Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

(Ardı. Əvvəli 11, 18 iyun sayımızda)

Direktivlərdə Almaniya məsələsinə dair SSRİ-nin siyasəti əksini tapmışdı. Danışıqlarda Almaniyanın mərhələli birləşməsi ideyası vurğulanmalı və Avropa təhlükəsizliyi prosesi ilə əlaqələndirilməli idi. Bu birləşmə ADR-in anşlüsü deyil, beynəlxalq hüququn iki subyektinin birləşməsi olmalı idi. SSRİ ADR-in müstəqil dövlət kimi mövcudluğuna tərəfdar çıxırdı. Birləşməyə dair sülh müqaviləsi bağlanılmalı; Qərbi Berlinə dair dördtərəfli saziş birləşmə başa çatanadək qüvvədə qalmalı; ADR-in NATO-ya daxil olmasına mənfi münasibət bildirilməli; "altılıq" çərçivəsində görüşlər keçirilməli idi.

Sənəddə Kipr probleminə də diqqət verilirdi. Bu problemin həllinə ABŞ-ın BMT Təhlükəsizlik Şurasını daha fəal cəlb etməsi təklif olunurdu.

Direktivlərdə Əfqanıstan məsələsinə də yer verilmişdi. Qeyd edilirdi ki, SSRİ Əfqanıstana dair Cenevrə sazişinin yerinə yetirilməsinə tərəfdardır. Əfqanıstanda daxili dialoqa ABŞ və SSRİ-nin birgə çalışmaları təklif edilirdi. Bunun üçün SSRİ - ABŞ ekspert qrupunun yaradılması təklifi irəli sürülməli, SSRİ-nin Əfqanıstanın qonşuları olan ölkələrlə və müxalifət ilə əlaqələrinin yaradılması üçün imkanlarının olduğunu vurğulamaq lazım idi.

Sənəddə Yaxın Şərq məsələsi də yer almışdı. Danışıqlarda Yaxın Şərqə dair beynəlxalq konfrans çağırmaq təklifi xətti qorunmalı, SSRİ - İsrail münasibətlərində yaxşılığa doğru dəyişiklik olduğu söylənilməli, İran - İraq müharibəsinin dayandırılması üçün BMT səyləri dəstəklənməli, SSRİ, İran və İraq xarici işlər nazirlərinin sovet ərazisində görüşünün keçirilməsi ideyası vurğulanmalı idi.

ABŞ-a səfər edən SSRİ xarici işlər naziri verilən direktiv göstərişlərə uyğun olaraq dövlət katibi Ceyms Beyker və prezident Corc Buş ilə görüşərək danışıqlar apardı. İki ölkə rəhbərinin görüşünü keçirmək barədə razılıq əldə edildi.

1990-cı ilin may-iyun aylarında M.Qorbaçov ilə görüşdə ABŞ prezidenti C.Buş Almaniyanın birləşməsinin zəruriliyini və NATO-ya daxil olmasının vacibliyini sovet rəhbərinə başa sala bildi. ABŞ-ın baxışına görə, NATO-dan kənarda və nəzarətsiz qalan birləşmiş Almaniya SSRİ üçün daha çox təhlükə törədə bilərdi. Ona görə də SSRİ rəhbəri birləşmiş Almaniyanın NATO üzvü olması təklifini qəbul etdi. ABŞ isə öz növbəsində həmin addımın SSRİ-nin milli təhlükəsizliyinə zidd olmaması üçün tədbirlər həyata keçirəcəyinə söz verdi.

Beləliklə, iki ölkə arasında münasibətlərdə geniş əməkdaşlıq dövrü başladı.

SSRİ - ABŞ münasibətləri eyni zamanda körfəzdəki hadisələrdə, İraqın Küveytə müdaxiləsinin qarşısının alınmasında da özünü əməkdaşlıq səviyyəsində göstərdi.

1990-cı ilin iyun ayında SSRİ ilə ABŞ arasında Berinq dənizində dəniz sahəsi xəttinin müəyyənləşdirilməsinə, həmin il iyulun 31-də isə strateji hücum silahlarının məhdudlaşdırılmasına dair müqavilə imzalandı.

