Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 ili: xarici siyasətin formalaşması (1991-2003)

(Ardı. Əvvəli 11, 18, 25 iyun, 2, 9, 16, 23, 30 iyul, 6, 13, 20, 27 avqust, 3 sentyabr sayımızda)

Bu hadisələrlə paralel olaraq Ermənistandan azərbaycanlıların vəhşicəsinə qovulması davam edirdi. Kütləvi qovulma ölüm və zorakılıq halları ilə müşayiət olunurdu. Məsələn, Azərbaycan SSR prokurorluğunun məlumatına əsasən, 1988-1989-cu illərdə münaqişə zəminində 216 azərbaycanlı öldürülmüşdü. Onların əksəriyyəti uşaqlar, qadınlar və yaşlı adamlar idi. Kütləvi zorakılıq və talanlar dövründə erməni hərbiləşdirilmiş qruplaşmaları xüsusi qəddarlığı ilə seçilirdi. Münaqişənin gedişində azərbaycanlılar yaşadıqları 172 kənddən qovuldular. Bütövlükdə münaqişənin gedişində Ermənistan ərazisindən 185 min 519 nəfər və ya 40 897 azərbaycanlı ailə qovuldu. Onların hamısı əmlaksız və evsiz-eşiksiz qaldı. Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus bütün tarixi yer adları dəyişdirilərək erməniləşdirildi. Sonralar, 1991-ci il aprelin 9-da Ermənistan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi qərar ilə azərbaycanlılara məxsus 94 kəndin də adı dəyişdirildi. Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus tarix və mədəniyyət abidələri, məzarlar və məscidlər tamamilə dağıdıldı, yerlə yeksan edildi. Bu vəziyyəti SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Nikolay Rıjkov da Yerevandakı çıxışında etiraf edirdi.

Vilayətdə də azərbaycanlılara qarşı zorakılıq davam edirdi. Ermənistan SSR Ali Soveti Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxiləni davam etdirərək yanvarın 9-da Dağlıq Qarabağı 1990-cı il iqtisadi planına daxil etdi. Bu isə Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münasibətləri daha da pisləşdirdi.

Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət daha da kəskinləşdi. 1990-cı il yanvarın 10-da SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti "Dağlıq Qarabağ barəsində Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1989-cu il dekabrın 1-də və 1990-cı il yanvarın 9-da qəbul etdiyi qərarların SSRİ konstitusiyasına uyğun olmaması haqqında" qərar qəbul etdi. Qərarda Azərbaycan SSR-in razılığı olmadan Ermənistan SSR ilə Dağlıq Qarabağın yenidən birləşdirilməsinin qanunsuz olduğu bildirilirdi. Buna cavab olaraq Ermənistan SSR Ali Soveti Ermənistanda yalnız Ermənistan qanunlarının qüvvədə olduğunu bildirdi.

SSRİ və Azərbaycan SSR orqanlarının qərarlarına baxmayaraq, Ermənistan Azərbaycan ərazilərinə qeyri-qanuni silahlı dəstələr göndərməyi, hakimiyyət orqanlarına qarşı silah tətbiq etməyi, Azərbaycanın daxili işlərinə kobud surətdə müdaxilələri və təcavüzü davam etdirirdi.

Mərkəzi hökumətin azərbaycanlıların etirazlarına məhəl qoymaması və hüquqlarını qorumaması nəticəsində Azərbaycanda vəziyyət daha da gərginləşdi. Uğursuzluqlar daxili siyasi sabitsizliyə gətirib çıxardı. Bakıda mitinqlər ara vermirdi. Əhali Ermənistanın müdaxiləsini dayandırmağı, Dağlıq Qarabağ regionunda vəziyyəti normallaşdırmağı, Ermənistandan qovulan adamların problemlərinin həllini tələb edirdi. Xalqdan ayrı düşmüş Azərbaycan hakimiyyəti isə həmin bunları yerinə yetirməyə qadir deyildi. Hakimiyyət orqanları fəaliyyətsiz hala düşmüşdü. Respublikanın paytaxtında vəziyyət nəzarətdən çıxırdı. Azərbaycanın bölgələrində də vəziyyət gərginləşmişdi. Bu zaman bir neçə rayonda Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin fəalları hakimiyyət orqanlarını ələ keçirdilər. Yanvarın 11-12-də Lənkəranda mitinqçilər Azərbaycan KP şəhər partiya komitəsinin və yerli radiostansiyanın binalarını tutdular. Bir neçə rayonda da həmin hal təkrar olundu. Yanvarın 17-dən etibarən Azərbaycana əlavə sovet hərbi hissələri gətirilməyə başlandı. Yanvarın 19-da Azərbaycana yeridilən sovet əsgərlərinin sayı artıq 24 min nəfərə çatmışdı.

