Azərbaycanda hərbi təhsil problemləri

Silahlı Qüvvələrin NATO standartlarına keçidi peşəkar zabit ehtiyaclarını ortaya çıxarır

Azərbaycanda 2011-2012-ci illər tədris ilinə hazırlıq gedir. Bu gün Silahlı Qüvvələri kadrlarla təmin edən Hərbi Akademiya, Ali Hərbi Məktəb, Naxçıvan Ali Hərbi Məktəbi, Təlim və Tədris Mərkəzi, Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbi, Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbi, Orta Hərbi Tibb Məktəbi, Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi lisey və onun Naxçıvan filialı, Çavuş Hazırlığı, Gizirlər və Feldşerlər məktəbləri fəaliyyət göstərir.

C.Naxçıvanski adına hərbi lisey 1971-ci ilin iyununda yaradılıb. Açıq rəqəmlərə görə, C.Naxçıvanski adına hərbi liseydə 1500-dən artıq, onun Naxçıvan filialında isə 400-dən artıq kursant 130-dan artıq zabitin rəhbərliyi altında hərbi biliklərə yiyələnirlər.

Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi (AAHM)

Bu məktəbin əsası Milli Hərbiyyə Məktəbi kimi 1918-ci ildə qoyulub. 2002-ci ildə isə indiki adını alıb. 1997-ci ilin sentyabrınadək burada zabit kadrlarının hazırlanması keçmiş Sovet Ordusunun hərbi təhsil sisteminə uyğun olaraq keçirilib. 1997-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında imzalanmış müqaviləyə əsasən bu məktəb dənizçilik və aviasiya (2002-ci ildən Ali Hərbi Dənizçilik və Ali Hərbi Aviasiya məktəbləri) məktəblərini də öz tərkibinə daxil edərək Qərb standartlarına uyğun tədris sisteminə keçdi. Ayrıca qeyd etmək gərəkdir ki, hərbi təhsil sisteminin qurulmasında Türkiyə Silahı Qüvvələrinin ciddi dəstəyi olub və hazırda bu dəstək yenə də davam etməkdədir. Türkiyəli zabitlər bu gün də Azərbaycanın müxtəlif hərbi təhsil müəssisələrində çalışmaqdadırlar.

AAHM-da dərslər 2001-ci ildən etibarən NATO üzvü olan ölkələrin təlim və tədris proqramlarının tələblərinə cavab verən plan əsasında keçirilir. Ümumilikdə qeyd edək ki, 1997-ci ildən etibarən AAHM-də, 2000-ci ildən etibarən Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyasında, 2001-ci ildən isə Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzində NATO hərbi təhsil sistemi tətbiq olunur. AAHM-də "Yeni tədris planı" hazırlanarkən dünyanın sivil ölkələrinin hərbi təhsil sahəsindəki zəngin təcrübəsinin milli dəyərlərlə vahid sintezi əsas götürülür.

Açıq rəqəmlərə görə, AAHM-də 25-ə yaxın ixtisas üzrə 17 kafedra fəaliyyət göstərir. Məktəbdə 1997-ci il iyulun 1-də "NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq" kafedrası yaradılıb. Nəzərə alınmalıdır ki, burada müdavimlər iki istiqamət üzrə: hərbi və mülki ixtisaslar alırlar. Onlar hərbi ixtisaslarla yanaşı hərbi texnika üzrə mühəndis-mexanik ixtisaslarına da yiyələnirlər. Tədris fənn kabinetlərində aparılır, bundan başqa tədris komplekslərində 5 kompüter, 6 dil üzrə linqvistika, 2 sürətli dilöyrətmə kabineti var. Bildirək ki, təhsil müddəti 5 il olaraq müəyyənləşdirilib.

