Savaş alınlarına yazılmışdı

Döyüşdülər, öldülər, yenə döyüşəcəklər

Ermənilərin bizim torpaqlardan qopartmaq istədikləri təkcə Qarabağ deyildi. İllərlə hazırlaşdıqları elansız müharibəni bütün sərhədlərimiz boyunca aparırdılar. Məmləkətimizin qərb ucunda yerləşən qədim Oğuz yurdu Qazax da bu fitnə-fəsadlardan yan keçmədi. Ötən yüzilin əvvəlində xain qonşu ilə savaşmış Bağanıs-Ayrım, Aşağı Əskipara, Yuxarı Əskipara, Qızılhacılı, Sofulu, Barxudarlı, Xeyrimli kəndləri yüzilin sonunda yenə savaş gördü.

O illərin qəzet jurnalisti M.S.Ordubadi isti-isti qələmə aldığı "Qanlı sənələr" kitabında yazır: "Qazax uyezdinin hadisələri 1905-ci ilin 29 noyabrında başlanıb. Müsəlmanlar müasir işlərdən xəbərsiz olduqlarına görə böyük xəsarət gördülər. Qazax uyezdində hökumət məmurları, xüsusilə polis qulluqçularının əksəriyyəti erməni olduğundan müsəlmanlara artıq zərərlər vermişlər. Qazax uyezdində üç böyük və müdhiş müharibələr də zühur etmişdir. 1. Əlibəyli, 2. Tatlı, 3. Əskipara müharibələri".

Yazıçı öz əsərində əlavə 12 kəndin adını çəkir və hadisələrin təfsilatını verir: "...ermənilərin qonşuluq və vətəndaşlıq hüququna riayətsizliyini eşidən müsəlmanlarda bir az intibah əmələ gəlir, hər tərəfdən müsəlman könüllü əsgərləri hücuma keçib Əskipara adlı kənddə böyük müharibəyə başlayırlar. Bu müharibədə müsəlmandan 4 nəfər qətl olunur. Ermənilər dəxi 80 nəfər tələfat verib bir çox cəbbəxana hərbi ləvazimatlarını qoyub qaçmağa məcbur olurlar...".

90 il sonra eyni ssenari

1992-ci ildə Qazaxın bu kəndləri yenə müharibə alovuna bürünür. İndi o hadisələrdən artıq 19 il ötür. Qazaxın yeddi sərhəd kəndi işğal altındadır, xaraba qoyulub. Aşağı Əskipara kəndi onlardan biridir. İri kənd idi, böyük orta məktəbi vardı. Yaxın kəndlərin uşaqları orta təhsili tamamlamaq üçün bura gələrdilər. 30 ildən çox məktəb direktoru işləmiş Tofiq Qasımov o günləri xatırlayır:

- İkimərtəbəli orta məktəbimiz respublikada ən yaxşı məktəblərdən idi. Bütün fənn kabinetlərini yaratmışdıq. Hər il neçə-neçə yetirmələrimiz ali məktəblərə qəbul olunurdu. Kəndimiz, məktəbimiz, ev-eşiyimiz dağıldı, yurd-yuvamızı viran qoydular.

Söz açmaq istədiyim qız - Qaratel Şəmi qızı Hacımuradova da bu kənddən idi. 1948-ci ildə doğulmuşdu. 1962-ci ildə kənd orta məktəbini bitirib, Bakı Ticarət Texnikumuna daxil olub. 1965-70-ci illərdə Qazax rayon ticarət mərkəzində işləyib. Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda qiyabi oxuyub. 1976-91-ci illərdə neft-kəşfiyyat idarəsində işləyib.

Teyyibə nənə (anası): - Həmzəçəmən yaylağında, dağ havasında dünyaya gəldi. Elə adını da Hava qoydum. Arana gələndə gördüm saçları qaradı, adını Qaratel yazdırdım. Amma hamı Hava kimi tanıyırdı onu...

Narın Seyidova (qardaşı arvadı): - Yoldaşım Məhəmməd rəhmətə getdi. Qaratel onun üç uşağını böyüdüb ərsəyə gətirdi, həyatını onlara həsr etdi, özünə ailə qurmadı.

