Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

Artıq bir neçə ildir"Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti" adlı çoxcildlik yazılır. Çoxcildliyin tərəfimdən yazılan 1991-2003-cü illəri əhatə edən IV cildi əsasən başa çatdırılmışdır. Dövlət müstəqilliyimizin bərpasının 20 illiyinin bayram edildiyi bir zamanda həmin cildin bəzi hissələrini oxucuların mühakiməsinə verirəm.

XX əsrin 80-ci illərinin sonu-90-cı illərinin əvvəllərində SSRİ-nin daxili və beynəlxalq vəziyyəti

XX əsrin 80-ci illərinin sonu-90-cı illərinin əvvəllərində SSRİ-nin daxili və beynəlxalq vəziyyəti mürəkkəb, ağır olaraq qalırdı. Bunun da bir sıra səbəbləri var idi. Hələ 70-ci illərin sonlarında SSRİ-nin dünyada ümumi qəbul olunmuş beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq Əfqanıstana hərbi müdaxilə etməsi nəticəsində beynəlxalq münasibətlərdə gərginlik artmış, iki əks sosial-iqtisadi sistemli ölkələr arasında soyuq müharibənin yeni bir dövrü başlamışdı. Avropa qitəsində gərginliyin zəiflədilməsinə tərəfdar olan və müvafiq sənədləri imzalayan SSRİ rəhbəri Leonid Brejnev dünyanın digər regionlarında tamamilə fərqli siyasət yürüdürdü. Sovet rəhbərliyi zəngin təbii sərvətləri olan, əlverişli hərbi-siyasi, strateji mövqedə yerləşən Fars körfəzinə və Hind okeanına, isti dənizlərə çıxmaq üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə edirdi. Əfqanıstanın işğal edilməsinin çoxlu məqsədləri var idi. Əfqanıstanda nüfuz qazanmaq Sovet İttifaqının Çin, Hindistan və Pakistana təsir etmək imkanlarını artırırdı. Əfqanıstanın zəngin təbii sərvətlərinə yiyələnmək SSRİ-nin əsas hədəflərindən idi.

SSRİ-nin Əfqanıstana təcavüzünün ağır beynəlxalq nəticələri oldu. Bundan sonra beynəlxalq gərginliyin zəiflədilməsi prosesinə olan inam azaldı və dövlətlər arasında etimadsızlıq artdı. Heç şübhəsiz, etimadsızlığı azaldan təkcə Əfqanıstana qarşı təcavüz deyildi. Bundan əvvəl, 1978-1979-cu illər İran inqilabının nəticələri və bu ölkə uğrunda gedən nüfuz savaşı da ona təsir etmişdi. İrandan ABŞ-ın qovulması və Əfqanıstana sovet hərbi müdaxiləsi Birləşmiş Ştatların nüfuzuna ciddi zərbə vurmuşdu.

Hərbi müdaxilədən SSRİ-yə də ziyan dəydi. Sovet dövlətinin beynəlxalq aləmdə güc nümayiş etdirməsi ilə ölkə daxilindəki mövcud vəziyyəti arasında böyük fərqlər yaranmışdı. Əhalisinin müəyyən bir hissəsi çətin sosial-iqtisadi vəziyyətdə yaşamasına baxmayaraq, SSRİ rəhbərliyi güclü təbliğat apararaq xalqı "Qərb təhlükəsi" ilə qorxudub ümumi düşmənə qarşı mübarizəyə yönəldir, hərbi-texniki baxımdan həmin ölkələrə çatmaq üçün baha başa gələn sürətlə silahlanma proqramlarını davam etdirirdi. Belə proqramların həyata keçirilməsi sovet xalqını müflis edərək vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı.

