İnternat son imkan olmalıdır

Avropa təcrübəsində internatlar azalıb.

Uşaq ailəyə verilir və sonra işlə təmin olunur

İnsan öz həyatının ən qayğısız anlarını uşaqlıqda yaşayır. Problemlərdən uzaq, saf, təmiz... O çağları çoxlarımız həmişə nostalji duyğularla xatırlayırıq. Lakin elə uşaqlar var ki, həyatlarının həmin dönəmi ömrü boyu onlara əzab verir. Talelərinə internat evində böyümək yazılan bu məsum uşaqların yaşam tərzləri eyni olsa da, onları bu həyatı yaşamağa vadar edən səbəblər müxtəlifdir. Bu uşaqların arasında valideynləri sağ olanlar da, onları dünyaya gətirənlərin üzünü ömrü boyu görməyənlər də var.

Çox ölkələrdə uşaqların internat evlərinə yerləşdirilməsinə ən son halda yol verilir. Uşaq internat evinə qoyulduqdan sonra onun ən qısa müddətdə ailəsinə qaytarılması üçün tədbirlər görülür. Azərbaycanın da qoşulduğu Uşaq Hüquqları Konvensiyasına görə, uşağın internatlara yerləşdirilməsinə yalnız ən son halda, bütün imkanlar tükənəndən sonra yol vermək olar. Amma uzun illər Azərbaycanda ailə himayəsindən məhrum uşaqların internatlara yerləşdirilməsinə son imkan kimi yox, ilk imkan kimi baxılırdı. Nəticə göz önündədir: 9,2 milyon əhalisi olan bu ölkədə 10 minədək uşaq internatlarda böyüyür. Təkcə bu ilin doqquz ayında 91 nəfər internat evlərinə verilib. Bu 10 minin yalnız 500-700 nəfərinin valideyni yoxdur. Qalanlarının bir və ya hər iki valideyni var.

Uşaqların ailələrinə qaytarılması və təhsili ilə bağlı 2006-cı ildə "Dövlət uşaq müəssisələrindən uşaqların ailələrə verilməsi (De-institusionalizasiya) və alternativ qayğı" Dövlət Proqramı qəbul edilib. 2006-2015-ci illəri əhatə edən proqramın əsas məqsədi uşaqların şəxsiyyətinin tam və ahəngdar inkişafı üçün onların ailə mühitində xoşbəxt böyüməsi naminə dövlət uşaq müəssisələrində olan uşaqların ailələrə verilməsi və alternativ qayğının təşkili mexanizmlərinin yaradılmasıdır. 2006-cı ilin martında işlərə başlanılan bu proqram 2015-ci ilədək reallaşmalıdır.

İnternatda olan uşaqları 3 kateqoriyaya bölmək olar.

Onlardan birinci qrupu tam bioloji ailələri olan uşaqlardır. Həmin valideynlər hansısa problem səbəbindən uşaqlarını internat evlərinə yerləşdirib. İkinci kateqoriyaya əlilliyi olan uşaqlar daxildir. Həmin uşaqların ailələrə verilməsi bir qədər çətin prosesdir. Üçüncü kateqoriyaya isə təhsil nöqteyi-nəzərindən internata yerləşdirilən uşaqlar daxildir. Araşdırmalar göstərir ki, ilkin olaraq bir və hər iki valideyni olan uşaqların ailələrə verilməsi məqbul olardı. Bu zaman elə ailələr seçilməlidir ki, onlar uşaqlarını geri götürmək istəsin, amma hansısa problem səbəbindən bu arzularını yerinə yetirə bilmir.

Uşaq Hüquqları üzrə QHT Alyansının icraçı direktoru Nazir Quliyev hesab edir ki, proqramda nəzərdə tutulan işlərin yerinə yetirilməsi sahəsində çətinliklər qalmaqdadır:

"Qanunvericiliyin tələblərinin tam yerinə yetirilmədiyinin səbəblərindən biri qanunda nəzərdə tutulan işlərin görülməsi üçün kifayət qədər maliyyə vəsaitinin ayrılmamasıdır. Yerli icra orqanlarında fəaliyyət göstərən "azyaşlılar komissiyaları"nın fəaliyyəti qənaətbəxş deyil. Halbuki həmin komissiyalar öz rayonlarından internat məktəblərinə göndərilən uşaqların həyatı ilə daimi maraqlanmalıdır. Mütəmadi olaraq həmin internat məktəblərinə səfər edib, onlarla görüşməlidir. Əgər uşağın ailəsində hər hansı problem varsa və bu səbəbdən uşaq internata yerləşdirilsə, həmin ailə ilə iş aparılmalı, ona müvafiq kömək göstərilməlidir. Maksimum çalışılmalıdır ki, bu problemlər qısa müddətdə həll olunsun və uşaq ailəyə qaytarılsın. Amma təəssüf ki, Azərbaycanda uşaqlarla bağlı müvafiq strukturlar bu işi həyata keçirə bilmir. Bu isə maliyyə çatışmazlığı, səlahiyyətlərin bilinməməsi, düzgün koordinasiya yoxluğu ilə bağlıdır".