Mənşurə (bacısı): - Böyük qardaşım Məhəmməd 1961-63-cü illərdə Belarusda hərbi xidmətdə idi. Biz uşaq idik. Əmim oğluna məktublar yazardı. Mən o məktubları sonralar görmüşdüm. Sonluğu belə bitirdi: Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizəyə hazır olun! Əmim oğlu o məktubları bizdən gizlədirdi. Yəqin ki, onlar o vaxt hansısa gizli təşkilatın üzvü olublar. 1988-ci ildə milli hərəkat başlayanda o məktublar Qaratelin yadına düşdü.

Həyat necə də qəribədir - demək istəmirəm. Çünki hər şeydə bir məntiq, bir qanunauyğunluq var. İllər ötür, o vaxt "sovet əsgəri" olan Məhəmmədin məktubda yazdığı azadlıq xəyalları gerçəkləşir. Bu mücadilədə onun bacısı Qaratellə yanaşı öz oğlu Şahin də iştirak edəcək.

Teyyibə nənə (anası): - Bir dəfə Qaratel Qazaxa gələndə qırmızı, göy, yaşıl rəngdə parçalar gətirdi, bunları bir-birinə tikdi, üstünə təbaşirlə ay-ulduz çəkdi.

Dedi, ana, bu, Azərbaycanın üçrəngli bayrağıdır, biz də müstəqil dövlət olacağıq. Dedim, sən bu bayrağı harda qaldıracaqsan? Rus bizi qırar. Dedi, bu bayrağı meydanda mən özüm qaldıracam, ana.

Novella Cəfəroğlu: - Kiçik-kiçik bayraqlar tikər, adamlara bağışlardı. Azadlıq hərəkatında fəal idi. Vətənpərvər idi. 20 Yanvardan sonra özünə yer tapa bilmirdi. Azadlıq ruhu bu qızın qanına elə hopmuşdu ku, bu yolda ölümə hazır idi.

Zeynəb Göyçəli (qohumu): - Bəlkə də o, 20 Yanvar gecəsi şəhid olacaqdı... Jurnalist Salatın Əsgərova öldürüləndə "Nə qədər bəxtəvərdi, şəhid oldu" deyirdi...

Şahidlərin söylədiklərindən

Fəzail Əliyev (bölük komandiri): - 1990-cı ildə Bağanıs-Ayrımda baş verən faciəli hadisədən sonra ermənilər ətraf kəndlərlə yanaşı bizim kəndimizi də müntəzəm olaraq atəşə tuturdular. Qarabağda gedən savaş burada bizim kəndlərimizdə də gedirdi. Aşağı Əskipara strateji cəhətdən önəmli mövqedə idi. Ermənilərin 2 rayonunu birləşdirən yol buradan keçirdi. Bu yolun maneəsiz işləməsi onlara çox vacib idi. Ona görə yolun yaxınlığında yerləşən kəndləri təzyiq altında saxlayırdılar. Vəziyyətimiz günbəgün pisləşdiyindən biz kənd cavanlarından ibarət könüllü özünümüdafiə batalyonu yaratdıq. Hər gün kənd atəşə tutulurdu deyə dinc əhalini - qadınları və uşaqları kənddən çıxarmağa məcbur olduq.

Kimi rayon mərkəzində yerləşdirildi, kimi də qohumların evlərində.

Kiçik qardaşı Hümbətlə son dəfə meydanda rastlaşırlar. Qaratel ondan fikrini soruşur. Hümbət Qarabağa gedəcəyini deyir. Qaratel qardaşına öz kəndlərinə getməyi məsləhət görür, axı Əskiparada da müharibə gedirdi. Hümbət Qarabağ döyüşlərinə yollanır. O isə öz kəndlərinə gəlir. Kəndin cavanlarından ibarət könüllü özünümüdafiə dəstəsinə qoşulur. Məhəmmədin oğlu Şahin də döyüşçülərin arasında idi. Bibisini buradan nə qədər uzaqlaşdırmaq istəsə də, bacarmamışdı. Əksinə, onun orada olması döyüşçüləri ruhlandırır, əzmkarlığı artırırdı. Döyüşlərin birində Şahin də yaralandı.

Saleh Həsənov: - Qaratel bizə ana-bacı oldu. Yeməyimizi bişirir, paltarımızı yuyurdu. Silahla davranışı da öyrəndi. Yemək çatmayanda, gedib bağlardan göy-göyərti yığıb bişirərdi ki, döyüşçülər ac qalmasın.

