Ali təhsilin İKT əsaslı innovativ inkişafı

1.Ali təhsilin informatlaşmasi pedaqoji innovasiyalarin nüvəsidir.

İnformasiya cəmiyyətində biliklər iqtisadiyyatı ilə təhsil sistemi arasında sıx əlaqə var. Biliklər iqtisadiyyatına gedən yol təhsildən keçir. Biliklər iqtisadiyyatının formalaşmasında xüsusən ali təhsilin mühüm rolu var. İnformasiya həcminin və texnologiyaların sürətli artımı ali təhsilin məzmun və texnoloji baxımından daim təkmilləşməsini tələb edir. Belə bir fakta diqqət edək: 2008-ci ildə dünyada 1.5 ekzebayt (1.5 x 10 18 bayt) həcmində informasiya yaradılmışdır. Bu informasiya miqdarı özündən əvvəlki 5000 il ərzində yaradılmış informasiya həcmindən çoxdur. Digər tərəfdən, texniki informasiyanın da həcmi sürətlə artır (təxminən hər il 2 qat artım müşahidə edilir). Bu o deməkdir ki, bəzi ixtisaslar üzrə tələbənin I kursda aldığı məlumatların böyük bir hissəsi artıq o, IV kursa çatdıqda köhnəlir. Bu amillər ali təhsil sistemində qlobal problemlər yaradır. Bu problemləri müzakirə etmək üçün 2009-cu ildə YUNESKO Paris şəhərində "Ali təhsilə dair ümumdünya konfransı" (WCHE- 2009) təşkil etmişdir. Konfransda 150 ölkədən nümayəndə heyəti, o cümlədən 100 ölkənin təhsil naziri iştirak edirdi. Gündəlikdə duran əsas məsələlər XXI əsrdə ali təhsilin strateji inkişaf planını müəyyənləşdirmək, təhsilin kütləviləşməsi ilə əlaqədar keyfiyyətə təminat problemlərinin müzakirəsindən ibarət idi. YUNESKO-nun Baş direktoru cənab Kauşiro Matsuura bu konfransdakı məruzəsində ali təhsilin müasir vəziyyətini belə xarakterizə etmişdir: "Bu gün ali təhsildə əsl inqilab baş verir. Ali təhsilin kütləviləşməsi, cəmiyyətin qloballaşması, İKT-nin təhsilə tətbiqi, biliklərin müxtəlif formalarda mübadilə imkanlarının artması bu inqilabi prosesləri daha da sürətləndirir". Konfransda İKT-nin tətbiqi ilə rəqəmsal uçurumun ləğvi, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, əlyetərliyin təmin edilməsi kimi məsələlərə dair tövsiyələr verilmişdir. Konfransda qeyd edildi ki, əgər universitetlər inkişaf etmək və qlobal rəqabətdə qalib gəlmək istəyirlərsə, təhsilin keyfiyyətini daha da yüksəltməlidirlər, çünki təhsilin keyfiyyəti universitetlərin qlobal səviyyədə rəqabətədavamlılığının əsas indikatorudur. Konfransda qeyd edildiyi kimi, XXI əsrdə ali təhsilin aşağıdakı qlobal tendensiyaları var:

- təhsilin qloballaşması və beynəlmiləlləşməsi; tələbələrin sayının sürətlə artması nəticəsində ali təhsilin kütləviləşməsi; biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar ali təhsilə ehtiyacın kəskin artması; biliklərə əsaslanan cəmiyyətin formalaşması zərurəti; universitetlərin cəmiyyətdə rolunun yüksəlməsi; həyat boyu təhsilin aktuallaşması; müasir şəraitə uyğun yeni tip ali təhsil müəssisələrinin yaranma zərurəti; təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin artması, akkreditasiya və ixtisaslaşmanın beynəlxalq səviyyədə maraq kəsb etməsi və s.

