Büdcə planlaşdırmasına gender yanaşması yoxdur

Ekspert Azər Mehtiyev: "Qanunvericiliyə büdcə işində gender yanaşmasının tətbiqi ilə bağlı müddəalar əlavə etmək olar"

Gələn ilin dövlət büdcəsində artımın ən azı 30 faiz olacağı gözlənilir. Lakin araşdırmalar göstərir ki, büdcədən qadın və kişilərin faydalanmasında ikincilərin xeyrinə fərq var. Zaman büdcədən maliyyələşən tədbir və proqramlara gender perspektivindən yanaşma tələb edir. Təəssüflər olsun ki, büdcə artımının fonunda hökumət hələlik bu yanaşmaya nail ola bilmir.

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin rəhbəri, Milli Büdcə Qrupu İdarə Heyətinin üzvü Azər Mehtiyev Azərbaycanda gender siyasətini qiymətləndirərkən gender büdcəsinin tətbiqi, dünyada bu prosesin həyata keçirilmə təcrübəsindən danışdı. Eyni zamanda, ölkədə həyata keçirilən gender siyasətinin beynəlxalq səviyyədə qiymətləndirilməsinin nəticələrini açıqladı.

- Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, dövlət büdcəsinin vəsaiti ictimai xarakter daşıyır və bütün cəmiyyətin ondan faydalanma haqqı var. Faydalanma müxtəlif formalarda - birbaşa və dolayısı ilə baş verir. Əsas məsələ cins fərqi qoyulmadan qadın və kişilər üçün bu vəsaitlərdən faydalanmağa bərabər imkanların təmin edilməsidir. Xarici ölkələrdə aparılmış xüsusi tədqiqatlardan bəlli olub ki, ötən zamanlarda müxtəlif səbəblərdən kişilərin bu vəsaitlərdən istifadə imkanları qadınlarla müqayisədə daha çox olub. Bu isə cəmiyyətdə qadınlara münasibətdə ədalətsizliyin və gender bərabərsizliyinin göstəricisidir. Bu ədalətsizliyin və bərabərsizliyin aradan qaldırılma vasitəsi və aləti olaraq "gender büdcəsi" yanaşmasını tətbiqetmə zərurəti yaranıb. Gender büdcəsi - dövlətin sosial siyasətində qadın və kişilərin maraqlarını nəzərə almağa, hökumətin iqtisadi qərarlarının sosial nəticələrini irəlicədən görməyə imkan verən yeni bir sosial texnologiyadır. Onun vəzifəsi dövlətin, habelə bələdiyyələrin və digər ictimai idarəetmə qurumları resurslarından müxtəlif yaş və sosial qruplar üzrə qadın və kişilərin bərabər faydalanma imkanlarını təmin etməkdən ibarətdir. Dünya bu məsələyə çox böyük diqqət yetirir. BMT-nin 1995-ci ildə Pekində keçirilən 4-cü Beynəlxalq Qadın Konfransında qəbul edilmiş Fəaliyyət Platformasında qeyd olunur ki, "qadınların iqtisadi potensialı və iqtisadi müstəqilliyi məsələsinə baxılan zaman hökumətlər və prosesin digər iştirakçıları özlərinin bütün strategiya və proqramlarında gender problemini nəzərə almağa yönəlik elə fəal və real siyasətin işlənilməsinə nail olmalıdırlar ki, qərarlar qəbul edilənədək həm qadınlar, həm də kişilər üçün onların nəticələrini qiymətləndirməyə imkan versin" (bənd 164).

Platformanın 345 və 346-cı maddələri birbaşa olaraq gender büdcəsi ilə bağlıdır. 345-ci maddə dövlət proqramları və siyasətləri üzrə büdcə qərarlarında gender perspektivinin inteqrasiyasını, eyni zamanda gender bərabərliyinin təmin edilməsi üçün hökumətlərdən adekvat maliyyələşmə tələb edir.

346-cı maddə isə hökumətlərin qadınların büdcə xərclərindən necə faydalandığının sistematik şəkildə monitorinqini aparmasını, habelə büdcənin dövlət xərclərinə bərabər çıxışa imkan verən şəkildə tərtibini nəzərdə tutur.

