Tarixin bir vərəqi və onun iki səhifəsi

Nəriman Nərimanov və Mir Cəfər Bağırov

İlk addımı Ermənistan KP MK katibi Q.A.Aritunov atdı. O, 1945-ci ilin noyabrında Stalinə məktub göndərərək Qarabağın Ermənistan SSR-ə verilməsini ondan xahiş edir. Bunu belə əsaslandırırdı ki, guya Qarabağın coğrafi şəraiti Ermənistanın coğrafi şəraiti ilə uyğunluq təşkil edir, kənd təsərrüfatı Ermənistanın kənd təsərrüfatı ilə sıx bağlıdır. Həmin məktubu baxılması üçün Stalin SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri G.Malenkova göndərir. G.Malenkov da öz növbəsində bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan rəhbərliyinin mövqeyini öyrənmək məqsədilə M.C.Bağırovdan münasibət bildirməsini xahiş edir və 28 noyabr 1945-ci ildə göndərdiyi məktubuna Aritunovun fikirlərini əlavə edir:

"Yoldaş Aritunov bu məsələ ilə bağlı məktubunda aşağıdakıları qeyd edir: "Ermənistan ərazisi ilə kəsişən Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923-cü ildən Azərbaycan SSR-in tərkibindədir. Bu bölgənin əhalisinin əksər hissəsini ermənilər təşkil edir. 153 min əhalidən 137 mini ermənilərdir. Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatı Ermənistanın dağlıq hissəsi ilə eynilik təşkil edir. Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi onun inkişafına səbəb olar və təsərrüfatın idarə olunması işini yaxşılaşdırar. Ermənistanın respublika təşkilatları tərəfindən əhaliyə ana dilində mədəni-kütləvi və siyasi xidmət daha da gücləndirilərdi". Bundan əlavə, Aritunov Qarabağdakı ermənilərin ali təhsillərini Ermənistan ali məktəblərində ana dilində alması məsələsini irəli çəkir.

Sonda Aritunov yazır: "... Dağlıq Qarabağ əhalisinin bu istəyindən irəli gələrək, Ermənistan Mərkəzi Komitəsi və Xalq Komissarları Soveti, Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ vilayətinin Qarabağ vilayəti şəklində Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi məsələsini ÜK(b)P MK və İttifaq hökuməti qarşısında qaldırır.

Bu məsələnin müsbət həll ediləcəyi təqdirdə sovet hakimiyyətinin qurulma ərəfəsində dağıdılan Qarabağın keçmiş mərkəzi Şuşa şəhərinin bərpası təklifi ilə Ermənistan MK-i və XKS hökumət qarşısında çıxış edəcək".

Məktubla tanış olan M.C.Bağırov vaxtilə N.Nərimanovun qarşısına qoyulan məsələnin indi onun qarşısına çıxarıldığını anlayırdı. Çünki o, vaxtilə N.Nərimanovun rəhbərliyi altında əksinqilab, möhtəkirlik, sabotaj və vəzifə cinayətlərinə qarşı Fövqəladə Komissiyanın sədri vəzifəsində işləmişdi və artıq yetərincə təcrübəli idi. Siyasi sistemi bilir və rejimi gözəl tanıyırdı. Daşın hansı pəncərədən necə atıldığını yaxşı dərk edirdi.

Bununla belə, M.C.Bağırov 10 dekabr 1945-ci ildə G.Malenkova cavab məktubu göndərir. O, göstərilənlərin heç bir əsası olmadığını qeyd edir. Qarabağın tarixindən faktlar gətirərək, onun Azərbaycan torpağı olduğunu və Qarabağın Azərbaycanın siyasi və mədəni həyatında önəmli çəkisinin olduğunu bildirir: "...Dağlıq Qarabağ qədimdən, mərkəzi Qarabağ xanı Pənah xan tərəfindən 1747-ci ildə qala məqsədilə inşa edilmiş Pənahabad olan Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur.

1826-cı ildə Qarabağ (xanlığı) çar Rusiyasına ilhaq edilmişdir. Nəticədə indiki Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisinə Yelizavetpol quberniyasının Şuşa, Cavanşir, Qaryagin, Qubadlı qəzaları daxil edilmişdir.

1918-1920-ci illərdə Azərbaycanda müsavatçıların və Ermənistanda daşnakların hakimiyyəti dövründə bütün Qarabağın ərazisində müsavat hökuməti tərəfindən mərkəzi Şuşa (keçmiş Pənahabad) şəhəri olan Qarabağ general-qubernatorluğu təşkil edilmişdir.

