O, Azərbaycanda mikrocərrahiyyənin təməlini qoydu

Görkəmli oftalmoloq alim Nazim Əfəndiyevi anarkən

Ölkəmizin məşhur göz həkimi, uzun illər Oftalmologiya İnstitutu - bakılıların "göz institutu" kimi tanıdıqları elmi-tədqiqat mərkəzi və xəstəxanasının direktoru işləmiş professor Nazim Əfəndiyev (1926, 7 iyun - 1998, 5 yanvar) Azərbaycanın tibb tarixinə oftalmologiya sahəsində elmi məktəbin yaradıcısı kimi daxil olmuşdur. Tibbi praktikası dövründə on minlərcə əməliyyat aparmış, mikrocərrahi əməliyyatların yeni üsullarını işləyib hazırlamışdır. Nazim Əfəndiyev bu sahədə 150-yə yaxın elmi əsərin, o cümlədən 3 monoqrafiya, 3 ixtira, 20-dən artıq metodik tövsiyə, bir sıra səmərələşdirici təkliflərin müəllifi idi. Onun işləri yaxın xaricdə aparıcı oftalmoloji müəssisələrdə tətbiq edilirdi. Daha çox isə, respublikada gözün mikrocərrahiyyə üsullarını ilk tətbiq edən yüksək oftalmoloq-cərrah kimi tanınırdı.

Nazim Əfəndiyevin adı çəkiləndə bizim təbabətdə öncə Azərbaycanda traxomanın kökünün kəsilməsində misilsiz rol oynamış bir həkim yada düşür. Traxoma hər zaman Azərbaycan torpağının bəlası olmuşdu. Təsəvvürümüzə gətirək ki, 50-ci illərdə bəzi rayonlarda əhalinin 60 faizi bu xəstəliyə yoluxmuşdu. Respublika hökuməti bu bəlanın kökünün kəsilməsini milli təbabətin qarşısında bir vəzifə olaraq qoymuşdu.

Nazim Əfəndiyevin başçılıq etdiyi "traxoma ilə mübarizə qrupu" həkim briqadaları təşkil edərək rayonları bir-bir gəzir, kəndbəkənd insanları müayinə və müalicə edirdilər. Bu mübarizənin gedişi Bakıdan və Moskvadan səhiyyə rəhbərləri tərəfindən diqqətlə izlənirmiş.

Ölkəsini və xalqını dərindən sevən bir vətəndaş olaraq Nazim Əfəndiyev insanımızı bu bəladan xilas etməyi qarşısında ciddi bir vəzifə kimi görürdü. Onun gecəli-gündüzlü əməyi, çalışqanlığı, vətəndaş qeyrəti sayəsində Azərbaycan "korluğun, həm də anadangəlmə korluğun vətəni" statusundan həmişəlik xilas olmuş, Mil, Muğan, Şirvan düzlərindən, Abşeron torpağından bu xəstəliyin kökü qazınmışdı. Bu mübarizənin tarixçəsi vərəqlənəndə hökmən Nazim Mirqasım oğlu Əfəndiyev yada düşür.

Nazim Əfəndiyev sağ olsaydı, onun dəyərli ömrünün 85 illiyi tamamlanacaqdı. O, həyatda yoxdur, doğmalarının, onu sevənlərin qəlbində, xatirələrində yaşayır. Biz buna Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzində görkəmli oftalmoloqlarla söhbətlərimizdə bir daha şahid olduq. Tibb tariximizin toxunduğumuz səhifələrində onun adı var. İnsanın yaxşı əməllərini, kim nə deyir-desin, qədirbilən vətəndaşlar unutmurlar. Bir zaman onunla çiyin-çiyinə çalışmış, xalqımızın gözünün nurunun keşiyində dayanmış mütəxəssislərin söylədikləri bizi yaxın keçmişə qaytardı.

"Onun arzusu iki ildir həyata keçib"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin direktoru, tibb elmləri doktoru Elmar Qasımov:

Nazim Əfəndiyevi ziyalı, mədəni, xeyirxah bir insan kimi xatırlayıram. Mən bir oftalmoloq kimi birbaşa onun təsiri altında formalaşmışam. Biz, gənc oftalmoloqlar hər zaman onun qayğısını hiss edirdik. Gözəl mütəxəssis və bacarıqlı rəhbər olaraq peşə biliklərini və təcrübəsini bizimlə bölüşərdi. Bu mərkəzdə çalışan mütəxəssislərin 70 faizdən çoxu onun şagirdləri və davamçıları olmaqla, onun ideya və arzularını həyata keçirirlər.

Nazim Əfəndiyevin ən böyük arzularından biri Bakıda müasir dünya standartlarına uyğun oftalmoloji mərkəzin tikilməsi idi. Bu arzu iki ildir həyata keçib. Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzi dünyada ən böyük və müasir oftalmologiya komplekslərindən biridir. Nazim müəllimin gözəl xatirəsi bizim qəlbimizdə daim yaşayacaqdır.