Vurğulamaq istərdim ki, gender büdcəsi bəzən "qadın büdcəsi" kimi də işlədilir. Lakin heç də ayrıca qadınlar üçün bir büdcə deyildir. Bu, gender istiqamətli ayırmaların, məsələn, qadınlar üçün xüsusi proqramlar təhlilini, bütün sahələr və xidmətlər üzrə büdcənin əsas xərclərinin qadın və kişilərə ayrılıqda təsirinin qiymətləndirilməsini, dövlət xidmətləri sferasında qadın və kişilərə yaradılan imkanların bərabərliyini (müqayisəsini) əks etdirən sənədlər və ya alətlər toplusudur. Belə büdcələmə hər bir ölkədə qadın və kişilərin dövlət (yaxud bələdiyyə və s.) vəsaitlərindən real faydalanma dərəcəsini ortaya qoyur. Beləliklə, gender büdcəsi - milli və yerli səviyyələrdə gender yanaşması əsas götürülməklə, büdcə işinin təşkilini təmin edən, habelə bütün səviyyələrdə istifadə olunan ictimai vəsaitlərin müxtəlif qadın və kişi qruplarına təsirini qiymətləndirməyə imkan verən proses və alətlərin məcmusudur. Sadə şəkildə desək, gender büdcəsi - dövlətin həyata keçirdiyi sosial siyasətin vacib bir aləti kimi çıxış edir.

Gender büdcələməsinin tətbiqi qadınların ictimai resurslara çıxışının artırılmasına, dövlət büdcəsinin gender perspektivi baxımından effektivliyinin artırılmasına, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının, həmçinin qadın qeyri-hökümət təşkilatlarının büdcə qərarlarının qəbulu prosesindəki rolunun fəallaşmasına gətirib çıxarır.

- Bizim dövlət büdcəsi və ümumiyyətlə büdcə işi bu tələblərə nə dərəcədə cavab verir?

- Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanda dövlət büdcəsinə xüsusi gender yanaşması hələ ki tətbiq olunmur. Məsələn, hazırda 2012-ci ilin dövlət büdcəsi zərfi Milli Məclisin müzakirəsindədir. Bu zərf böyük bir (5-6 kitabdan ibarət) topludur. Lakin bu topluda büdcənin gender təhlili ilə bağlı hər hansı bir sənədə rast gəlməzsiniz. Yəni büdcə planlaşdırmasına gender yanaşması yoxdur. Əslində, mövcud qanunvericilikdə belə bir tələb də müəyyən edilməyib. Büdcə sistemi haqqında qanunun 12-ci maddəsində növbəti büdcə ili üzrə dövlət büdcəsi ilə bağlı hökumət tərəfindən hazırlanaraq Milli Məclisə təqdim edilməli olan sənədlərin siyahısı verilib. Siyahıda büdcənin gender təhlilini və ya qiymətləndirilməsini əks etdirən hər hansı sənəd göstərilmir.

- Belə çıxır ki, ölkədə gender büdcəsini tənzimləyən sənədlər yoxdur?

- Bəli, ölkədə gender büdcəsinin və ya büdcə işində gender yanaşmasının tətbiqini birbaşa nəzərdə tutan və bu prosesi tənzimləyən hər hansı normativ-hüquqi sənəd hələ ki yoxdur. Lakin qeyd etməliyik ki, Azərbaycanda gender məsələlərini, qadın və kişilərə bərabər fəaliyyət imkanları yaradılmasını nəzərdə tutan normativ hüquqi sənədlər mövcuddur.

Məsələn, Azərbaycan Pekin Deklarasiyasını və Fəaliyyət Platformasını qəbul edib. Bundan başqa, Azərbaycan 1995-ci ildə BMT-nin "Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında" Konvensiyasını (Konvensiya BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən 1979-cu ilin dekabrında qəbul edilib) imzalayıb, 2001-ci ildə isə bu Konvensiyanın Əlavə Protokolunu ratifikasiya edib.

Bundan başqa, 1998-ci ildə Azərbaycan prezidentinin ölkədə qadınların rolunun artırılmasına dair tədbirlərlə bağlı xüsusi fərmanı olub. Həmin fərmanın tələblərinə uyğun olaraq ölkədə qadın məsələləri ilə məşğul olacaq xüsusi Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılıb. Sonradan bu qurum Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinə çevrilib. 2000-ci ildə ölkə prezidenti tərəfindən Azərbaycanda dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı fərman imzalanıb. Nazirlər Kabineti tərəfindən 2000-2005-ci illər üzrə qadın problemləri üzrə milli fəaliyyət planı təsdiq edilib.

2006-cı ilin oktyabrında "Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında" qanun imzalanıb və həmin ilin dekabrında qüvvəyə mindirilib.