Quliyev hesab edir ki, övladlıq, qəyyumluq və himayədarlıq mexanizmləri tam hazırlandıqdan sonra əlilliyi olan və digər uşaqların ailələrə verilməsini həll etmək olar:

"Bu ona görə çətin proses hesab olunur ki, əlilliyi olan uşaqların xüsusi ehtiyacları var. Onların təhsilə cəlb edilməsi müəyyən problem yaradır. Azərbaycanda inklüziv təhsil proqramı pilot şəklində bir neçə ildir həyata keçirilir. Bu proqram öz səmərəliliyini təsdiq edib. Amma təəssüf ki, ölkənin bütün ərazilərində əlilliyi olan uşaqların təhsilə cəlb edilməsinə şərait yoxdur. Həmin uşaqların sağlamlığı ilə bağlı məsələ də nəzərə alınmalıdır. Əgər hər iki valideyn işləyirsə, əlilliyi olan uşaqların qayğısına qalan olmayacaq".

Uşaqların ailələrə verilməsindən sonra onlara nəzarət məsələlərinə gəldikdə, Quliyev bu sahədə qüsurların olduğunu vurğuladı:

"Yerli icra hakimiyyəti orqanlarında "azyaşlılar komissiyaları"nın fəaliyyətinə yenidən baxılmalıdır. Bununla bağlı olaraq xarici ölkələrdə olan bənzər komissiyaların təcrübəsi öyrənilərək təkliflər hazırlanıb. Çünki mərkəzi qurum istəsə belə, yerlərdə ailələrə verilən bütün uşaqlara nəzarət edə bilməyəcək. Bunun üçün dövlətin yükünün də azaldılmasına ehtiyac var. Əksər ölkələrdə dövlətin bu kimi funksiyaları qeyri-hökumət təşkilatlarına həvalə edilir. Reabilitasiya mərkəzləri formalaşdırılmalıdır".

Dövlət Proqramına uyğun olaraq indiyədək uşaqların verildiyi ailələrin stimullaşdırılması, onlara maliyyə dəstəyinin verilməsi, ailədə belə uşaqlara ayrılmış vəsaitin xərclənməsinin monitorinqi mexanizminin hazırlanması istiqamətində iş aparılıb.

. Təhsil Nazirliyinin nəzdində yaradılan De-institusionalizasiya və Uşaqların Müdafiəsi İdarəsinin rəisi Məlahət Hacıyeva mətbuata uşaq müəssisələrində yaşayan uşaqlar barədə rəqəmləri açıqlayıb:

"Son rəqəmlərə əsasən, hazırda Təhsil, Səhiyyə və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirliklərinin tabeliklərində olan 46 dövlət uşaq müəssisəsində 9874 nəfər uşaq təhsil alır. Onlardan 3790 nəfəri müəssisədə gecələyən uşaqlardır, qalan 6084 nəfər təhsil alıb gecəni isə ailəsi ilə keçirir. Müəssisədə yaşayan uşaqların əksəriyyəti 7-16 yaş arasında olan uşaqlardır. Bununla yanaşı, müəssisələrdə gecələyən 3860 nəfər uşaqdan 1473 nəfəri sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlardır. Dövlət uşaq müəssisələrindəki uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə 2530 nəfər pedaqoji işçi məşğul olur. Təhsil Nazirliyi tərəfindən görülən tədbirlər nəticəsində dövlət uşaq müəssisələrindəki uşaqların sayı ilbəil azalır. Belə ki, 2008-2009-cu tədris ili üzrə 14389 nəfər, 2009-2010-cu tədris ili üzrə 10055 nəfər, 2010-2011-ci tədris ili üzrə isə 9874 nəfər olub".

Yeni tədris ilinin başlanğıcı üçün məlumatlar artıq məlumat bazasına yığılır. 2011-ci ildə rayon və şəhər icra hakimiyyətlərinin sərəncamına əsasən, müəssisələrdən bioloji ailələrinin və yaxın qohumlarının himayəsinə 105 nəfər uşaq qaytarılıb. Uşaqların öz ailələrinə qaytarılması və ya yeni ailəyə verilməzdən əvvəl icra hakimiyyətləri nəzdində fəaliyyət göstərən yetkinlik yaşına çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyanın və TN əməkdaşları tərəfindən ailələrin mənzil şəraitinə baxış keçirilir və ailənin gəliri araşdırılır. Məlahət Hacıyeva deyir:

"Bununla yanaşı, uşaq müəssisəyə yerləşdirilənədək ailədaxili zorakılığa, etinasızlığa məruz qalmışsa və ona qarşı ailədəki vəziyyət dəyişməmişsə, uşağın ailəyə qaytarılması məqsədəmüvafiq hesab edilmir".