ABŞ başda olmaqla Qərb dövlətləri SSRİ-nin beynəlxalq hüquqa zidd hərəkətlərinin qarşısını almaq üçün fəaliyyətlərini qətiyyən dayandırmadılar. Ona qarşı təzyiqlərini daha da artırdılar. ABŞ və müttəfiqləri əfqan mücahidlərinə yardımlar etdilər. BMT tribunasından sovet dövlətinə qarşı diplomatik-siyasi təzyiqlərə başladılar. SSRİ-yə qarşı sanksiyalar tətbiq etdilər. 1980-ci il Moskva yay olimpiadasını boykot etdilər. SSRİ-nin artan təcavüzkarlıq siyasəti qarşısında ABŞ prezidenti Ronald Reyqan onun üzərində tam hərbi üstünlüyə nail olmaq planını imzaladı. ABŞ digər tədbirləri də həyata keçirdi. ABŞ senatının xarici əlaqələr komitəsi iki ölkə arasında strateji hücum silahlarının məhdudlaşdırılması haqqında ikinci müqaviləni senatın təsdiqinə vermədi. ABŞ hökuməti nüvə silahları sınaqlarının tamamilə dayandırılmasına, kütləvi silahların ləğvinə və Hind okeanında silahlı qüvvələrin azaldılmasına dair SSRİ ilə aparılan danışıqlardan imtina etdi.

Belə bir şəraitdə böyük dövlətlər arasında sürətlə silahlanma yarışı yenidən gücləndi. Bu isə beynəlxalq gərginliyi daha da artırırdı. Lakin SSRİ-nin sürətlə silahlanma üçün kifayət qədər iqtisadi potensialı yox idi. Sovet iqtisadiyyatı Qərb ölkələrindən geri qalırdı. Rəqabətə tab gətirməkdə çətinlik çəkən SSRİ rəhbərliyi yeni sualtı qayıqlar hazırlamamağa və Avropada yeni nüvə raketləri yerləşdirməməyə, həm Avropada, həm də Uzaq Şərqdə etimad tədbirlərinə dair danışıqlara başlamağa hazır olduğunu bəyan etdi. Bütün bunlar sovet rəhbərliyinin Qərb ilə silahlanma yarışında fasilə götürməsi, "nəfəs alması" üçün bir manevr idi. Tərksilah sahəsində fəaliyyətdə irəliləyiş nəzərə çarpmırdı. Avropada yerləşdirilmiş ABŞ və SSRİ-nin nüvə silahları qitədə təhlükəsizlik üçün böyük qorxu törədirdi.

1985-ci ilin yazınadək SSRİ-ABŞ münasibətləri donmuş bir halda idi. İki ölkə arasında münasibətlərin belə vəziyyəti bütün beynəlxalq münasibətlər sisteminə mənfi təsir edirdi. Artıq qeyd edildiyi kimi, raket-nüvə silahları sahəsində aparılan danışıqlar dayandırılmış, Avropada ortamənzilli raketlərin yerləşdirilməsi məsələsində SSRİ-ABŞ qarşıdurması güclənmişdi. İki ölkə arasında üçüncü dünya ölkələrində nüfuz qazanmaq uğrunda mübarizə artmışdı. Ronald Reyqan SSRİ-ni şər imperiyası adlandıraraq ona qarşı "səlib yürüşü" elan etmişdi.

Lakin 80-ci illərin ikinci yarısından etibarən beynəlxalq münasibətlərdə dərin dəyişikliklər baş verməyə başladı. Buna ilk növbədə SSRİ-nin daxilində gedən proseslər ciddi təsir etdi. Sovet rəhbəri Konstantin Çernenkonun vəfatından dərhal sonra, 1985-ci il martın 11-də Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun iclasında SSRİ xarici işlər naziri, Siyasi Büronun üzvü Andrey Qromıkonun təklifi ilə Mixail Qorbaçov MK-nın baş katibi seçildi.

ABŞ ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq qərarına gələn M.S.Qorbaçov bunun üçün imkanlar axtarmağa başladı. O, 1985-ci il martın 25-də Ronald Reyqana məktubla müraciət edərək iki ölkə arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılması, yarış və qarşılıqlı hörmət əsasında, ümumi maraqlar naminə hər iki dövlətin məsuliyyət daşıması və etimad mühitinin yaradılması zəruriliyini vurğuladı. R.Reyqan aprelin 4-də M.Qorbaçova yazdığı cavab məktubunda ölkəsinin ümumi məqsədlər naminə nüvə silahını ləğv etmək, münasibətləri yaxşılaşdırmaq, humanitar və regional məsələləri həll etmək üçün əməkdaşlığa hazır olduğunu bildirdi. Lakin birmənalı olaraq SSRİ-ABŞ münasibətlərində ən ağır məsələnin Əfqanıstan olduğunu vurğuladı. R.Reyqan iki ölkə arasında münasibətləri yaxşılaşdırmağın başlıca şərti kimi Əfqanıstandan sovet qoşunlarının çıxarılmasını irəli sürdü.