1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Azərbaycan televiziyasının enerji bloku partladıldı. Əhali heç bir informasiya ala bilmədi. M.Qorbaçov Bakıda fövqəladə vəziyyət elan edilməsi barədə dekret imzaladı. Elə həmin gecə əsasən Rostov, Krasnodar və Stavropoldan gətirilmiş ehtiyat əsgər və zabitlərdən komplektləşdirilmiş ordu hissələrinə M.Qorbaçov başda olmaqla sovet rəhbərliyi etirazları yatırmaq üçün Bakıda dinc əhaliyə qarşı silah işlətmək əmrini verdi. Ordunun Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində görünməmiş vəhşiliklə həyata keçirdiyi hərəkətlər nəticəsində dəhşətli qətliam baş verdi. 130 nəfərdən çox dinc azərbaycanlı güllələndi, 700 nəfər yaralandı, 12 nəfər itkin düşdü.

20 yanvar hadisəsi nəticəsində Əbdürrəhman Vəzirov respublikadan qaçdı. Yanvarın 25-də Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə Ayaz Mütəllibov gətirildi.

Bu zaman sərt nəzarət altında olan Heydər Əliyev Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gəlib bəyanat verərək sovet rəhbərliyinin hərəkətlərini ittiham etdi, baş verən hadisəni hüquqa zidd, demokratiyaya yad, humanizm prinsiplərinin əleyhinə olan kimi qiymətləndirdi.

20 yanvar hadisəsi sovet hakimiyyətinin vətəndaşlarına qarşı törətdiyi ağır cinayət idi. Həmin hadisənin mahiyyətini təhlil edən akademik Ramiz Mehdiyev yazır: "Totalitar kommunist rejimin XX əsrdə həyata keçirdiyi ən qanlı terror aktlarından biri olan bu təcavüz Azərbaycan xalqına qarşı, bəşəriyyətə və humanizmə qarşı dəhşətli cinayətdir".

20 Yanvar hadisəsi SSRİ-nin mövcudluğuna son qoyan amillərdən biri oldu. Bu, SSRİ siyasi sisteminin böhranını və M.Qorbaçovun yenidənqurma siyasətinin iflasını göstərdi. Azərbaycan xalqı ilə hakimiyyət arasında uçurumu daha da dərinləşdirdi.

Həlak olanların xatirəsinə ehtiram olaraq Azərbaycanda fabrik və zavodlar 40 gün işləmədi. 20 Yanvar hadisəsi Azərbaycan xalqının həyatında bir siyasi dönüş mərhələsi oldu. Xalq mərkəz ilə yolunun bir olmayacağını, keçmişə qayıdışın mümkünsüzlüyünü dərk etdi, yerli hakimiyyətə də etimad bəsləmədi. Müstəqillik və milli-azadlıq mərhələsi başladı. Xalq nicat yolunu yalnız müstəqillikdə gördü.

Hakimiyyətə gələn Ayaz Mütəllibov da xalqı birləşdirə və Ermənistanın Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmasının qarşısını ala bilmədi. Belə şəraitdə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün SSRİ-də böhranın dərinləşdiyi bir zamanda M.Qorbaçov 1990-cı ildə prezident kreslosuna yiyələndi. Lakin münaqişənin dayandırılması istiqamətində təsirli tədbirlər görə bilmədi. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü dayandırılmadı. Ermənistan təkcə Dağlıq Qarabağ regionunda deyil, Azərbaycan ilə sərhəd rayonlarda da azərbaycanlı əhaliyə qarşı silahlı hücumları genişləndirdi. Belə ki, təkcə 1990-cı il martın 23-24-də Azərbaycanın Qazax rayonunun sərhəd kəndlərinə hücum edən erməni silahlı dəstələri 9 nəfəri öldürdülər. Həmin gün Bağanıs Ayrım kəndində 7 nəfər dinc sakin diri-diri yandırılmaqla və doğranmaqla vəhşicəsinə qətlə yetirildi, 1 nəfər yaralandı, əmlakları talan edilməklə 13 yaşayış evi yandırıldı. Bu, dəhşətli bir cinayət idi.

SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1990-cı il 3 aprel tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR arasındakı sərhədlərin və konstitusiya ilə müəyyən edilmiş milli-ərazi bölgüsünün dəyişdirilməsinin yolverilməz olduğunu bəyan etdi. Qərarda Azərbaycan SSR-in razılığı olmadan Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsinin SSRİ Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə zidd olduğu birmənalı göstərilirdi.

M.Qorbaçovun ölkədə və dünyada baş verən hadisələri doğru qiymətləndirməməsi, səriştəsizliyi və qətiyyətsizliyi əhalinin ovqatına mənfi təsir edirdi. Ermənistanın Azərbaycanın daxili işlərinə kobud müdaxilələri artırdı. Vəziyyət yaxşılaşmır, böhran isə getdikcə dərinləşirdi.

Belə bir vaxtda 1990-cı il mayın 18-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan parlamenti tərəfindən respublika prezidenti seçildi. Bir tərəfdən Ermənistanın hərbi təcavüzünün qarşısının alınmaması, digər tərəfdən iqtidar-müxalifət münasibətlərinin kəskinləşməsi Azərbaycanda vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi.

Bu zaman beynəlxalq münasibətlərdə yeni hadisə baş verdi. 1990-cı il avqustun 2-də başlayan Körfəz müharibəsi bütün beynəlxalq münasibətləri silkələdi. Sovet rəhbərliyi əsas diqqətini Körfəz müharibəsi ilə bağlı diplomatik səylərə yönəltdi. Bu isə Ermənistanın işinə yaradı. Şəraitdən istifadə edən Ermənistan xeyli silah əldə etdi. Həmin silahlardan həm Dağlıq Qarabağ bölgəsində, həm də Azərbaycanla sərhəd kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı istifadə edildi.

Azərbaycana isə Ermənistandan qaçqınlar gəlməkdə davam edirdi. 1990-cı ilin sentyabrında artıq Azərbaycanda Ermənistandan qovulan 201 min azərbaycanlı, 2,5 min kürd, 1,5 minə qədər rus, Özbəkistandan qovulan 29 min Ahıska türkü var idi.

Yaranmış şəraitdə müxalifətin hakimiyyətə can atdığı bir zamanda ölkə rəhbərliyi Sov.İKP-nin hakim rolunun ölkə konstitusiyasından çıxarılması məsələsini müzakirə edirdi. Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 1990-cı il 13 sentyabr tarixli iclasında ölkədə yaranmış vəziyyət müzakirə edilərkən Ayaz Mütəllibov Kommunist Partiyasının rəhbər xətti olmadan hakimiyyətdə qala bilməyəcəklərini bildirdi. Açıq şəkildə dedi: "Əgər Kommunist Partiyasının rəhbər rolundan uzaqlaşsaq, onda nə pambıq olacaq, nə üzüm, nə də heç nə".

A.Mütəllibov Kommunist Partiyasının hakim rolunun saxlanılmasının tərəfdarı idi. M.Qorbaçov isə partiyanın heç yerə getmədiyini və yeniləşdiyini düşünürdü. A.Mütəllibov respublikada müxalifətin gücləndiyini diqqətə çatdırdı. Cavabında M.Qorbaçov dedi: "Onlar necə hərəkət edirlər? Bizim əlimizdə hər şey var, amma biz hərəkət edə bilmirik". A.Mütəllibov mövqeləri getdikcə itirdiklərini, müxalifətin hər yerə adamlarını yerləşdirdiklərini deyərək əlavə etdi ki, Azərbaycanda müxalifət vərəqələrinə və müxalifətə cavab verən jurnalist tapa bilər, amma onlar qorxur, partiya aparatı qorxur. Sabah nə olacağını bilmirlər. Qeyd etdi ki, bütün strukturların siyasətsizləşdirilməsi kommunistlərin olmaması deməkdir, bundan sonra hər şey kortəbii baş verəcəkdir. Onun fikrincə, partiya orqanlarında islahatlar mərhələlərlə aparılmalı idi. Çünki belə dəyişikliklərə kommunistlər hazır deyildilər. Cəmiyyət isə tərəddüd keçirirdi.

