Bu dəftərlər mürəkkəb siyaqət xətti ilə yazılıb. MEA Tarix İnstitutunda bu xətti oxuya bilən tapılmadığından "Gəncə-Qarabağ icmal dəftəri" indiki əlifbaya transliterasiya edilmədən nəşr edilib. Bu xətti oxuya bilən Hüsaməddin Qaramanlı hazırda Kanadada yaşayır, Şahin Mustafayevin isə son zamanlar işləri Səmərqəndlə bağlıdır...

- Türkiyədə də bu xətti oxuya bilənlər iki əlin barmaqları sayda olar-olmaz. Çünki özəl bir yazı üslubudur, şifrəli yazılardır. Amma narahat olmağa əsas yoxdur, sizin MEA Şərqşünaslıq İnstitutunda bu xətti mənimsəmiş gənc mütəxəssislər yetişiblər. Onlar hazırda dediyiniz "Osmanlı dəftərləri" üzərində işləri davam etdirirlər.

- Təbii ki, Osmanlı, özəlliklə də Güneydoğu Anadolu ilə Azərbaycan tarixində bağlantılı sahələr çoxdur. Bunları öyrənirsiniz. Bəs, aradakı elmi əməkdaşlığın səviyyəsi sizi qane edirmi?

- Biz iki dövlət, bir millətik. Bu işbirliyi üçün ortada inzibati və s. əngəllər də yoxdur. Gediş-gəliş çox rahatdır, bir sıxıntıya rast gəlmirik. Tarixçilərin əməkdaşlığına isə indiki zəmanədə çox böyük ehtiyac duyulur. Özü də şiddətli dərəcədə.

İsmayıl Umudlu

Ayna.- 2011.- 4 iyun.- S.18.