İnformasiya cəmiyyətində İKT-nin verdiyi imkanlar əsasında təhsilin planlaşma və reallaşma dairəsi dəyişir. İKT-nin sürətli inkişafı təhsilin qloballaşmasına real imkanlar yaradır. Bu gün İKT vasitəsi ilə istənilən zamanda, istənilən məkanda, istənilən formada təhsil almaq mümkündür. Böyük həcmli rəqəmsal informasiya resursları və biliklərə sürətli əlyetərliyin mümkünlüyü tələbələrin təlim imkanlarını xeyli artırır. İKT bu prosesdə alət rolunu oynayr. Bu texnologiyaların tətbiqi nəticəsində müasir pedaqoji mühitə təhsil servisi, təhsil trayektoriyası kimi yeni anlayışlar daxil olur. Bu gün təhsilin müasir texnologiyalara olan tələbatı artır, təhsil modelləri, təhsil prosesi iştirakçılarının rolları tədricən dəyişir. Təhsildə istifadə edilə bilən yeni-yeni vasitələr yaranır. Bu gün MP pleyer, smart telefon və digər innovativ mobil qurğular vasitəsi ilə mobil təhsil imkanı yaranır, bu da tələbəyə dünyanın istənilən nöqtəsində keyfiyyətli təhsil almağa imkan yaradır.

Cəmiyyətin informatlaşması kimi qlobal proseslər nəticəsində yeni informasiya mühiti yaranır. Müasir insanın fəaliyyəti informasiya mühitində reallaşır. Bu mənada yeni formalaşan informasiya mühiti tələblərinə uyğun olaraq təhsilin məzmunu, texnologiyaları, təşkili və idarəedilmə metodları dəyişməli, inkişaf etməlidir. Bu problemin həlli təhsilin informatlaşması məsələlərini aktual edir. Tədqiqatlar sübut edir ki, təhsildə İKT-nin səmərəli tətbiqi təhsilin keyfiyyətini 80%-dək yüksəldə bilər. İnformasiya cəmiyyətinin texnologiyaları, o cümlədən İnternetin daim artan resurs və servis imkanları təhsilin məzmun və təşkili formalarına ciddi dəyişikliklər edir. Bu günün təhsili - "İnformasiya-Təhsil məkanı" mühitində reallaşır. Universitetlərdə dövr edən informasiya massivinin həcmi o qədər böyük, onun emalına ayrılan vaxt o qədər azdır ki, bu prosesləri informasiya sistemləri olmadan səmərəli idarə etmək mümkün deyil. Müəllim belə bir informativ mühitdə özünü sərbəst hiss etməli, qoyulmuş konkret pedaqoji məqsədlərə informasiya texnologiyaları vasitəsi ilə asanlıqla nail olmalıdır. Bu vəziyyət müəllimin peşə hazırlığına, onun metodik ustalığına yeni bir komponenti - "informasiya mədəniyyəti" komponentini əlavə edir. Müasir müəllim öz fənnini İKT-nin tətbiqi ilə tədris etməyi bacarmalıdır.