Hacıyeva övladlarına qayğı göstərə bilməyən ailələrin və onların uşaqlarının rifahının yaxşılaşdırılması, onların müəssisələrə düşməsinin qarşısının alınması məqsədilə yerlərdə uşaqlara və ailələrə dəstək xidmətlərinin yaradılması işlərinin davam etdirildiyini deyir:

"Nitqi qüsurlu uşaqlar üçün 14 saylı internat məktəbi, Göyçay şəhər internat orta məktəbi, Lənkəran şəhər sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi internat məktəblərinin nəzdində alternativ qayğı mərkəzləri yaradılması məqsədilə müvafiq inventar və avadanlıq alınıb. Mərkəzdə işləyəcək işçi heyətinin bacarıqlarının yeni tip xidmətlərin iş fəaliyyətinə uyğun təmin edilməsi məqsədilə təlimlərə cəlb olunub. 268 nəfər uşağın Təhsil Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərən beş günərzi-qayğı və reabilitasiya-inkişaf mərkəzlərinin xidmətlərinə cəlb olunmaqla onların dövlət uşaq müəssisələrinə yerləşdirilməsinin qarşısı alınıb. 15 ailəyə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi ilə birgə müvafiq dəstək göstərilib və 28 uşağın müəssisəyə düşməsinin qarşısı alınıb. 6 ailəyə dəstək göstərilməklə 11 uşağın müəssisəyə düşməsinin qarşısı alınıb. Bioloji ailələrinin və yaxın qohumlarının himayəsinə 15 uşaq qaytarılıb".

Əlilliyi olan uşaqların ailələrə verilməsinə gəldikdə, nazirlik rəsmisi qəbul edilən Dövlət Proqramında bu məsələnin nəzərə alındığını vurğuladı:

"Dövlət Proqramının Tədbirlər Planına və dövlət uşaq müəssisələrinin transformasiyası üzrə Baş Plana əsasən, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün internat məktəblərinin bir hissəsində risk qrupuna daxil olan (yəni çətin, böhran şəraitində olan) və sağlamlıq imkanları məhdud (xüsusi qayğıya ehtiyacı olan) uşaqlar üçün reabilitasiya - inkişaf yönümlü günərzi xidmətlərin yaradılması nəzərdə tutulub.

Yetim və valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlar üçün Respublika yardımçı internat məktəbi də bu müəssisələrdən biridir. Müəssisənin nəzdində ayrıca binada yerləşən "Uşaqlar üçün Reabilitasiya-İnkişaf Mərkəzi" yaradılıb. Mərkəzin yerləşdiyi bina Təhsil Nazirliyi tərəfindən əsaslı təmir edilib, Dövlət Proqramına ayrılan vəsait hesabına müvafiq inventar, avadanlıq və inkişafetdirici təlim materialları ilə təmin edilib. Mərkəzin yaradılmasında məqsəd uşaqların müəssisələrə düşməsinin qarşısının alınmasıdır".

Belə ki, mərkəzin fəaliyyətə başlaması ilə Xəzər rayonu ərazisində yaşayan, risk qrupuna daxil olan (yəni çətin, böhran şəraitində olan) və aztəminatlı, sağlamlıq imkanları məhdud olan ailələrin uşaqları cəlb edilib. Mərkəzdə həmçinin psixoloq, loqoped, inkişaf terapiyası (yəni uşaqlara özünəxidmət bacarıqlarının aşılanmasını öyrədən xüsusi pedaqoq) xidmətləri göstərilir. Hacıyeva deyir:

"Psixoloq uşaq və onun ailəsi ilə kompleks şəkildə iş aparacaq. Bu mərkəzlər gün ərzində 10-12 saat fəaliyyət göstərəcək. Burada hər bir uşaq üçün ayrıca fərdi qayğı planı hazırlanacaq və ona müvafiq olaraq uşaqla iş aparılır. Əsas məqsəd isə mərkəzdə hər bir uşağa göstərilən qayğı nəticəsində onun cəmiyyətə inteqrasiyası və sosial adaptasiyasını təmin etməkdir. Məktəbyaşlı uşaqların (1-8-ci siniflərarası) mərkəzdə dərsdən sonrakı asudə vaxtlarının səmərəli təşkili də nəzərdə tutulur. Uşaqların axşam evlərinə nəqliyyat vasitəsilə aparılması mərkəz tərəfindən təmin edilir".

Valideyn himayəsindən məhrum olmuş sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların gələcəkdə müəssisəyə deyil, Kiçik Qrup evinə yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu qayğı növü ailə əsaslı olub, 6 nəfər əlilliyi olan uşağın yaşaya biləcəyi yaşayış evi modelidir. Kiçik Qrup evində hər uşaq üçün fərdi əşyaları olan ayrıca otaq nəzərdə tutulur və həmin evin əlilliyi olan uşaqların ehtiyaclarına uyğun tikintisi planlaşdırılır (pandus, əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi sanitar qovşağı və s. nəzərə alınmaqla). Həmin evdə uşaqlara növbəlilik qaydasında işləyən tərbiyəçilər qayğı göstərəcəklər.

Amma bunların heç biri ailəni əvəz etmir. Bu gün Avropa ölkələrinin çoxunda internatlar mövcud deyil. Uşaqlar ailələrə verilir, sonradan isə işlə təmin olunurlar.

Aynurə

Ayna.- 2011.- 12 noyabr.- S.16.