M.Qorbaçov yeni şəraitdə işləməyi öyrənməyi təklif edirdi. A.Mütəllibov müxalifətin Azərbaycan xalqına rəhbərlik edəcəyi təqdirdə nə olacağını soruşdu. Eyni zamanda bildirdi ki, Azərbaycan fundamentalizmin bir addımlığındadır, islam İranı və Türkiyə vardır. O, respublikada kommunistləri öldürmək üçün siyahı hazırlandığını da söyləyərək M.Qorbaçovun mövqeyi ilə razılaşmadı. Mübahisələrdən sonra M.Qorbaçov A.Mütəllibova "kart blanş" verdiyini və "istəyirsinizsə, sərbəst işləyin" deyərək məsələni bitirmək istədi. Lakin A.Mütəllibov "dövlət strukturları işləməsə, biz hüquqi dövləti necə qura bilərik?" - dedi.

1990-cı il sentyabrın 30-da Azərbaycanda parlament seçkiləri keçirildi. Deputat mandatı qazanan müxalifət nümayəndələri Demokratik Blok yaratdı.

Lakin mərkəzdə qəbul edilən qərarların yerinə yetirilməməsi vəziyyəti daha da pisləşdirirdi. Ölkədə ordu əleyhinə kampaniya getdikcə artırdı. Bu prosesləri dayandırmaq və vəziyyəti sağlamlaşdırmaq üçün Sov.İKP MK katibliyi 1990-cı il noyabrın 15-də qərar qəbul etdi. Tədbirləri müəyyənləşdirdi. Lakin həmin qərar da həyata keçirilmədi.

Ölkədə yaranmış vəziyyət Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun noyabrın 16-da keçirilən iclasında müzakirə edildi. Bu zaman Siyasi Büronun başlıca qayğısı ölkədə siyasi və ümumi vəziyyəti sabitləşdirməkdən ibarət idi. İclasda hətta ölkədə mitinq, nümayiş və qarşıdurmanın 6 ay müddətində dayandırılması üçün SSRİ Ali Sovetinin müfaviq qərar qəbul etməsi barədə təklif də səsləndirildi. Milli münasibətlər sahəsində hakimiyyətin siyasətinin yerlərdə doğru başa düşülmədiyi qeyd edildi. Yerlərdə yanlış olaraq belə hesab edirdilər ki, sərhədlərin dəyişdirilməsi dövrü gəlib çatmışdır. Milli münasibətlər mücərrəd səviyyəyə qalxmışdı. Belə vəziyyətdə Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlərinin bəziləri hesab edirdi ki, Sov.İKP-nin hakim rolu ləğv ediləcəyi təqdirdə bütün mövqelər əldən gedəcəkdir. Onların fikrincə, ölkədə prezident hakimiyyəti güclü olmalı və İttifaq müqaviləsi bağlanmalı idi. İqtisadi müqavilənin bağlanması isə lazım deyildi. SSRİ nüvə dövləti olduğundan İttifaq müqaviləsi imzalanacağı təqdirdə nüvə silahının necə olacağı narahatlıq doğururdu. Çünki bir sıra müttəfiq respublikaların ərazisində həmin silah yerləşdirilmişdi.

İclasda çıxış edən Siyasi Büro üzvləri DTK-dan şikayətləndilər.

Bildirdilər ki, əvvəllər DTK Siyasi Büro üzvlərinə məlumat verirdi. İndi DTK-dan informasiya almaq olmur. B.V.Gidaspov hətta istehza ilə DTK sədri Kryuçkovu "Kryuçkom" adlandırdı.

Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev ölkədə Prezident Şurası yaradılmasının əleyhinə çıxaraq İttifaq müqaviləsi bağlanmasını vacib hesab etdi.

M.Qorbaçov ölkədə referendum keçirilməsini təklif etdi. Onun fikrincə, yaranmış şəraitdə dövlət üç vəzifəni öhdəsinə götürməli - müdafiə obyektlərini, dövlət mülkiyyətini və rusdilli əhalini qorumalı idi.

İclasda hətta ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edilməsi barədə təklif də səsləndirildi. Onun əleyhinə olanlar 2-3 istiqamətdə fövqəladə vəziyyət elan edilməsini zəruri sayırdılar. Dəmir yollarının gündəlik işləməsi təmin edilməli, cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi üçün hüquq-mühafizə orqanlarının rolu artırılmalı və Prezident Şurası buraxılmalı idi.