Taleh Həsənov: - Səngərdə bizimlə bərabər döyüşürdü. Heç nədən qorxmazdı. O yanımızda olanda biz də ürəklənirdik. Sanki müharibədə deyildik, bir döyüş filminə baxırdıq.

Fəzail Əliyev: - Hər gün atışma olurdu. 1992-ci il iyunun 8-də ermənilər güclü hücuma keçdilər. Biz 28 nəfər idik, bir də Qaratel. Silah-sursatımız - hərəyə bir avtomat və 2 ədəd də qumbaraatan... Buna baxmayaraq, hücumu dəf edə bildik, ermənilər geri çəkilməyə məcbur oldular.

Teyyibə nənə: - Mən 35 km yolu yarı piyada, yarı maşınla Əskiparaya getdim, Qaratel məni görəndə ağladı, ana, niyə gəldin, ermənilər səni öldürər, dedi. Mən qocayam, sən cavansan, dedim, burdan çıx. Nə qədər elədim, qayıtmadı. Dedi, ölsəm də bu kənddə öləcəm...

Nəsib Nəsibov: - Şəhid olmuş qardaşımın qəbri üstünə getmişdim. Qəbiristanlığa yaxınlaşanda gördüm, Qaratel qardaşı Məhəmmədin qəbri üstündə ağlayır.

. Deyir, qardaş, mən səni qoyub kənddən çıxmaram, burda şəhid olacam. Dedim, qorxmursanmı, tək gəlmisən bura, ermənilər hər yerdən atır. Dedi, qardaşımı yuxuda görmüşəm bu gecə, ziyarətinə gəlmişəm.

Narın Seyidova: - Gəldi bizə, Qazaxda qalırdıq. Başını yudu. Dedim, Qaratel, vəziyyət ağırdı, kəndə qayıtma, qız xeylağısan, ermənilər səni tutsa, biz neyniyərik. Dedi, narahat olmayın, işimi bilirəm, ermənilər məni diri tuta bilməzlər.

Yaşar Qasımov (taqım komandiri): - İyunun 14-də səhər tezdən ermənilər rus hərbi bölmələrinin köməyi ilə növbəti güclü hücuma keçdilər. Qaratel mənim taqımımda döyüşürdü. Ən təhlükəli olan Fələməz deyilən mövqeni mən üzərimə götürdüm. Hər tərəfdən top, tank atəşinə tutulduq. Bizim silah-sursatımız tükənirdi və mən əmr etdim ki, başqa səngərdən qumbaraatan mərmisi gətirsinlər. Amma kimin gətirməsini deməmişdim. Biz mövqedən üzbəüz döyüşdəydik. Bir müddət keçdi, məlumat verdilər ki, silahları gətiriblər. Geri döndüm, gözlərimə inanmadım, bu çətin tapşırığı Qaratel yerinə yetirmişdi. Çox təhlükəli olduğuna baxmayaraq, gedib başqa səngərdən silah-sursat gətirmişdi...Ancaq düşmənlə bizim qüvvəmiz qeyri-bərabər olduğundan, get-gedə zəifləyirdik və hər an vəziyyət pisləşə bilərdi. Buna görə mən Qaratelə səngəri tərk etməsini, hətta kənddən çıxmasını əmr etdim. Özümüz isə döyüşə-döyüşə geri çəkilməyə məcbur olduq...

Hərə bir tərəfdə döyüşü davam etdirir. Qaratel də geri çəkilmir, arabir mövqeyini dəyişir. Mərdanla birlikdə döyüşürlər. Bu son döyüşün şahidi kənd ağsaqqalı Vəli kişi də onların yanında olur. Ermənilər onu əsir götürürlər.

"Bax, kəndiniz necə yanır..."

Namazov Vəli: - Məni yıxdılar yerə, bir erməni üstümdə oturdu. Sonra qaldırıb kəndi göstərdilər:

"...bax, kəndiniz necə yanır", - dedilər. Gördüm kəndimiz od içindədir... Komandirləri ratsiya ilə danışırdı: "Bir qadın sağdı, deyəsən muzdlu əcnəbi qadındır, onu diri tutun". Bir xeyli atışmadan sonra uzaqdan Qaratelin bərkdən qışqırtısını eşitdim. Bununla da səslər tamam kəsildi. Bu, Qaratelin özünü öldürməzdən öncə son harayı idi. Sonra saçından tutub sürüyə-sürüyə mənim yanıma gətirdilər. Cəsədi qan içindəydi. Məndən soruşdular ki, bu qadını tanıyırsanmı, dedim, kəndimizin qızıdı - Seyidova Hava.