Təhsilin informatlaşması kimi qlobal əhəmiyyətli, mürəkkəb texnoloji problemin həlli bir sıra məsələlərin təşkilati, texniki, elmi-metodik, layihələndirmə, kadr, maliyyə və s. kimi məsələlərin kompleks həllini tələb edir. Təhsilin informatlaşması problemi dünya təhsil təcrübəsində tarixən analoqu olmayan sistem problemdir. Bəşər tarixində heç bir təhsil yeniliyi, təhsil islahatı, təhsil innovasiyası bu qədər inqilabi dəyişikliklərə səbəb olmamış, bu qədər diqqət və investisiya tələb etməmişdir. İKT bu gün elə bir sürətlə inkişaf edir ki, təhsil sistemi bu yeniliklə heç cür ayaqlaşa bilmir, inkişaf edərək heç cür ona çata bilmir. Lakin İKT-nin təhsil sisteminə, ölkələrin iqtisadi, texnoloji və intellektual inkişafa təsir imkanları nəzərə alınaraq bu problemin həlli ilə bütün sivil dünya məşğuldur. Problemlərin elmi tədqiqinə və praktik tətbiqinə hər il milyardlarla dollar sərf edilir. İKT-nin tətbiqi hesabına təhsil kütləviləşir, fərdiləşir, fasiləsiz xarakter daşıyır, keyfiyyət yüksəlir. Bu səbəblərdən indi dünya təhsil xidmətləri bazarının maliyyə tutumu enerji bazarının maliyyə tutumundan artıqdır. Təhsil xidmətləri bazarı bir neçə trilyon dollar təşkil edir, bu sahədəki mənfəətin əhəmiyyətli hissəsi məhz elektron təhsil hesabına əldə edilir. Məsələn, innovativ inkişafın bariz nümunəsi olan Cənubi Koreyada təhsilin informatlaşması artıq sənayenin yeni bir istiqaməti kimi formalaşmaqdadır. Cənubi Koreyada elektron təhsil xidmətləri bazarının illik tutumu 2 milyard ABŞ dollarından artıqdır, bazarın illik artım tempi 8% təşkil edir. Ölkədə 17 virtual universitet fəaliyyət göstərir. Təhsilin informatlaşması üzrə görkəmli rus alimi, professor V.Tixomirovun etiraf etdiyi kimi, RF bu məsələlərdə Cənubi Koreyadan 15 il geridədir. Ali təhsilin Cənubi Koreyada kütləviləşməsi istiqamətində qeyd edək ki, orta məktəb məzunlarının 82%-i universitetlərdə öz təhsillərini davam etdirir. Belə kütləvi ali təhsil isə yalnız elektron təhsil vasitəsi ilə reallaşa bilər. Bu ölkədəki universitetlərin 80%-i elektron təhsil texnologiyalarından geniş istifadə edir. Bu gün inkişaf etmiş ölkələr təhsilin texnoloji təminat problemlərini artıq müzakirə etmirlər. Bu, heç kimdə sual doğurmur, keçilmiş mərhələdir. Bu sahədə artıq problem yoxdur. İndi əsas məsələ bu texnologiyaların tətbiqi ilə təhsilin keyfiyyət və səmərəsini yüksəltməkdən ibarətdir. Digər mühüm problem informasiya cəmiyyətində müəllimin, şagirdin, təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin metodik təminatından ibarətdir. Təhsil müəssisələrinin informasiya cəmiyyəti tələblərinə uyğunlaşması qloballaşmanın bütün universitetlər qarşısında qoyduğu mühüm tələbdir. Bu məqsədlə universitetlərdə sistemli şəkildə, uzunmüddətli innovativ təhsil proqramları hazırlayıb həyata keçirmək lazımdır.

Təhsilin informatlaşması məqsədyönlü, xüsusi təşkil edilmiş, mükəmməl layihələndirilmiş prosesdir. Təhsilin informatlaşması-təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək məqsədi ilə İKT-nin intensiv tətbiqinə yönəlmiş tədbirlər külliyyatı olub, təhsildə real vəziyyətin dəyişməsinə, təhsilin məzmun, forma və texnoloji baxımdan təkmilləşməsinə xidmət edir. Bu səbəblərdən təhsilin informatlaşmasına pedaqoji problem, pedaqoji praktika, pedaqoji elmin bir istiqaməti kimi baxa bilərik. Bu sahəyə pedaqoji informatika və ya elektron pedaqogika deyilir. Bu sahə təhsilin müasir fəlsəfəsini müəyyən edir, onun strateji və konseptual məsələlərinin həllinə, o cümlədən təlimin klassik problemlərinə - təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsi və əlyetərliyin təmin olunmasına innovativ yanaşmanı təmin edir. Təhsilin informatlaşması təhsil sferasında İKT-nin texniki və texnoloji imkanlarının səmərəli reallaşmasına yönəlmiş elmi-pedaqoji, tədris-metodik, elmi-metodik tövsiyələrin hazırlanması metodologiyası, texnologiyası və praktikasıdır. Təhsilin informatlaşması pedaqoji innovasiyaların nüvəsidir. Təhsildə informasiya texnologiyalarından istifadənin aşağıdakı kimi funksiyaları var: 1.İnformasiya-öyrədici funksiya. 2.Formalaşdırıcı funksiya. 3.Nəzarət-korreksiya funksiyası. 4.Diaqnostik funksiya. 5.Tədqiqat funksiyası.