Çoxlu qərarların qəbul edilməsinə baxmayaraq, ölkədə vəziyyət normallaşmırdı. Kommunist Partiyası hakim partiya olsa da, əslində ölkəni idarə edə bilmirdi. Ərzaq malları çatışmırdı. Hakimiyyətdən narazı olan xalq baş verən hadisələrin nə ilə qurtaracağını bilmirdi. M.Qorbaçov ilə Boris Yeltsin arasında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə ölkədəki vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.

SSRİ daxilində və beynəlxalq münasibətlərdə baş verən mürəkkəb və ziddiyyətli proseslərin gedişində 1990-cı il dekabrın 20-də xarici işlər naziri E.Şevardnadze istefa verdi. Həmin vəzifəyə 1991-ci il yanvarın 15-də A.A.Bessmertnıx təyin edildi. Yeni nazir müttəfiq respublikaları, o cümlədən Azərbaycanı daha fəal şəkildə xarici siyasət məsələlərinin həllinə cəlb etməyə başladı. SSRİ Xarici İşlər Nazirliyində müttəfiq respublikaların xarici işlər nazirlərinin keçirilən görüşündə əsas məqsəd xarici siyasət məsələlərində müttəfiq respublikaların maraqlarını üzvi surətdə əlaqələndirmək idi.

Yaranmış vəziyyətdə Azərbaycan prezidenti, Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi A.Mütəllibov Sov.İKP MK-ya teleqram göndərərək respublikada yaranmış vəziyyətə qiymət verdi, baş verənlərin Ermənistanın DQMV-yə əsassız iddiaları ilə bağlı olduğunu bildirdi. O, vəziyyəti sabitləşdirmək üçün konkret təkliflərini irəli sürürdü. Buna görə də SSRİ Ali Soveti DQMV-də yaranmış vəziyyətə dair xüsusi bəyanatla çıxış etməli, SSRİ Müdafiə Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi və Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi silahlı dəstələrin tərksilah edilməsi üçün Ermənistan və Azərbaycan orqanları ilə birgə əməliyyatlar həyata keçirməli, SSRİ Baş Prokurorluğu millətlərarası münasibətləri qızışdıranlar barəsində cinayət işi açmalı idi.

Azərbaycan tərəfinin təkidləri Sov.İKP MK-nın milli siyasət şöbəsində öyrənildi və bəyənildi. Sov.İKP MK-ya şöbənin təqdim etdiyi arayışda Azərbaycan prezidentinin nəticələri əsaslı hesab edilirdi. Göstərilirdi ki, münaqişənin qarşısı alınmasa, o, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında geniş miqyaslı toqquşmaya, Azərbaycanda hakimiyyət dəyişkənliyinə gətirərdi, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin yeni milli tərkibi DQMV-nin ləğvi və ittifaq müqaviləsindən imtina haqqında qərarlar qəbul edə bilərdi.

Həmin təkliflər Sov.İKP MK katibliyinin 1991-ci il 17 yanvar tarixli iclasında müzakirə edildi. Qəbul edilən qərara görə, SSRİ vitse-prezidenti G.İ.Yanayev Azərbaycan prezidenti ilə ittifaq şurasının iclası zamanı görüşməli idi. Bu zaman SSRİ-də milli münasibətləri kəskinləşdirməyə və ölkəni dağıtmağa çalışan xarici qüvvələr fəallıqlarını daha da artırırdılar. Yaranmış vəziyyət Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 1991-ci il 30 yanvar tarixli iclasında müzakirə edilərkən Özbəkistan KP MK-nın birinci katibi İslam Kərimov respublikada islamçı qüvvələrin hakimiyyətə can atdığını diqqətə çatdırdı. Bildirdi ki, Daşkənd Orta Asiyadır. Daşkəndin partlaması bütün Orta Asiyanın partlaması deməkdir. İclasda çıxış edən A.Mütəllibov partiyanın hakim mövqelərini getdikcə itirdiyini, mübarizənin ağır olduğunu, iqtisadi vəziyyətin çətinliyini, kommunistlər arasında həmrəyliyin olmadığını dedi. Digər çıxış edənlər ziyalıların partiyadan uzaqlaşdıqlarını və müxalifətin hakimiyyəti ələ keçirmək istədiyini bildirdilər.