Bu qanunun 5-ci maddəsində gender bərabərliyinin təmini ilə bağlı dövlət siyasətinin əsas istiqamətləri göstərilib. Orada gender bərabərliyinin təmini üçün normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılması, təkmilləşdirilməsi və inkişafı, normativ hüquqi aktların gender ekspertizasından keçirilməsi, habelə gender bərabərliyinin təmini üçün dövlət proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi kimi məsələlər əksini tapıb. Göründüyü kimi, bu qanun ölkədə qəbul edilən bütün normativ hüquqi aktların, dövlət büdcəsi haqqında qanunun gender ekspertizasını nəzərdə tutur. Təəssüf ki, hələ buna əməl edilmir.

Buna görə də ölkədə büdcə işində gender yanaşmasının tətbiqi ilə bağlı xüsusi normativ-hüquqi sənədlərin qəbulunu zəruri hesab edirik. Məsələn, büdcə qanunvericiliyində müvafiq dəyişiklik aparılmaqla büdcə işində gender yanaşmasının tətbiqi ilə bağlı müddəalar əlavə etmək olar. Birinci addım kimi hər ilin büdcəsi (həm büdcə layihəsi, həm də icra büdcəsinin hesabatı) ilə bağlı hökumət tərəfindən hazırlanaraq Milli Məclisə təqdim edilən sənədlərin siyahısına "Büdcənin gender ekspertizası"nı əlavə etmək olar. Belə ekspertiza dövlət büdcəsi gəlirlərinin həm formalaşmasında, həm də istifadəsində qadın və kişilərin iştirak dərəcəsini, büdcə vəsaitlərindən qadınların birbaşa və dolayı yollarla faydalanma imkanlarını üzə çıxara bilər.

Yeri gəlmişkən, büdcənin gender ekspertizasını aparmaq hazırda hökumət üçün ciddi bir çətinlik yaratmaz. Ona görə ki, bunun üçün beynəlxalq təcrübədə geniş yayılmış üsul və alətlər mövcuddur. Həm də Dövlət Statistika Komitəsi artıq bütün sahələr üzrə gender statistikasını təqdim edir.

- Ölkəmizdə dövlət büdcəsindən qadınların faydalanma imkanlarını necə qiymətləndirirsiniz?

- Belə qiymətləndirmə xüsusi araşdırmalar tələb edir. Bizim hələlik bu suala tam cavab verəcək bir araşdırmamız yoxdur. Lakin beynəlxalq təcrübədə istifadə olunan indikatorlar (göstəricilər) sistemi və alətlərin köməyi ilə müəyyən fikir söyləmək olar.

Beynəlxalq büdcə işi təcrübəsində qadınların büdcə vəsaitlərindən faydalanma imkanları baxımından bütün büdcə xərcləri 3 qrupa ayrılır:

* birbaşa qadınlara yönələn xərclər;

* birbaşa qadınlara ünvanlanmayan, lakin real benefisiarlarının qadınlar olduğu xərclər;

* ümumi sosial yönümlü xərclər;

Azərbaycanda dövlət büdcəsində birbaşa qadınlara (və ya qadın təşkilatlarına) yönələn xərc istiqamətləri və ya maddələri yox dərəcəsindədir. Hazırda buna yalnız Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin saxlanılma xərclərini aid etmək olar. Çünki bu Komitə bilavasitə qadın problemləri ilə məşğul olur. 2011-ci ilin dövlət büdcəsində bu Komitənin saxlanmasına 1 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub. Əgər ölkəmizdə məişət zorakılığına məruz qalan qadınlar üçün sığınacaqlar olsaydı və bunların saxlanmasına dövlət büdcəsindən vəsait ayrılsaydı, bunu da qadınların birbaşa faydalandığı xərc maddəsi hesab etmək olardı.

Birbaşa qadınlara ünvanlanmasa da, real benefisiarlarının qadınlar olduğu xərclər kimi "Ana və uşaqların sağlamlığının qorunması üzrə Tədbirlər Proqramı"nın maliyyələşdirilməsi üzrə xərcləri qeyd etmək olar. Hər il bu proqramın maliyyələşdirilməsinə dövlət büdcəsindən 1.5 - 2 milyon manat vəsait ayrılır. Bu vəsaitlər bilavasitə qadınlara verilməsə də, hamilə və doğuş keçirən qadınların, habelə körpə uşaqların sağlamlığının qorunması üçün görülən tədbirlərə sərf olunur. Yəni bu xərcləmələrin benefisiarları əsasən qadınlar hesab olunur.

(Ardı gələn sayımızda)

Aynurə

Ayna.- 2011.- 29 oktyabr.- S.15.