Bu zaman M.Qorbaçov ölkənin daxili və xarici siyasətində əvvəlki illərdən kifayət qədər fərqli xətt yürüdəcəyini elan etdi. İlk addımlar atıldı. 1985-ci il iyulun 1-də keçirilən Sov.İKP MK plenumunda xarici işlər naziri vəzifəsindən azad edilərək SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsinə təyin olunan A.Qromıkonun əvəzinə heç bir zaman bilavasitə xarici siyasət məsələləri ilə məşğul olmayan Gürcüstan KP MK-nın birinci katibi Eduard Şevardnadze gətirildi. Yeni şəraitdə SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin əsas vəzifələri nazirliyin məsul əməkdaşları, xarici ölkələrdəki səfirləri və nümayəndələrinin M.Qorbaçovun iştirakı ilə keçirilən müşavirəsində müəyyənləşdirildi. Tədbirdə çıxış edən M.Qorbaçov beynəlxalq aləmdə baş verən hadisə və proseslərə yalnız sırf maraqlar baxımından yanaşmağın lazım olmadığını bildirdi. O, hər bir ölkənin maraqları olduğunu deyərək əməkdaşlıq etməyin və güzəştə getməyin vacibliyini vurğuladı. Bundan sonra SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin fəaliyyətində mühafizəkarlıqdan imtina edildi. Müşavirədə həmçinin silahların məhdudlaşdırılması və azaldılması, strateji sabitliyin möhkəmləndirilməsi, ümumavropa proseslərinin davam və inkişaf etdirilməsi, regional münaqişələrin tənzimlənməsi və bir sıra dövlətlər ilə ikitərəfli münasibətlərin genişləndirilməsi sovet xarici siyasətinin əsas istiqamətləri kimi müəyyənləşdirildi.

Ölkənin xarici siyasət konsepsiyası dəyişdirildi. SSRİ-nin xarici siyasətində, fəaliyyətində beynəlxalq münasibətlərdə ziddiyyətli, lakin qarşılıqlı asılı, mahiyyətcə bütöv dünya konsepsiyası irəli sürüldü. Həmin konsepsiyada qeyd edilirdi ki, nüvə müharibəsi siyasi, iqtisadi və ideoloji məqsədlərə çatmaq üçün vasitə ola bilməz, böyük hərbi münaqişələri ləğv etmək lazımdır. İki sistem ölkələri arasında güc tarazlığı deyil, maraqların tarazlığı prinsipi irəli sürüldü. Təhlükəsizlik hamı üçün bərabər elan edildi.

Xarici siyasət sahəsində yeni siyasi təfəkkür bəyan olundu. Onun da əsasını ümumbəşəri dəyərlər tuturdu.

Lakin Qərb ölkələrində yeni sovet rəhbərliyinə və siyasətinə birmənalı baxış mövcud deyildi. Bu baxımdan ABŞ prezidenti olmuş Riçard Niksonun xatirələri diqqəti cəlb edir. O yazırdı ki, Fransa prezidenti Fransua Mitteranın fikrincə, Qərb M.Qorbaçovun hakimiyyətdə qalmasında maraqlı idi. İslahatları yalnız uğurlu olacağı təqdirdə M.Qorbaçov hakimiyyətdə qala bilərdi. R.Niksonun fikrincə, buradan belə nəticə çıxırdı ki, Qərb ölkələri M.Qorbaçova yardım etməli idilər. Lakin R.Nikson F.Mitteranın belə mövqeyi ilə razılaşmırdı. O, Qərbin M.Qorbaçov qarşısında altı şərt irəli sürməsini uyğun görürdü: SSRİ-də azad bazar iqtisadiyyatının tətbiq edilməsi; Şərqi Avropa ölkələrinin tam müstəqilliyə nail olması; NATO ilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı ölkələri arasında adi silahlara dair tarazlığın yaradılması; SSRİ və ABŞ arasında strateji hücum silahlarına dair həqiqi sazişin bağlanması; M.Qorbaçovun üçüncü dünya ölkələrinə qarşı təcavüzkarlıqdan imtina etməsi; Sovet İttifaqında insan hüquqlarına hörmət edilən, xalqın azad seçkilərdə iradəsini ifadə edə bilən siyasi qayda yaradılması.