İclasda SSRİ-nin saxlanılması üçün referendum keçirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Lakin ölkədə referenduma birmənalı münasibət mövcud deyildi. Onun əleyhdarları Moskvada və ölkənin digər şəhərlərində mitinqlər keçirməyə başladılar. Bu zaman, 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Azərbaycan Respublikası adı rəsmi olaraq qəbul edildi. SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin 1991-ci il 14 mart tarixli məxfi məlumatına əsasən, Moskvada keçirilən mitinqlərdə əhali SSRİ-nin saxlanılmasının əleyhinə səs verməyə çağırılırdı. Martın 17-də ölkədə referendum keçirildi. SSRİ-nin saxlanılması tərəfdarları üstünlük qazandılar. Azərbaycanda isə Naxçıvan Muxtar Respublikasında referendum keçirilmədi. Əhali səsverməni boykot etdi.

Belə bir şəraitdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunda azərbaycanlılara qarşı silahlı hücumlar ara vermirdi. SSRİ daxili işlər nazirinin birinci müavini İ.F.Şilov Sov.İKP MK-ya yazdığı 1991-ci il 14 mart tarixli məxfi məktubunda martın 14-də saat 8:30-da Əsgəran rayonunda naməlum şəxslərin Şuşada təşkilata məxsus avtobusu avtomat atəşinə tutduğunu, üç nəfər sərnişinin öldürüldüyünü yazırdı. Onların arasında məzuniyyətdən qayıdan sovet ordusunun qulluqçusu da var idi. Üç nəfər güllə yarası almışdı. Yaralıların ikisi xəstəxanaya yerləşdirilmişdi. Zərərçəkən altı nəfərin hamısı azərbaycanlı idi. İ.F.Şilov 1991-ci il martın 16-da Sov.İKP MK-ya göndərdiyi əlavə məlumatında ittifaq müqaviləsinin bağlanmasının əleyhinə Naxçıvanda mitinqlərin keçirildiyi, Sumqayıt, Ağstafa, Şəki və b. rayonlarda SSRİ-nin saxlanılması üçün keçiriləcək referendum əleyhinə aclıq aksiyalarının keçirildiyini yazırdı.

1991-ci il martın ortalarında SİTA sovet hökumətinin mövqeyini bəyan edərək Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu bildirdi.

Aprelin 16-da G.Yanayevin yanında SSRİ daxili işlər naziri B.Puqo, müdafiə naziri D.Yazov, DTK sədrinin müavini A.Aqeyev, daxili qoşunların komandanı Y.Şatalin, Azərbaycan prezidenti A.Mütəllibov və Azərbaycan KP-nin ikinci katibi V.Polyaniçkonun iştirakı ilə keçirilən müşavirədə DQMV-də vəziyyəti normallaşdırmaq üçün konkret təkliflər - silahlı dəstələrin çıxarılması, Ermənistanın Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmasının qarşısının alınması və s. səsləndirildi.

SSRİ DTK sədrinin müavini A.Aqeyev hadisələri Ermənistanın qızışdırdığını birmənalı olaraq dedi. Müşavirədə DQMV-də vəziyyəti normallaşdırmaq barədə qərarlar qəbul edildi. Lakin M.Qorbaçov xarici təsirlər altında həmin tədbirləri həyata keçirməkdən intina etdi. Sovet rəhbərinin DQMV-dəki vəziyyətdən həm Ermənistanda, həm də Azərbaycanda möhkəmləndirmək üçün istifadə etmək istəkləri erməni tərəfini şirnikləşdirirdi.