"Mən onun stilistikası ilə cərrahlıq edirəm"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzində kataraktanın cərrahiyyəsi şöbəsinin elmi müdiri, professor Kərəm Kərimov:

1974-cü ildə göz institutunda internaturada olarkən şəxsən tanış oldum. 30 ilə yaxın idi ki, institutun direktoru vəzifəsində çalışırdı. İnstitutda kişi və gənc oftalmoloqların sayı az idi. Nazim müəllim istəyirdi ki, kişi oftalmoloqların sayı artsın. Çünki Azərbaycana yeniliklər gətirmək üçün digər ölkələrə məzuniyyətə getmək, konfranslarda çıxış etmək lazım idi. Bundan başqa, SSRİ məkanından və ya xaricdən gələn qonaqlarla məşğul olmaq lazım idi. Əksər xanım həkimlərin ailəsi buna icazə vermirdi.

Təyinatım Naxçıvana idi. Dəyişmək mümkünsüzləşdi. Nazim müəllim Zərifə xanım Əliyevaya dedi ki, gəncləri Moskvaya, Odessaya təkmilləşdirmək, təhsillərini artırmaq üçün göndərmək lazımdır. Gənc həkimlərin təkmilləşməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Əməliyyatlarında bizim iştirakımızı tələb edirdi. Təsadüfi deyil ki, o illərdə onunla çalışan cərrahlar və mən onun stilistikası ilə cərrahlıq edirəm. Bizim üçün böyük məktəb idi.

Sadə, təvazökar, ünsiyyətcil və yaxşılıq etməyi sevən insandı. Torpağını, vətənini və Səməd Vurğunu çox sevirdi. Poeziyanın vurğunu, gözəlliyi sevən insan idi.

Nazim Əfəndiyev Azərbaycan oftalmologiyasının inkişafında, institut üçün yeni binanın layihələndirilməsində əməyi olub. Hazırda çalışdığım mərkəz gün ərzində 750-yə yaxın pasiyenti qəbul etmək gücündədir. Bundan başqa, Nazim ölkəmizdə ilk dəfə süni büllurun implantasiyası əməliyyatını uğurla keçirib. Yaxşı yadımdadır ki, həmin şəxs çilingər idi.

Əməliyyatdan sonra görmə qabiliyyəti 80-90 faiz bərpa edildi.

Təqribən 7 ilə yaxın institutun baş həkimi, 43 ildən artıq isə direktoru vəzifəsində çalışıb. Yəni yarım əsr Azərbaycan oftalmologiyasına xidmət edib. Bu, bir insan ömrünə bərabərdir. Düşünürəm ki, onun 85 illiyi münasibətilə yaşadığı binaya barelyefinin vurulması və ya xatirəsinin başqa bir formada əbədiləşdirilməsi yaxşı olardı.

"Böyük elmi uğurlara imza atmışdı"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin həkimi, professor Mürşüd Məmmədov:

Lənkərandan Bakıya Nazim Əfəndiyevin qəbuluna gəldim. Elmi işlə məşğul olmaq üçün mövzu götürmək istəyimi bildirdim. Onunla ilk tanışlığımız idi. Amma mənə elə münasibət göstərdi ki, onun insaniyyətinə vuruldum. Mənə mövzu verildi. İşə qəbul olunduqdan sonra isə onu yaxından tanıdım. İnsani gözəlliklərin hamısının bir adamda cəmləşməyinə özüm də təəccüblənirdim. Çünki direktor bəzən sərt olmaq məcburiyyətində idi. Qaydaları pozanlar, işinə məsuliyyətsiz yanaşanlar olurdu. Onları danlayanda da bir kobud kəlmə işlətməz, heç kimin üstünə qışqırmaz, xətrə dəyən söz deməzdi.

Çox təmiz insan idi. Gözü-könlü tox adam olmaq başqa bir şeydir. Böyük elmi uğurlara imza atmışdı, heç kimin də köməyindən istifadə etməmişdi.

Professor olarkən də onda heç nə dəyişməmişdi. Onda gördüyüm insani xüsusiyyətləri heç kimdə görməmişəm.

Göz xəstəlikləri institutunda yeniliklər etdi. İnstitutu SSRİ-nin digər müvafiq institutları səviyyəsinə qaldırdı. İşinin fədaisi idi. Təzə gələn həkimlərə bildiklərini öyrədir, təcrübəsini bölüşürdü. Bunu hər adam etmirdi.