Müdavimlər birinci 2 ili ümumi proqram əsasında dərs keçirlər. Onlar yalnız ixtisas dərslərinə ayrılırlar. Növbəti iki il müddətinə isə müdavimlər öz ixtisasları üzrə təhsil alırlar. Sonuncu 1 il ərzində dərslər MN Təlim və Tədris MMərkəzində keçirilir. Buradakı tədrisin 70 faizini təcrübi məşğələlər təşkil edir. Müdavimlər sonda püşk sisteminə uyğun olaraq bölünür və onlara təyinat verilir. Rəsmi açıqlamalara görə, AAHM-də mövcud ixtisaslar bakalavr dərəcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının təhsil standartlarına uyğundur. Son bilgilərə görə, Azərbaycanda hərbi təhsil "Təhsil haqqında" yeni qanuna 99 faiz uyğunlaşdırılıb və bu yöndə işlər davam edir.

Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbi (AHDM)

Bu məktəbin əsası 1939-cu ildə qoyulub. Məktəb 1950-1990-cı illərdə 32 əcnəbi ölkə üçün 6 mindən artıq təcrübəli dənizçi zabit yetişdirib. Hazırda bu məktəbdə 5 hərbi və 1 mülki kafedrada 21 ixtisas üzrə zabit kadrları hazırlığı həyata keçirilir. 1997-ci ildə Türkiyə ilə hərbi sahədə imzalanmış sazişə uyğun olaraq tədris planları NATO standartlarına uyğun səviyyədə hazırlanıb təsdiq edildi, 1998-ci ildən etibarən isə məktəbin kursantları yay təcrübələrini Türkiyə Dəniz Qüvvələrinin gəmilərində keçməyə başladılar. Kursantların hərbi gəmilərdə Türkiyədən başlanan təcrübə yolu sonradan Albaniya, İtaliya, İspaniya və Tunisə qədər davam edir. AHDM-in NATO ölkələrinin hərbi dəniz qüvvələri, həmçinin ABŞ Sahil Mühafizə Akademiyası ilə əməkdaşlığı mövcuddur.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda zabitlərin təkmilləşdirmə və ixtisasartırma kursları fəaliyyətdədir. Hər hansı zabit yeni vəzifəyə təyin olunmazdan əvvəl mütləq bu kurslardan keçməlidir. 5-6 il xidmət etmiş, mayor rütbəsində olan və hərbi hissənin komandiri və onun müavini və daha yuxarı vəzifələrdə çalışan, yaxşı göstəriciləri olan zabitlər Hərbi Akademiyaya müsabiqə yolu ilə qəbul oluna bilərlər.

Silahlı Qüvvələr Hərbi Akademiyası

1999-cu ilin 20 fevralında prezidentin fərmanı ilə akademik hərbi təhsil müəssisəsi yaradıldı. Xatırladaq ki, bundan öncə - 1997-ci ildə müdafiə nazirinin əmri ilə 4 aylıq akademik kurslar təşkil edilmişdi. Lakin proqram materiallarını 4 ay ərzində tam şəkildə öyrənmək mümkün olmadığından 1998-ci ilin fevralından etibarən kursların fəaliyyət müddətini 9 aya qədər uzatmaq qərara alındı. 1999-cu ildə isə prezident Heydər Əliyev Silahlı Qüvvələr Hərbi Akademiyasının yaradılması haqqında fərman imzaladı. Verilən məlumatlara görə, Hərbi Akademiyada məşğələlər NATO sistemi üzrə keçirilir və bu işdə Türkiyə ordusunun təcrübəsindən, aradakı hərbi-elmi əməkdaşlıq çərçivəsində Türkiyə Milli Güvənlik Akademiyasının, quru qoşunları üzrə müxtəlif akademiyaların iş prinsiplərindən istifadə edilir. Hərbi Akademiyada həm dinləyici kursantlar, həm də orduda istifadə etmək üçün dərs vəsaitləri və metodik tövsiyələr də hazırlanıb nəşr edilir. Akademiyanın 6 kafedrasında 9 ixtisas üzrə dərslər keçildiyi bildirilir. Qeyd edək ki, hazırda Hərbi Akademiyanın diplomlarının magistr səviyyəsinə uyğunlaşdırılması ilə bağlı işlər gedir və bu yöndə yaxın perspektivdə irəliləyiş olacağı gözlənir.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində çavuş məktəbinin, kiçik zabitlər üçün ixtisas proqramlarının təkmilləşdirilməsi və SQ Hərbi Akademiyasının təhsil proqramına hərbi-strateji sənədlərin hazırlanması fənninin yeni modul kimi daxil edilməsi üzrə "NATO-nun Silahlı Qüvvələrdə Hərbi Təlim və Təhsil sahəsinin təkmilləşdirilməsi" proqramına qoşulmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq bütün səviyyələrdə (müddətdən artıq xidmət edən çavuş heyəti də daxil olmaqla, taktiki, əməliyyat və strateji) Milli Hərbi Təlim və Təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin yerinə yetirilməsinin davam etdiyi bildirilir. SQ Hərbi Akademiyasında hər il 5 aylıq proqram üzrə Strateji tədqiqatlar və dövlət müdafiəsini idarəetmə akademik kursları keçirilir. Bu kurslarda digər nazirlik və qurumların yüksək vəzifəli nümayəndələri təhsil alırlar.