Qəti tədbirlərin həyata keçirilmədiyini görən Ermənistan Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxiləsini daha da genişləndirərək SSRİ xalq deputatlarının növbədənkənar qurultayının çağırılmasına dair müraciət etdi. Bu barədə Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1991-ci mayın 5-də etiraz qərarı qəbul etdi. Qərarda Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ermənilər yaşayan digər məntəqələri barəsində məsələni müzakirə etmək üçün "SSRİ xalq deputatlarının növbədənkənar qurultayının çağırılmasına dair məsələ qaldırmaq haqqında" Ermənistan Respublikası Ali Sovetinin qərarı Azərbaycanın daxili işlərinə kobud müdaxilə, SSRİ konstitusiyasının 76-cı maddəsinə zidd qərar, regionda vəziyyəti yenidən kəskinləşdirmək, erməni və Azərbaycan xalqları arasında düşmənçiliyi qızışdırmaq, bu çirkin işə yenidən İttifaqın hakimiyyət orqanlarını cəlb etmək cəhdi hesab edilirdi. Göstərilirdi ki, dördüncü ildir, Ermənistan Azərbaycana qarşı elan olunmamış müharibə aparır, silahlı quldur dəstələri Azərbaycanın sərhədyanı kəndlərinə basqınlar edir, dinc sakinləri, SSRİ Daxili İşlər Nazirliyi daxili qoşunlarının və sovet ordusunun əsgər və zabitlərini, respublikanın hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarını öldürürlər. Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin raket və top atəşinə tutulması adi hal olmuşdu. Burada evlərin dağıdıldığı və yandırıldığı, bütöv kəndlərin viran qoyulduğu, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kərki kəndinin sakinlərinin zorakılıqla qovulduğu və kəndin Ermənistan tərəfindən ilhaq edildiyi qeyd olunurdu. Vurğulanırdı ki, Ermənistandan DQMV-ə çoxlu terrorçu quldur dəstələri göndərilir, onlar adamları qətlə yetirir, soyğunçuluq edir, evlərə od vururlar. Məlum olurdu ki, erməni silahlı dəstələrinin basqınlar zonasına DQMV ərazisindən savayı, respublikanın on bir rayonu və Naxçıvan Muxtar Respublikası da daxil idi. Respublikanın sərhədyanı zonasının hər yerində yaşayış məntəqələri Ermənistan tərəfdən top atəşinə tutulurdu. Yaxşı təlim görmüş quldur dəstələri SSRİ Daxili İşlər Nazirliyi daxili qoşunlarının, sovet ordusu əsgər və zabitlərini tərksilah edirdilər. Ölkə rəhbərliyi isə qanunsuz yaradılmış silahlı dəstələrin tərksilah edilməsi üçün uzun müddət tədbirlər görməmişdi.

1988-1989-cu illər ərzində Ermənistandan azərbaycanlı əhali əsrlər boyu yaşadığı ərazidən qəddarcasına qovulmuşdu. Azərbaycanlılar kütləvi surətdə qovulub çıxarılarkən onların bir çoxu qətlə yetirilmiş, qış vaxtı neçə-neçə qaçqın dağlarda soyuqdan ölmüşdü. Ermənistanda bir nəfər də azərbaycanlı qalmamışdı. Erməni yaraqlıları Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində də xeyli azərbaycanlını evlərindən qovmuşdu. Azərbaycanda isə ermənilər yaşayır və işləyirdilər. Belə şəraitdə ermənilərin həyatı üçün azərbaycanlılar deyil, erməni quldur dəstələri təhlükə törədir, onları girov vəziyyətinə salırdılar. Qanunsuz yaradılmış silahlı dəstələrin tərksilah edilməsi haqqında SSRİ prezidentinin fərmanına Ermənistan rəhbərliyi açıq-açığına etinasızlıq göstərirdi.

Ermənistan Azərbaycan ərazilərinin bir hissəsini işğal etmək niyyətini ümumittifaq və dünya ictimaiyyətindən gizlədirdi. Təcavüz, terror və zorakılıq hərəkətləri Ermənistanda dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılmışdı. Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Ermənistana birləşdirmək haqqında Ermənistan Ali Sovetinin qanunsuz, konstitusiyaya zidd qərarı ləğv edilməmişdi. Azərbaycan tərəfi SSR İttifaqından konstitusiyaya sadiq qalaraq hər bir respublikanın, o cümlədən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunmasını tələb edirdi. Qərarda Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğu bir daha bəyan edilir, "Dağlıq Qarabağ problemi" adlandırılan problemin Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası əsasında həll ediləcəyi bildirilirdi.

Bununla bağlı olaraq Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi qərarda deyilirdi:

"1. SSRİ xalq deputatlarının növbədənkənar qurultayının çağırılmasına dair məsələ qaldırmaq haqqında" Ermənistan Respublikası Ali Sovetinin qərarı suveren dövlət olan Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə kobud müdaxilə sayılsın və bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında məsələyə baxmağa SSRİ Ali Sovetini yenidən vadar etmək və SSRİ xalq deputatlarının buna dair növbədənkənar qurultayını çağırmaq üçün göstərilən hər hansı cəhdə qarşı qəti etiraz bildirilsin.