SSRİ - ABŞ münasibətlərində baş verən bu hadisələr bütün beynəlxalq münasibətlər sistemində yeni bir səhifə açır, ümumavropa prosesinə müsbət təsir edirdi. Belə ki, ATƏM iştirakçısı olan dövlətlərin hələ 1986-cı ilin noyabrından 1989-cu ilin yanvarına qədər keçirilən Vyana görüşündə üç əsas məsələ üzrə irəliləyiş əldə olundu: hərbi-siyasi; iqtisadi əməkdaşlıq; humanitar məsələlər və insan hüquqları. Həmin görüşdə etimad tədbirlərinə dair sənəd hazırlandı.

Bundan sonra Avropa ölkələri ilə ikitərəfli münasibətlər genişləndi. Fransa, Böyük Britaniya və İtaliya rəhbərləri ilə keçirilən danışıqlarda "Ümumavropa evi" ideyası irəli sürüldü: Almaniyanın birləşməsi zərurətə çevrildi.

Sovet rəhbərliyinin 80-ci illərin əvvəllərindən etibarən ABŞ - Çin hərbi əməkdaşlığına imkan verməmək üçün etdiyi bütün cəhdlər də iflasa uğradı. SSRİ eyni sistemdə olmasına baxmayaraq, uzun illər boyu düşmən olduğu Çin ilə münasibətlərini normallaşdırmağa məcbur oldu. İki ölkə arasında münasibətlərə mane olan üç amil aradan qaldırıldı. Yəni Çinin aşağıdakı şərtləri yerinə yetirildi: SSRİ Cenevrə sazişinə uyğun olaraq Əfqanıstandan qoşunlarını çıxardı; Kambocaya müdaxilə etməyəcəyini bildirdi; Uraldan şərqə tərəf ərazilərindəki silahlı qüvvələrinin sayını azaltdı və ordu hissələrini Monqolustandan çıxardı.

Beləliklə, 80-ci illərin ikinci yarısından etibarən SSRİ - ABŞ münasibətlərində ciddi təkamül baş verdi. SSRİ-nin getdiyi güzəştlər və kompromislərin nəticəsində böhranlı vəziyyətdən geniş dialoqa keçildi. İki sistem ölkələri arasında münasibətlərdə mövcud olan böhranlar aradan qaldırılsa da, Avropanın sosialist ölkələrindəki mövcud sistemləri böhran bürüdü. Yaranmış vəziyyətdə SSRİ-nin həmin ölkələr üzərində təsiri getdikcə zəifləyirdi. Belə bir şəraitdə SSRİ - ABŞ münasibətlərində müzakirə edilən başlıca məsələlərdən biri, artıq qeyd edildiyi kimi, Avropanın sosialist ölkələrində baş verən proseslər idi. Beynəlxalq münasibətlərdə baş verən dəyişikliklər Avropanın sosialist ölkələrindən də yan keçmədi.

Avropanın sosialist ölkələrində vəziyyət. "Sanitar dəhlizi"nin dağılması Bəlli olduğu kimi, soyuq müharibə illərində Şərqi Avropa ölkələri "dəmir pərdə" olan SSRİ ilə Qərb dövlətləri arasında "sanitar dəhlizi" rolunu oynayırdılar. Onlar SSRİ rəhbərliyinin hökmlərindən, təzyiqlərindən uzun illər idi əziyyət çəkirdilər. Əslində bu ölkələrdə sistemlər sovet yardımları ilə mövcudluğunu qoruyub saxlayırdı. Avropanın sosialist ölkələri ərazilərindəki SSRİ hərbi hissələri onların suveren hüquqlarını məhdudlaşdırırdı.

Eyni sosial-siyasi və ideoloji sistemdə olmalarına baxmayaraq, sosialist ölkələri arasında dərin ixtilaflar hökm sürürdü. 80-ci illərin sonlarından etibarən dünyada baş verən dəyişikliklər bu ölkələrə də təsir etdi. Onların xalqları SSRİ-yə xoş münasibət bəsləmirdi. Bunu bilən SSRİ rəhbərliyinin münasibətlərə mane olan amilləri aradan qaldırmaq üçün müəyyən zamanlarda etdiyi cəhdlər uğursuz nəticələnmişdi. Belə bir növbəti cəhd Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 1986-cı il 26 iyun iclasında edildi. Sov.İKP MK-nın baş katibi Mixail Qorbaçovun sosialist ölkələri arasında mövcud olan bütün maneələri aradan qaldırmaq üçün təklifləri əks olunmuş qeydləri bu iclasda müzakirə edildi. Qeydlərdə sosialist ölkələri arasında əməkdaşlığı genişləndirmək üçün tədbirlər nəzərdə tutulmuşdu. Lakin heç də hər şey Mixail Qorbaçovun qeydlərində yazıldığı kimi olmadı. Dünyada və SSRİ daxilində baş verən proseslərin təsiri altında həmin ölkələr sosializmdən uzaqlaşmağa başladılar.