R.Niksonun fikrincə, əgər M.Qorbaçov islahatları uğurlu olardısa, aşkarlıq SSRİ-də siyasi plüralizmə gətirərdisə, onda amerikalılar güman ki, XXI əsrdə Berinq boğazının o biri sahilində ABŞ-dan fərqlənməyən bir fövqəldövlət görərdilər. Əgər həmin islahatlar kommunist rejiminin iki ayaq üstə durmasına kömək edərdisə, onda növbəti yüzillikdə ABŞ daha güclü, özünə inamlı və təhlükəli rəqiblə üz-üzə qala bilərdi.

SSRİ-də yaranmış vəziyyəti qiymətləndirən sovet rəhbərliyi ABŞ ilə münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində konkret addımlar atmağa başladı. Belə ki, 1985-ci ilin avqust ayında sovet hökuməti nüvə silahlarının sınaqlarını dayandırdığını bəyan etdi. Buna dair moratoriumun vaxtını 1986-cı il martın 31-dək artırdı. Belə bir qərarın qəbul edilməsi çoxlu səbəblərlə yanaşı, SSRİ-nin nüvə sınaqlarını keçirməkdə imkanlarının məhdud olması ilə bağlı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1984-1986-cı illərdə Stokholmda keçirilən Avropada etimadı, təhlükəsizliyi və tərksilahı möhkəmləndirmək tədbirlərinə dair konfransda qəbul edilən sənəddə qitədə hərbi qarşıdurmanın zəiflədilməsinə yönəlmiş siyasi və hərbi tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulmuşdu.

1985-ci ilin sentyabr ayında SSRİ xarici işlər naziri E.Şevardnadzenin Nyu-Yorkda ABŞ dövlət katibi Corc Şults və prezident R.Reyqan ilə görüşündə silahlara nəzarət, regional və ikitərəfli məsələlərə yanaşmada tərəflər arasında dərin fikir ayrılıqlarının olduğu aydınlaşdı. Buna baxmayaraq, yüksək səviyyəli SSRİ - ABŞ görüşünə hazırlığa başlandı. Görüşə hazırlıq zamanı SSRİ Xarici İşlər Nazirliyi, SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi və SSRİ Müdafiə Nazirliyinin keçirilməsi nəzərdə tutulan Qorbaçov - Reyqan görüşünə dair hazırladığı arayışda başlıca tezis ABŞ prezidenti ilə ümumi dil tapmaq, bərabər münasibətlər qurmaq, beynəlxalq münasibətlərə ideoloji fərqləri gətirməmək idi.

Keçiriləcək görüş haqqında ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi də R.Reyqan üçün müvafiq məruzə hazırlamışdı. Məruzədə M.Qorbaçovun Cenevrə görüşünə ümidlərinin az olduğu qeyd edilirdi.

Geniş hazırlıq tədbirlərindən sonra, nəhayət, 1985-ci ilin noyabr ayında Cenevrədə M.Qorbaçov ilə R.Reyqan arasında görüş oldu. Həmin görüşdə yalnız tərcüməçilər iştirak edirdilər. Xarici işlər nazirləri hətta bağlı qapılar arxasında görüşün nəticəsini gözləyirdilər. M.Qorbaçov və R.Reyqan qarşılıqlı münasibətlərdə mövcud olan etimadsızlığı və şübhələri aradan qaldırmaq zərurətindən danışdılar. M.Qorbaçov sürətlə silahlanmanın dayandırılması vacibliyindən, R.Reyqan isə SSRİ-nin üçüncü dünya ölkələrində nüfuzunu yaymaq cəhdlərindən danışaraq sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını qəti surətdə tələb etdi. Görüş nəticəsiz sona çatdı. Bununla belə, Cenevrə danışıqlarında müsbət meyillər də müşahidə edildi. Ən başlıcası, ölkə rəhbərləri hərbi üstünlüyə çalışmamaq barədə razılığa gəldilər.

Cenevrə görüşündən sonra sovet rəhbərliyi Əfqanıstan siyasətinin dəyişdirilməsinin zəruriliyini başa düşdü. Bunun üçün müvafiq addımlar atdı. 1985-ci ilin dekabr ayında Əfqanıstan rəhbəri Bəbrək Karməl SSRİ-yə səfərə dəvət edildi.