"Əlimə cərrah bıçağını o verib"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin həkimi, kataraktanın cərrahiyyəsi şöbəsinin müdiri, tibb elmləri namizədi Misirxan Ağayev:

Gəncliyim Nazim müəllimin gözü qarşısında keçib. 1973-cü ildən onun rəhbərliyi altında işə başlamışam. Baş laborantdan şöbə müdiri vəzifəsinədək yüksəlmişəm. Mənim müəllimim olub. Əlimə cərrah bıçağını o verib. Xətrimi çox istəyərdi. Çox diqqətli, gözəl insan idi. İşçilərin qayğılarını bölüşür, onlara köməyini əsirgəmirdi.

Bir az da romantik insan idi. Təqribən 80-ci illərdə avtomobillə İrəvana konfransa gedirdik. Kərəm həkim, həyat yoldaşı Həyat xanım da bizimlə idi. İcevan yolu ilə gedəndə dayanmadan bizə o qədər şeirlər söylədi ki, İrəvana nə vaxt çatdığımızı bilmədik. Səməd Vurğundan və digər sevdiyi şairlərdən şeirlər söyləməyi sevərdi.

Həftədə iki gün əməliyyat günü idi. Həftədə bəzən 8-9 əməliyyat edirdi. 1976-cı ildə Azərbaycanda mikrocərrahiyyənin əsasını o qoyub. Onun kəşfinə qədər makrocərrahiyyə əməliyyatı aparılırdı. Yəni xəstə əməliyyatdan bir həftə sonra xəstəxana çarpayısında arxası üstə uzanırdı. Mikrocərrahiyyədən sonra xəstə həmin gün axşam durub gəzirdi. Bir-iki gündən sonra isə evə buraxılırdı. Mikrocərrahiyyə əməliyyatından sonra görmə qabiliyyəti makrocərrahiyyədən dəfələrlə yüksək olurdu.

Onun kəşfindən sonra ölkəmizdə lupa ilə deyil, mikroalətlərlə gözün içində əməliyyatların miqyası böyüdü. Azərbaycanın digər göz xəstəlikləri şöbələrində, rayonlarda bu cür əməliyyatlar edildi.

Hətta o vaxtlar 12 türk həkim Almaniyada deyil, məhz Bakıda mikrocərrahiyyə əməliyyatını öyrənməyə gəldi. 6 aydan sonra onlara sertifikat verdik. Bundan başqa, İrandan, Türkiyədən, digər yaxın ölkələrdən pasiyentlərimiz olurdu. "Dəmir pərdə" dönəmi olduğundan onların sayı az idi, amma gəlirdilər.

"Kübar, alicənab bir adam idi"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin kataraktanın cərrahiyyəsi şöbəsinin elmi işçisi Şahin Məmmədov:

Mən 1989-cu ildə professor Nazim Əfəndiyevin göstərişi ilə Göz Xəstəlikləri İnstitutunda onun təşəbbüsü ilə yaradılmış mikrocərrahiyyə şöbəsinə qəbul olunmuşam. Mənim bir həkim və cərrah kimi formalaşmağımda onun böyük əməyi olub.

Çox həssas bir adam idi. Həkimə xas olan bütün gözəl keyfiyyətlərə malikdi. Bizə deyərdi ki, həkim əvvəlcə gözəl insan olmalıdır, insan olmayan insanın qədrini bilməz. Gözlərlə məşğul olan həkim gözün özü qədər həssas olmalıdır.

Professor Nazim Əfəndiyev kübar, alicənab bir adam idi. Bütün hərəkətlərində, danışığında, insanlara münasibətində bir ziyalılıq vardı. Mən bu sənətdə ilk müəllimim olaraq Nazim müəllimi xoş duyğularla xatırlayıram.

"Çox sevinirəm ki, onun arzusu həyata keçdi"

Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin ali dərəcəli həkim oftalmoloqu, Nazim Əfəndiyevin həyat yoldaşı Həyat Əfəndiyeva:

Onun elmi işinin əsası "Şüşəvari cismin patologiyası"na aid idi. Namizədlik və doktorluq dissertasiyası bu mövzuya həsr olunmuşdu. Böyük alimlər belə bu sahənin ona aid olduğunu söyləyirdilər. Böyük arzusu idi ki, şüşəvari cismin patologiyasındakı fəsadları müasir avadanlıqlarla əməliyyat etmək mümkünləşsin. Çapıqları, bitişmələri aradan qaldırmaq üçün cərraha belə avadanlıqlar lazım idi. Onun dövründə belə imkan yox idi. İndi isə ən müasir avadanlıqlarımız var və gözəl əməliyyatlar aparılır. Çox sevinirəm ki, onun arzusu həyata keçdi. Mən bunun şahidiyəm. Onun işinə rəğbətim var idi. Əməliyyatları dünya səviyyəsində aparırdı. Ruhu şad olsun..

Aynurə

Ayna.- 2011.- 4 iyun.- S.19.