Rəsmi məlumatlara görə, Çavuş Hazırlığı Məktəbinin və poliqonun NATO standartlarına keçirilmə prosesi davam edir.

Komanda-qərargah və səhra təlimlərində əməliyyat planları, sənədlər, xəritələr, terminologiya NATO standartlarına uyğun tətbiq edilir. Hərbi Akademiyanın nəzdində Simulyasiya və Modelləşdirmə Mərkəzi yaradılıb və müasir kompüter avadanlığı ilə təchiz edilib. Bu mərkəzdə mütəmadi olaraq briqada səviyyəsinədək döyüş əməliyyatları üzrə treninqlər keçirilir.

Nəzərə alınmalıdır ki, hazırda SQ-nin kadrlara olan ehtiyacı böyük əksəriyyət hesabı ilə peşəkar hərbi təhsil müəssisələrinin hesabına ödənilir. Xatırladaq ki, 2000-ci ildə ölkənin mülki təhsil müəssisələrində hərbi kafedralar ləğv olunub. Rəsmi məlumatlara görə, indi 9 ay xidmət etmiş ali təhsilli əsgərlərin içərisindən öz xahişləri ilə ən bacarıqlıları seçilir, onlar 3 aylıq təlim və tədrisə cəlb olunur və bu kursları müvəffəqiyyətlə bitirənlər zabit kimi ehtiyata göndərilir. MN rəsmiləri bunun keyfiyyətcə əvvəlkindən çox üstün olduğu qənaətindədirlər.

Qeyd edək ki, ölkədə fəaliyyət göstərən Gizirlər və Feldşerlər məktəblərinə hərbi xidmət keçmiş ehtiyatda olan çavuş və əsgərlər qəbul edilirlər.

Hərbi xidmət dövründə zabitlərin təkmilləşdirilməsinin nəzarətdə saxlanılması prosesi də mövcuddur. Belə ki, Azərbaycan Ordusunda hər il zabitlər arasında attestasiya aparılır.

Hərbi təhsil sistemində mövcud irəliləyişlər

Rəsmi bilgilərə görə, Azərbaycanda hərbi təhsil sistemində NATO standartlarının tətbiqində bu kimi irəliləyişlər var:

- Hərbi məktəblərin tədris sistemi NATO standartlarına keçirilib;

- Çavuş Hazırlığı Mərkəzinin və poliqonun NATO standartlarına keçirilməsi prosesi davam edir;

- Silahlı Qüvvələrdə komanda-qərargah və səhra təlimləri NATO standartlarına uyğun keçirilir (planlaşdırma, sənədləşmə, xəritələr, terminologiya və s.);

- Simulyasiya və Modelləşdirmə Mərkəzi yaradılıb, avadanlıq quraşdırılıb, treninqlər keçirilib;

- 2000-ci ildə mülki hərbi təhsil müəssisələrində hərbi kafedraların ləğvindən sonra ehtiyatda olan zabit hazırlığı sistemi dəyişdirilib;

- Beynəlxalq əməkdaşlıq istiqaməti güclənir və s.