Proseslərin sürətlə getdiyi ölkələrdən biri Polşa idi. Polyak xalqı dinc yolla, qan tökmədən sosializmdən imtina etdi.

Ölkədə 1988-1989-cu illərdə radikal islahat tərəfdarları qələbə qazandılar. Qatı antisovet təşkilat olan "Həmrəylik" ("Solidarnost") leqallaşdırıldı. Baş verən proseslərin təsiri altında ölkə rəhbəri Voysex Yaruzelski istefaya getdi. "Həmrəylik" təşkilatının rəhbəri Lex Valensa ölkə rəhbəri seçildi. Polşa sosializm sistemindən qopan ilk ölkə oldu. Az sonra Polşa hökuməti SSRİ-yə qarşı ərazi iddiaları irəli sürərək 30-cu illərin sonlarında işğal edilmiş ərazilərini tələb etdi. Lakin 1990-cı il mayın 31-də keçirilən Sov.İKP MK Siyasi bürosunun iclasında bu iddialar rədd edildi.

Macarıstanda da siyasi sistemin böhranı baş verdi. Mövcud sistemin dağılması üçün siyasi, sosial və iqtisadi baza çoxdan yaranmışdı. 1988-ci ilin mayında Yanoş Kadar istefaya getdi. Əvvəllər rəhbərlikdən uzaqlaşdırılmış adamlar vəzifələrə qaytarıldılar. Çoxpartiyalı sistemə keçid baş verdi. Bununla SSRİ onsuz da zəif olan mövqelərini Macarıstanda tamamilə itirdi. Sovet qoşunlarının ölkədən çıxarılma məsələsi aktuallaşdı. 1990-cı il martın 9-da Sov.İKP MK Siyasi Bürosu Macarıstandan sovet qoşunlarının çıxarılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu isə ölkədəki bütün ictimai-siyasi vəziyyətə ciddi təsir göstərdi.

Azad seçkilər keçirildi. Macarıstanda sovet modelində sosializm iflasa uğradı və yeni sistemə keçildi.

Dərin dəyişikliklər Almaniya Demokratik Respublikasında da başladı. Erix Honekkerin rəhbərlik etdiyi ADR-də mövcud sistem böhrana düşdü.

Bu zaman ABŞ prezidenti R.Reyqan Almaniyanın birləşdirilməsinin və Avropanın bütövləşdirilməsinin vacib olduğunu bildirdi. O, Almaniyanın parçalanmasının qəti şəkildə əleyhinə olan dövlət xadimi idi. Almaniyanın yenidən birləşməsi ideyası 1986-cı il iyulun 26-da AFR xarici işlər naziri Hans Ditrix Genşerin Moskva səfəri zamanı Mixail Qorbaçov ilə görüşündə qaldırıldı. Birləşmə mövzusu tədricən AFR - SSRİ münasibətlərinin çərçivəsini aşaraq ABŞ - SSRİ münasibətlərinin gündəminə daxil oldu. Lakin SSRİ rəhbərliyinin məsələyə yanaşması xeyli ehtiyatlı idi.

1989-cu il iyun ayında Mixail Qorbaçovun AFR-ə səfəri zamanı Almaniyanın birləşdirilmə məsələsinin mümkünlüyü bəlli oldu. Səfərdən az sonra Macarıstan Avstriya ilə sərhədini açdı. Bundan sonra ADR vətəndaşlarının qərbə qaçması kütləvi xarakter aldı. Lakin mühacirət etmək istəməyənlər də var idi. Onlar ölkə daxilində dəyişikliklər tələb edirdilər. Xalqın tələbləri qarşısında E.Honekker istefaya getdi. ADR-də sosializm sistemi iflasa uğradı.