Müsavatçılar və daşnaklar tərəfindən təşkil edilmiş millətlərarası qırğının nəticəsində Azərbaycanın və Ermənistanın digər şəhərləri kimi Şuşa da dağıdılmış və xarabalığa çevrilmişdir.

1923-cü ildə əhalisinin əksəri erməni olan Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsi qaldırılmışdı. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu ərazi Ermənistan SSR ilə heç bir vaxt ümumi sərhədə malik olmamışdır və ondan əhalisi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olan Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər və Dəstəfur (indiki Daşkəsən - N.E.) rayonları ilə ayrılmışdır; partiya orqanlarının göstərişi əsasında 7 iyul 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə mərkəzi kiçik məntəqə - Xankəndi (indiki Stepanakert) olmaqla Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldı".

Daha sonra M.C.Bağırov Aritunovun təhsil məsələsinə münasibət bildirərək qeyd edir ki, Azərbaycan SSR-in texnikum və ali məktəb tələbələrinin 20,5 %-ni ermənilər, xüsusən Qarabağ erməniləri təşkil edir; respublikanın partiya, sovet, təsərrüfat qurumlarda Qarabağdan olan ermənilərin yüksək vəzifələrdə - MK və AK(b)P BK katibinin müavini, xalq komissarları, onların müavinləri və s. çalışdıqlarını qeyd edir.

Lakin bununla belə, Bağırov ermənilərin təklifini qəbul edir, amma o bildirir ki: "...biz, DQMV-in Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsinə etiraz etmirik, lakin Dağlıq Qarabağın ərazisində olan və əhalisi bütünlüklə azərbaycanlılar olan Şuşa rayonunun Ermənistana verilməsinə razı deyilik.

Şuşa şəhəri təməli qoyulan gündən təkcə Qarabağın inzibati-siyasi və mədəni mərkəzi deyil, həm də Azərbaycan xalqının öz müstəqilliyi uğrunda İran işğalçılarına qarşı apardığı mübarizədə xususi rol oynamışdır. Şuşada Qafqaz xalqlarına cəllad kəsilmiş, qaniçən istilaçı İran hökmdarı Ağa Məhəmməd Şah Qacar azərbaycanlılar tərəfindən öldürülmüşdür.

Bu şəhərdə Azərbaycan xalqının zəngin musiqi mədəniyyəti formalaşmış və görkəmli siyasi və mədəniyyət xadimləri İbrahim xan, Vaqif, Natəvan və b. adları bu şəhərlə bağlıdır".

Beləliklə, o, Şuşa istisna olmaqla Qarabağı Ermənistana verməyə etiraz etmədiyini bildirir, bu şərtlə ki, Azərbaycandan alınmış və Azərbycanla ümumi sərhədə malik, əhalisinin əksər hissəsi azərbaycanlı olan Əzizbəyov, Qarabağlar və Vedi rayonlarının geri qaytarılması məsələsinə də eyni zamanda baxılsın. Bundan əlavə, o qeyd edir ki, bu rayonlarda yaşayan azərbaycanlılar da Azərbaycanın tərkibində daha yaxşı maddi-məişət şəraitində yaşayar və onlara daha yaxşı siyasi-mədəni xidmət göstərilər.

Beləliklə, M.C.Bağırov Q.Aritunovun siyasi gedişlərini sərrastcasına anlamış və ona eyni gedişlə cavab vermişdi. Bununla yanaşı, M.C.Bağırov məktubunda qeyd edir ki, Gürcüstan SSR də Qax, Balakən, Zaqatala rayonlarını istəyir və bunu onunla əsaslandırırlar ki, orada çoxlu gürcü yaşayır. M.C.Bağırov bunun əsassız olduğunu, əhalisinin sayı 79000 nəfər olan həmin bölgədə cəmi 9000 gürcü və yengiloyların yaşadığını qeyd edir.

Bununla belə, bu təklifə də M.C.Bağırov etiraz etmir, bu şərtlə ki, əhalisi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olan və Azərbaycanla ümumi sərhədə malik olan Borçalı Azərbaycana qaytarılsın. O cümlədən keçmişdə Azərbaycanın tərkib hissəsi olan, Bakı quberniyasına daxil olmuş Dərbəndin və Qasımkəndin Azərbaycana qaytarılma məsələsini Moskva qarşısında qaldırır. Hansı ki, heyvandarlıqla məşğul olan bu bölgənin əhalisi ilin 9 ayını Azərbaycanda keçirir...

Təbii ki, Stalin heç bir halda bununla razılaşa bilməzdi. Orta Asiyada "Türküstanın ərazisi sovet muxtariyyəti üçün olduqca böyükdür", - deyə onu bir neçə kiçik hissələrə parçalayan Stalin M.C. Bağırovun bu tələblərinə əməl etməzdi.