Üzə çıxan problemlər

Hərbi təhsillə bağlı son illərin ən hay-küylü neqativ hadisəsi 2002-ci ilin sonlarında müdavimlərin kütləvi olaraq AAHM-i tərk etməsi olub. O zaman verilən məlumatlara görə, narazılığın səbəbi tədris müəssisəsində nizam-intizam, təminatın səviyyəsinin düşməsi idi. Məhz bu hadisədən sonra Azərbaycanda hərbi təhsilin vəziyyəti, müdavimlərin hazırlıq prosesi, ümumilikdə ordu üçün ölkədə hərbi kadrların hazırlıq məsələsi ön plana keçdi.

Hərbi Analitik Tədqiqatlar Mərkəzinin araşdırmalarına görə, Azərbaycanın hərbi təhsil sistemində bir sıra problemlər diqqəti çəkir. Belə ki, Silahlı Qüvvələrin quruculuq prioritetlərinin hələ də tam dəqiqləşmədiyi kadr hazırlığı prosesinə də mənfi baxımdan təsir edir. Eyni zamanda, Azərbaycanda ali hərbi təhsil müəssisələrinə qəbulla bağlı problemlər hələ də qalır. Son ilin təcrübəsi göstərir ki, savadlı abituriyentlərin böyük əksəriyyəti hərbi təhsil müəssisələrinə qəbula üstünlük vermirlər. Hər dəfə məktəbə qəbulla bağlı müəyyən problemlər yaranır. Bir neçə il öncə, TQDK hərbi ali məktəbələrə təkrar müsabiqə elan etmişdi, çünki xeyli sayda vakant yerlər birinci müsabiqədə tutulmamış qalmışdı. Hərbi məktəblərə qəbul zamanı balların çox aşağı səviyyədə olması da diqqəti çəkir (əgər mülki ali tədris müəssisələrinə qəbul balı miminum 250-də dayanırsa, hərbi məktəblər üçün bu göstərici çox hallarda 150-yə endirilir).

Əslində keçid balı nisbətən az olan abituriyentlərin Ali Hərbi Məktəblərə cəlb olunması yolverilməz hesab edilir. Araşdırmalar göstərir ki, NATO standartlarına keçid dövrünü yaşayan Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə "az savadlı" şəxslərin cəlb olunması ordu quruculuğuna ciddi zərbə vura bilər.

Ekspertlərin fikrincə, Azərbaycanda hərbi təhsil sistemində tərcümə ədəbiyyatının tətbiqi hələ də geniş vüsət alıb. Hərbi təhsil qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsində müəyyən problemlər nəzərə çarpır. "Hərbi dərsliklərin hazırlanmasında problemlər var, yerli "beyin"lərdən istifadə səviyyəsi hələ ki aşağıdır", - deyə HATM ekspertləri bildirir.

"Doktrina" Jurnalistlərin Hərbi Araşdırmalar Mərkəzinin ekspertləri hesab edirlər ki, hərbi qanunvericilikdə müəyyən dəyişikliklərə baxmayaraq, kadrların karyera imkanları, rotasiyalar, sosial təminat sistemi NATO standartlarına uyğun deyil. Eyni zamanda, ali hərbi təhsil müəssisələri pedaqoqlarının hazırlıq sistemi hələ tam işlənməyib. "3 aylıq təkmilləşmə kursları problemin həllinə ciddi fayda verə bilmir. Müəllimlərin, pedaqoqların səviyyəsi hələ də mübahisə obyekti olaraq qalır. Nəzərə alınmalıdır ki, hərbi hissələrin komandirlərinin müəyyən səbəblərdən hərbi tədris müəssisələrində müəllim kimi təyin olunma təcrübəsinə tez-tez rast gəlinir. Müşahidələr göstərir ki, bu məsələ sovet dövründən Azərbaycana miras qalıb. O zaman inkişaf perspektivi olmayan zabitləri hərbi məktəblərə müəllim təyin edirdilər", - deyə hərbi ekspertlər bildirir.

Araşdırmalara görə, ali hərbi tədris müəssisələrində müdavimlərin sosial-maddi təminatı istiqamətində son illər ciddi işlər görülsə də, bunlar qənaətbəxş hesab edilmir. Eyni zamanda, hərbi təhsil sistemində rüşvət hallarının olmasına dair məlumatlar var, müdavimlərin ixtisaslar üzrə paylaşdırılma prosesində müəyyən qanunsuzluqların olduğu bildirilir.

"Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Elm Mərkəzinin fəaliyyəti qənaətbəxş hesab edilmir. Onun fəaliyyətinin genişlənməsi və təkmilləşdirilməsi zəruridir. Bu gün bu mərkəz faktiki olaraq ölkədə hərbi təhsilin inkişafına ciddi töhfə vermir", - deyə HATM ekspertləri bildirirlər.

HATM ekspertlərinə görə, araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif səbəblərdən bu gün milli Silahlı Qüvvələrdə pedaqoji "hakimiyyət" hələ də sovet hərbi standartlarının daşıyıcısı olan zabitlərdədir. 2001-ci ildən AAHM-in məzunu olan zabitlərin hərbi hissələrdə xidməti Silahlı Qüvvələrin "düşünən" beyinlərinin tam olaraq NATO standartlarına keçidini hələ təmin edə bilməyib.

Təkliflər və görüləsi işlər

Hansı işlər görülməlidir? Müşahidələrə istinadən HATM ekspertləri bu fikirdədir ki, hərbi təhsil sistemində mövcud olan problemlərin yoluna qoyulması üçün hökumət tərəfindən təcili olaraq aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

Birincisi, Silahlı Qüvvələrin hərbi quruculuq prioritetləri dəqiqləşməlidir. Bunun ardınca hökumət ordunun zabit kadrları ilə təmin olunması ilə bağlı təcili strategiya hazırlamalıdır. Əks təqdirdə, Azərbaycan ali hərbi məktəblərinin plan yerlərinin doldurulması ilə bağlı yaranmış problem getdikcə dərinləşəcək. Savadlı abituriyentləri hərbi təhsil müəssisələrində təhsil almağa həvəsləndirmək üçün təcili addımlar atılması vacibdir. Hərbi təhsil müəssisələrində təminat səviyyəsi yüksəldilməlidir. C.Naxçıvanski adına hərbi liseyə qəbul qaydalarını təkmilləşdirmək vacibdir. Orta məktəblərlə bu hərbi təhsil ocağı arasında birbaşa əlaqələrin yaradılması, orta məktəblərdə bilik cəhətdən fərqlənən yuxarı sinif şagirdlərinin C.Naxçıvanski adına hərbi liseyə güzəştlərlə qəbulu zəruridir.

Müdavimlər üçün güzəşt və imtiyaz sisteminin yaradılması (şəhər nəqliyyatında pulsuz hərəkət, kommunal xərclərdə güzəşt və s.) vacibdir. Ümumilikdə isə Silahlı Qüvvələrdə xidmət edən zabitlərin maddi təminatının (məvacib və digər ödəmələr) və sosial şəraitinin yaxşılaşdırılması qaçılmazdır. Ordu leytenantının məvacibi ən azı 600 manata qaldırılmalıdır (hazırda leytenantlar arxa cəbhədə 350-400 manat məvacib alırlar ki, bununla da normal yaşamaq mümkün deyil), zabitlər üçün müxtəlif güzəşt və imtiyazlar sisteminin yaradılması zəruridir.

Hərbi xidmət zamanı zabitlərin karyera imkanlarının təmin olunması, komandirlərin və digər zabitlərin tabeliklərində olan zabitlərə qarşı ədalətsiz münasibətinə son qoyulması vacibdir.

Mülki təhsil müəssisələrində ordu üçün ehtiyat kadrların hazırlanma prosesinin davam etdirilməsi yaxşı olardı.

"Hesab etmək olar ki, bu və digər çoxsaylı problemlər həll edildikdən sonra Azərbaycanda hərbi təhsil sahəsində mövcud olan problemlərin həlli, cəmiyyətin savadlı qisminin ali hərbi məktəblərə cəlb olunması, Azərbaycan ordusunun mükəmməl zabit kadrları ilə təminatını yaxşılaşdırmaq mümkündür", - deyə ekspertlər bildirir..

C.Sümərinli

Ayna.- 2011.- 11 iyun.- S.9-10.