Belə bir şəraitdə iki Almaniyanın birləşdirilmə məsələsi daha kəskin şəkil aldı. Alman xalqı birləşməni daha qəti surətdə tələb etməyə başladı. Bu, beynəlxalq münasibətlərin aktual məsələsinə çevrildi. Artıq qeyd edildiyi kimi, 1989-cu il dekabrın 2-3-də Maltada Sovet-Amerika görüşündə müzakirə edilən əsas mövzu Almaniyanın yenidən birləşdirilməsi oldu. M.Qorbaçov Almaniyanın yenidən birləşdirilməsinin vacibliyini başa düşdü. ABŞ rəhbərliyi birləşmə üstündə SSRİ-nin müharibəyə başlamayacağına tam əmin oldu. Həmin görüşdən az sonra, dekabrın 9-da Berlin divarı dağıdıldı. Almaniya dinc yolla, qan tökülmədən xalq tərəfindən birləşdirildi. Beləliklə, iki Almaniyanın birləşməsi faktik olaraq baş verdi. Lakin birləşməni hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirmək lazım idi.

Bu məsələnin həllində SSRİ rəhbərliyinin mövqeyi ciddi rol oynadı. 1990-cı il yanvarın 2-də Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında Şərqi Avropa ölkələrində vəziyyət və SSRİ-nin mövqeyi müzakirə edildi. Bu ölkələrdə baş verən hadisələr Sovet İttifaqının təhlükəsizliyi baxımından qiymətləndirildi.

Yeni yaranmış hakimiyyət strukturları ilə əməkdaşlıq barədə qərar qəbul edildi. Artıq Almaniyanın birləşdirilməsinə mane olan qüvvə mövcud deyildi.

Beynəlxalq diplomatiya səhnəsində Almaniyanın yenidən birləşməsi 1990-cı ilin fevralında real cizgilər almağa başladı. 1990-cı il iyulun 1-də ADR və AFR arasında hər iki ölkənin parlamentləri tərəfindən bəyənilmiş valyuta, iqtisadi və sosial ittifaq haqqında dövlət müqaviləsi imzalandı.

Yaranmış yeni şəraiti və növbəti addımları müzakirə etmək üçün 1990-cı il iyulun 15-16-da AFR kansleri Helmut Kol, Mixail Qorbaçov, Hans Ditrix Genşer və Eduard Şevardnadze Stavropol diyarının Arxız rayon mərkəzində görüşdülər. Danışıqlarda Almaniyadan sovet qoşunlarının çıxarılma məsələsi müzakirə edildi. SSRİ rəhbərliyi Almaniyadan çıxarılan qoşun hissələrinin yerləşdirilməsi üçün 20 milyard alman markası tələb edirdi. Alman tərəfi 15 milyard marka və əlavə olaraq 5 milyard marka kredit verməyə razılaşdı. Həmin görüşdən bir müddət sonra, avqustun 31-də ADR ilə AFR arasında Almaniyanın birləşdirilməsi haqqında müqavilə bağlandı. M.Qorbaçov ADR ərazisindən sovet hərbi hissələrinin çıxarılacağını bəyan etdi. Lakin sovet qoşunları bir qədər gec, yalnız 1994-cü ildə Almaniyadan çıxarıldı.

Almaniyanın birləşmə məsələsinə dair 1990-cı ildə keçirilən 2+4 (AFR, ADR, ABŞ, SSRİ, Böyük Britaniya, Fransa) görüşündə alman xalqının təbii tarixi istəklərinin yerinə yetirilməsi zəruri hesab edildi. Sentyabrın 12-də Almaniya məsələsinin tənzimlənməsinə dair sənəd imzalandı. Həmin müqavilə 1991-ci il martın 15-də qüvvəyə mindi. İki Almaniya arasında imzalanan müqaviləni hər iki ölkənin parlamenti sentyabrın 29-da təsdiq etdi. Sənəd oktyabrın 3-də qüvvəyə mindi. Beləliklə, ADR dinc yolla AFR-ə qatıldı. Bununla da Almaniyanın parçalanması qan tökülmədən aradan qaldırıldı.

Avropa bütövləşdi. Qitədə və dünyada yeni bir şərait yarandı.