Ermənilər Qaratelin başına pul qoyur. Onlarla ratsiya ilə danışırmış:

- Ancaq mənim meyitimin üstündən keçib kəndi ala bilərsiz.

Ermənilər Qaratellə bərabər həlak olmuş Alıyev Alı, Əsgərov Mərdan, Əmiraslanov Şəmistanın meyitlərini də götürüb aparırlar.

Yaşar Qasımov: - O həmişə özündə zəhər gəzdirirdi, köynəyinin yaxalığına tikmişdi. Biz zarafat edirdik ki, dar ayaqda güllə var, bunu neynirsən? Deyirdi, birdən əllərim bağlı oldu, heç olmasa bu imkanım olsun.

Şahin (qardaşı oğlu): - 12 gündən sonra meyitləri dəyişdirə bildik. Ermənilər bizdən Qarateli soruşdular, dedik ki, elə adam tanımırıq. Biz Seyidova Havanın meyitini istəyirik. Əgər ermənilər bilsəydilər ki, onların axtardığı Qaratel bizə verdikləri Havadır, heç vaxt qaytarmazdılar.

Zeynəb Göyçəli (qohumu): - 1994-cü ildə televiziyada Heydər Əliyevin çıxışına baxmışdım. Milli Qəhrəmanlar haqqında söhbət gedirdi. Dedi: "...Əsl Milli Qəhrəman adı kimə verilməlidir? Qazaxda bir Qaratel vardı, düşmən əlinə sağ keçməsin deyə özünü öldürmüşdü. Bax, Milli Qəhrəman adı o xanıma layiqdir". Tarixdə qəhrəman qadınlar çox olub. Əsrlər ötəcək, XX əsrin sonunda Qazaxda öz kəndi uğrunda döyüşən igid bir qızın, Qaratelin də adı çəkiləcək.

İki il əvvəl "Qaratel" sənədli filmini çəkəndə Qazaxda oldum, Qaratelin döyüş yoldaşları ilə danışdım. Döyüşdüyü, şəhid olduğu yerləri bir güllə mənzilindən seyr edə bildim. Bu məqalədə isə o günlərin təfsilatını döyüşçülərin, Qarateli tanıyanların dilindən oxuyursunuz.

Bir kəndin acı tarixinə çevrilən bir sevgi məktubu

O döyüşçülərdən indi kimisi vətəndə, kimi də kənarda "atəşkəs" günlərini yaşayır, savaşa qoşulacaqları anı gözləyirlər. Döyüşçü Nəsibovdan savaş şəkillərini istədim. Fotoşəkillərin arasından köhnə məktublara rast gəldim. İlləri arxada qoymuş bu əzik kağız parçaları gənc döyüşçünün sevdiyi qıza yazdığı məktublar idi.

"...sizi bütün varlığımla sevirəm. Amma gülüm mənim, gərək bu torpağı da sevəsən. Yeganə qardaşım bu torpaqda yatır. Biz bu torpaqda boy atmışıq. Məni heç kəs məcbur etmir kənddə qalım, bax, bunlar saxlayır. Elə məni eşidib kəndi tərk etməyən uşaqları da... İndi yaman atırlar... Həyatımı verməyə hazıram. Ümid edirəm ki, yenə kəndimiz yerinə qayıdacaq. Biz isə alnıaçıq gəzəcəyik...".

Bu sevgi məktubunu ünvanladığı qızla oğul-uşaq sahibi olan keçmiş döyüşçü Nəsibov, bir vaxt Aşağı Əskiparadan yazdığı məktubundan sətirləri verdiyimçün yəqin məni bağışlar. Düşünürəm, bu məktublar zamanında bir qıza yazılsa da, bu çərçivədən çıxaraq artıq o kəndin acı tarixinə çevrilmişdir..

Kəmalə Musazadə

Ayna.- 2011.- 11 iyun.- S.19.