M.C.Bağırovun sərt mövqeyi ilə rastlaşan Ermənistan SSR rəhbərliyi və Moskvadakı ermənilər bu yolla bir nəticəyə nail olmayacaqlarını anlayaraq, yeni bir yol axtarışına start verdilər. Tarix boyu böyük güclərin istifadə aləti olmuş ermənilər yol tapmaqda çətinlik çəkmədilər. Bu dəfə elə bir sistem hazırlanır ki, heç kim bu ideyaya, bu layihəyə etiraz etməyə arqument tapa bilmir (məqsədini anlasa belə). Ermənistan rəhbərliyi və Moskvadakı ermənikimilər Dağlıq Qarabağ məsələsini bir müddət arxa plana keçirərək, Ermənistanda, öz tarixi-etnik torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıları buradan təmizləməyi qərara aldılar. Bu "layihə" belə əsaslandırıldı ki, guya xaricdən öz "vətən"lərinə dönmək istəyən çoxlu sayda erməni var və Ermənistanda onları yerləşdirəcək qədər torpaq yoxdur. Azərbaycan SSR-in pambıqçılıq rayonlarında isə işçi qüvvə çatışmır.

Odur ki, azərbaycanlıları Azərbaycana köçürərək, guya oradakı təsərrüfatları işçi qüvvə ilə təmin etmək, boşaldılmış evlərdə və ərazilərdə xaricdən gələcək erməniləri yerləşdirmək bəhanəsinə Azərbaycan etiraz edə bilmir. Ermənilər növbəti dəfə öz işlərini səhvsiz və zərgər dəqiqliyi ilə yerinə yetirmişdilər. Bir tərəfdən illərlə üzərində işlədikləri "Türksüz Ermənistan" xülyasını həyata keçirir, digər tərəfdən öz torpağında, səfalı dağətəyi ərazilərdə, yaylaqlarda yaşayan azərbaycanlılar Azərbaycanın Kür-Araz ovalığına - ilan mələyən, malyariyanın tüğyan etdiyi, içməli suyun tapılmadığı yarımsəhra bir əraziyə köçürülürdülər. Bu əraziyə köçürüləcək əhalinin isə kəskin iqlim dəyişikliyinə dözməyərək məhv olacağını da təbii ki, ermənilər nəzərə almamış deyildilər. Bu isə ermənilər üçün növbəti qələbə, Sovet Rusiyası üçün isə siyasi maraqların təmin edilməsində irəliyə atılmış növbəti addım idi (çar Rusiyası, eləcə də Sovet Rusiyası Qafqazı azərbaycanlılardan, müsəlmanlardan təmizləməyi və bu ərazini bir xristian bölgəsi halına gətirməyi öz qarşısında məqsəd qoymuşdu). Odur ki, ermənilərin bu fitvasına dəstək verən Stalin öz köməyini onlardan əsirgəmədi və 150 min azərbaycanlı öz tarixi-etnik torpağından sürgün edildilər.

Göründüyü kimi, tarixin müxtəlif vaxtlarında eyni məsələ ilə qarşılaşan iki siyasi xadim N.Nərimanov və M.C.Bağırov hər halda milli maraqları qorumağa çalışdılar. Doğrudur, bunu onlar hərəsi öz siyasi bacarığına və nəyinsə itirilməsi bahasına "şimal ayısının" tələbləri qarşısında bacardılar. Hər qazancın arxasında itki durur - aksiomu burda da öz doğruluğunu göstərdi, lakin fərqli şəkildə - bədii dildə desək, başını itirməmək üçün qolunu, ayağını qurban verməli olursan. N.Nərimanov Qarabağı vermədi, lakin Zəngəzurun verilməsinə razı salındı, Qarabağa muxtariyyət verildi və sonda qətlə yetirildi; M.C. Bağırov Qarabağı vermədi, lakin Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların öz dədə-baba yurdlarından deportasiya edilməsinə razı salındı, sonda ona da ölüm cəzası kəsildi.

Beləliklə, tarixin bir vərəqi - Qarabağ və onun növbəti tarixi iki səhifəsi - N.Nərimanov və M.C. Bağırov. Bu vərəqi Azərbaycanın tarix kitabı iki əsrdir ki, iri qara hərflərlə yazılmış xüsusi fəslində gəzdirir. Və hələ ki həmin vərəqdə yazılanların mürəkkəbi qurumur...

Natiq EMİNOV

Ayna.- 2011.- 7 may.- S.19.