Dünyada gedən proseslər Avropanın digər sosialist ölkələrindən də yan keçmədi. 1989-cu ilin noyabrında baş verən "məxməri inqilablar" nəticəsində Çexoslovakiya və Bolqarıstan sosializmdən imtina etdilər.

Yeni cəmiyyətə keçid Rumıniyada ağrılı oldu. Ölkəni bürüyən nümayişlər nəticəsində Nikolae Çauşesku devrilərək həyat yoldaşı ilə birlikdə güllələndi. Hakimiyyətə Milli Qurtuluş Cəbhəsinin (MQC) lideri İon İliesku gəldi.

Buxarest hadisələrində sovet vətəndaşlarının həyatı təhlükə altına düşdü. Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 1989-cu il 23 dekabr iclasında Rumıniyada yaranmış vəziyyət müzakirə edildi. Qəbul edilən qərarda baş verən hadisələrdən narahatlıq ifadə olunurdu. İlk növbədə Rumıniya MQC rəhbəri İon İliesku ilə birbaşa əlaqə yaratmaq qərara alındı. Yaranmış vəziyyətə dair SİTA bəyanat verdi. Bir müddət sonra sovet hökuməti bəyanat verərək rumın xalqı və Rumıniya MQC ilə həmrəy olduğunu bildirdi. SSRİ hökuməti Nikolae Çauşeskunu təltif olunduğu bütün sovet orden və medallarından məhrum etdi.

Dəyişikliklər sosialist ölkəsi olan Albaniyada da oldu. Albaniya özünütəcrid vəziyyətindən çıxdı. Azad bazar iqtisadiyyatı yolunu tutdu.

Beləliklə, 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəllərində Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində keyfiyyətcə yeni şərait yarandı. Kommunist rejimləri devrildi. Demokatiyaya keçid baş verdi. Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası dağıldı. Qərbi Avropa ölkələri qonşuların tədricən bazar iqtisadiyyatına keçmələrinə kömək etmək məqsədi ilə 1990-cı ilin aprelində Avropa Bərpa və İnkişaf Bankı yaratdılar.

Avropanın müharibədən sonrakı bütün simasını dəyişən həmin proseslər 1990-cı il noyabrın 19-21-də ATƏM üzvü olan ölkələrin nümayəndə heyətlərinin Paris zirvə görüşündə təsbit edildi. Zirvə görüşündə ATƏM üzvü olan ölkələrin dövlət və hökumət başçıları əməkdaşlıq və dostluq sahəsində yeni münasibətlər qurmaq niyyətlərini elan edən birgə bəyannamə imzaladılar. Yeni Avropa üçün Paris xartiyası qəbul edildi. Həmin sənəd təşkilat üzvləri arasında münasibətlərin Helsinki prinsiplərini bir daha təsdiq edərək bütün ATƏM iştirakçılarının çoxtərəfli əməkdaşlıqda maraqlı olduğunu göstərdi. Müşavirə iştirakçılarının müntəzəm siyasi məsləhətləşmələrinin keçirilməsinin və ümumavropa qarşılıqlı fəaliyyətinin daimi strukturlarının yaradılmasının zəruriliyi etiraf edildi. Müşavirədə ümumavropa prosesinin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Növbəti zirvə görüşünü 1992-ci ildə Helsinkidə keçirmək qərara alındı. Paris müşavirəsi Avropadakı dövlətlərarası münasibətlərdə parçalanma və qarşıdurma dövrünün başa çatdığını, yeni dövrün başlandığını göstərdi, qitədə təhlükəsizliyin yeni təməllərini yaratdı. Xartiya Avropa xalqları üçün ümumi dəyərlərə - demokratiya, insan hüquqlarına hörmət, azad bazar iqtisadiyyatı və qanunun aliliyinə əsaslanırdı.

Paris görüşündə Avropada adi silahlı qüvvələrin ixtisarına dair müqavilə imzalandı. Sənədə əsasən, SSRİ üçün silahların azaldıldığı zonaya Ural dağları, Ural çayı, Xəzər dənizindən qərbə tərəf bütün ərazilər daxil edilirdi.

(Ardı var).

Musa Qasımlı,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru, professor

Ayna.- 2011.- 25 iyun.- S.19.