2. SSRİ Konstitusiyasının 81-ci maddəsinə əsasən SSRİ prezidentindən və SSRİ Ali Sovetindən tələb edilsin ki, Azərbaycan Respublikasına qarşı Ermənistan Respublikasının təcavüzünə son qoymaq üçün qəti tədbirlər görsünlər, Ermənistanda qanunsuz yaradılmış silahlı dəstələrin buraxılmasına və DQMV-ni Ermənistana birləşdirmək barəsində Ermənistan Respublikası Ali Sovetinin konstitusiyaya zidd qərarının ləğvinə nail olsunlar".

Lakin SSRİ rəhbərliyi Ermənistanın təcavüzünün qarşısını ala bilmədi. Bu isə erməni silahlı dəstələrini şirnikləşdirir və basqınlarının artmasına rəvac verirdi. Belə ki, Dağlıq Qarabağ regionunda hərbi əməliyyatları genişləndirməklə yanaşı, Ermənistan silahlı dəstələri 1988-ci ildən 1991-ci ilin sonunadək Azərbaycanın Ağstafa, Qazax, Tovuz, Gədəbəy, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarına 304 dəfə silahlı hücum etmiş, 1249 kütləvi artilleriya atəşinə tutmuşdular. Bunların nəticəsində 411 nəfər öldürülmüşdü. Hücumlar Naxçıvan, Sədərək və Ordubad istiqamətlərində də edilmişdi.

Belə bir şəraitdə baş verənlərin nə qədər təhlükəli olduğunu dərk edən mərkəzi hakimiyyət müəyyən addımlar atdı. 1991-ci ilin aprelində SSRİ-nin mərkəzi hüquq-mühafizə orqanları Dağlıq Qarabağ regionundan kənarda, erməni silahlı qrupları tərəfindən cinayətkar mərkəzə çevrilmiş Azərbaycanın Xanlar rayonunun Çaykənd kəndində silahlı qrupları həbs etdi. Məhz buradan qonşu kəndlər və yollar mütəmadi olaraq bombardman edilir və top atəşinə tutulur, yerli azərbaycanlı əhali qorxu və vahimə içində saxlanılırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, 1989-cu ildən 1991-ci ilədək Çaykənddə və ətraf ərazilərdə 54 nəfər yerli sakin erməni silahlı dəstələri tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Çaykənd əməliyyatından bir müddət sonra, 1991-ci il sentyabrın 8-də A.Mütəllibov prezident seçildi.

Dünyada və ölkədə baş verən obyektiv proseslərin təsiri altında SSRİ-nin dağılması sürətləndi. 1991-ci il avqustun 19-da M.Qorbaçovun devrilməsi məqsədi ilə edilən çevriliş cəhdi iflasa uğradı. Dünya birliyi və SSRİ xalqları çevrilişi müdafiə etmədilər. Bundan sonra xarici işlər naziri A.A.Bessmertnıx vəzifəsindən azad edildi. Avqustun 28-də xarici işlər naziri vəzifəsinə Boris Pankin təyin olundu. Noyabr ayında Xarici İşlər Nazirliyinin əvəzinə SSRİ Xarici Əlaqələr Nazirliyi yaradıldı. Xarici İqtisadi Əlaqələr Nazirliyinin funksiyalarının bir hissəsi ona verildi. Noyabrın 19-da E.Şevardnadze yenidən xarici əlaqələr naziri təyin edildi. Lakin SSRİ-nin dağılması ilə həmin qərar yerinə yetirilmədi.

Çevriliş cəhdinin boşa çıxması ölkənin dağılmasını sürətləndirdi. Azərbaycan 1991-ci il avqustun 30-da dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında bəyannamə qəbul etdi. Ermənistan isə sentyabrın 21-də müstəqillyini elan etdi. Həmin hadisələrə qədər əgər Ermənistanın Azərbaycanın daxili işlərinə qarışması və təcavüzü SSRİ tərkibində iki müttəfiq respublika arasında baş verirdisə, bundan sonra onun xarakteri dəyişdi.

(Ardı var).

Musa QASIMLI,

Milli Məclisin deputatı,

tarix elmləri doktoru,

professor

Ayna.- 2011.- 10 sentyabr.- S.19.