Onunla birlikdə Əfqanıstan təhlükəsizlik xidmətinin rəhbəri Məhəmməd Nəcibulla və bir neçə nəfər də gəlmişdi. Nümayəndə heyəti ilə görüşdə M.Qorbaçov, A.Qromıko və E.Şevardnadze iştirak edirdilər. Danışıqların gedişində Əfqanıstanda vəziyyətin ağır olduğu bir daha məlum oldu. M.Qorbaçov əfqan nümayəndələrinə sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılacağını, müstəqil şəkildə döyüşmək üçün əfqan hökumətinə istədiyi qədər silah veriləcəyini dedi. Əfqanıstan nümayəndə heyəti belə bir söhbəti heç gözləmirdi. Əfqanlar sovet siyasətinin dəyişdiyini təəccüblə qarşıladıqlarından M.Qorbaçov SSRİ rəhbərliyinin yeni mövqeyini bir daha təkrar etdi. Sovet qoşunlarının olduqları yerlərdə əfqan ordusunu yerləşdirməyi və silahlandırmağı məsləhət bildi. Danışıqların gedişi və nəticəsi SSRİ-nin Əfqanıstan siyasətində yeni bir dövrün astanasında olduğunu göstərirdi.

Həmin danışıqlardan sonra Əfqanıstandan sovet qoşun hissələrinin necə çıxarılma məsələsi SSRİ rəhbərliyinin başlıca qayğılarından birinə çevrildi. Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 1986-cı il martın 20-də keçirilən iclasında Əfqanıstan məsələsi geniş müzakirə edildi. Çıxış edən SSRİ DTK sədri Viktor Çebrikov B.Karməlin vəzifələrini yerinə yetirə bilmədiyini deyərək sovet rəhbərliyinə göndərdiyi teleqramını oxudu. Teleqramdan Əfqanıstanda vəziyyətin ağır olduğu bir daha aydın olurdu. Aparılan müzakirə sovet rəhbərliyinin Əfqanstandan qoşunları çıxarmağa tədricən hazırlaşdığının ilk göstəricilərindən biri idi. Az sonra B.Karməl hakimiyyətdən getdi. Onun yerinə Məhəmməd Nəcibulla gətirildi.

Bu zaman SSRİ rəhbərliyi xarici siyasət sahəsində bir sıra digər addımlar da atdı. Sovet dövləti ümumbəşəri dəyərlərin sinfi dəyərlərdən üstün, münaqişələrin dinc yolla həllinə və tərksilaha tərəfdar olduğunu bəyan etdi. Sovet dövləti nüvə dövlətlərini nüvə silahları sahəsində silahlanmanı dayandırmağa çağıran 1985-ci il 28 yanvar tarixli Dehli bəyannaməsinə qoşuldu. Belə addımlar SSRİ-ABŞ münasibətlərinin normallaşmasına və bütövlükdə beynəlxalq münasibətlərə müsbət təsir edən amillər idi.

Qarşılıqlı münasibətlərdə mövcud olan bütün ziddiyyətlərə baxmayaraq, Cenevrə görüşündən sonra SSRİ rəhbərliyi ABŞ ilə yaxınlaşmaq xəttini davam etdirirdi. 1986-cı il sentyabrın 19-da ABŞ-a səfər zamanı SSRİ xarici işlər naziri E.Şevardnadze M.Qorbaçovun yeni görüş təklifini və məktubunu R.Reyqana təqdim etdi. R.Reyqan M.Qorbaçov ilə İslandiyanın paytaxtı Reykyavikdə görüşməyə könülsüz razılıq verdi. Nəhayət, həmin ilin oktyabrın 10-12-də M.Qorbaçov və R.Reyqan Reykyavikdə təkbətək görüşərək ikitərəfli və beynəlxalq məsələləri müzakirə etdilər. R.Reyqan əvvəlki kimi yenə də sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb etdi. Lakin həmin görüşdə də razılıq əldə olunmadı. Görüş başa çatdıqdan sonra maraqlı bir hadisə baş verdi. Avtomobilinə tərəf addımlayan R.Reyqan birdən ayaq saxlayaraq M.Qorbaçova tərəf dönüb dedi: "Siz mənə bir söz də deməyə imkan vermədiniz. Ona görə də biz heç bir şey barədə razılaşmadıq". M.Qorbaçov geri qayıtmağı təklif etsə də, R. Reyqan imtina edərək çıxıb getdi..

(Ardı gələn sayımızda)

Musa Qasımlı,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru,

professor

Ayna.- 2011.- 11 iyun.- S.18.