Qeyd edilən bu funksiyalar təcrid edilmiş halda yox, qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir, müasir təhsilin mühüm prinsipləri ilə harmoniya təşkil edir. Təhsildə İKT-nin tətbiqinin pedaqoji səmərə verməsi, keyfiyyətin yüksəlməsinə xidmət etməsi üçün prosesin elmi cəhətdən tədqiqi əhəmiyyətlidir. Bu istiqamətdə müxtəlif ölkələrdə son 30 ildə ciddi tədqiqatlar aparılmışdır. Bu problemlərlə məşğul olan böyük elmi tədqiqat mərkəzləri, o cümlədən YUNESKO-nun nəznində Təhsilin informatlaşması institutu fəaliyyət göstərir. Bu institut bir sıra MDB ölkələrində təhsilin informatlaşması istiqamətində səmərəli fəaliyyət göstərir.

Tədqiqatlar göstərir ki, informasiya texnologiyalarının elmi-metodik cəhətdən düzgün tətbiqi təhsilin keyfiyyətini 80 %-ə qədər yüksəldə bilər. Tədqiqatlarda müasir təhsilin vəziyyəti ilə informasiya cəmiyyətinin sürətli inkişafı arasında yaranan ziddiyyətlər də tədqiq edilir. Bu ziddiyyətləri təxminən belə qruplaşdırmaq olar:

1. Təhsilin məzmununu müəyyən edən informasiyanın mürəkkəbliyi, həcminin sürətlə artması ilə insanın intellektual imkanları, tədrisə ayrılmış vaxtın məhdudluğu arasında ziddiyyət.

2. Dövlət təhsil standartları əsasında kadr hazırlığı tələbi ilə təlimin fərdiləşməsi, diferensiallaşması, təlimin fərdi təhsil trayektoriya əsasında reallaşması tələbi arasında olan ziddiyyət. Boloniya prosesinə keçidlə əlaqədar bu problemlər daha da aktualdır.

3. Kompüterin daim artan texniki və didaktik imkanları ilə təlimdə bu imkanlardan səmərəsiz istifadə arasında olan ziddiyyət.

Təhsildə İKT-nin tətbiqinin bu ziddiyyətlərdən əlavə digər problemləri də mövcuddur:

1. İnformasiya texnologiyalarının texniki imkanlarının sürətlə artması, bunun nəticəsi kimi yeni pedaqoji imkanların yaranması, təlimin yeni məzmununun formalaşması.

2. Kompüteryönümlü yeni nəsil dərsliklərin hazırlanması, onlara elektron formatlı əlavələrin yaradılması, TMK-lərin tərtibi, onlardan istifadə metodikalarının hazırlanması.

3. İKT vasitəsilə fənlərarası və fəndaxili əlaqələrin yaradılması və s.

Bu ziddiyyətlərin və problemlərin siyahısını xeyli artırmaq mümkündür. Ali təhsil sistemində mövcud olan bu problemləri həll etmək üçün müəyyən strategiya əsasında universitetin informasiya-təhsil mühiti formalaşmalı, bu informasiya mühitində tədris metodikaları hazırlanmalıdır. Yeni formalaşan elektron pedaqogikanın tədqiqat obyekti ola bilən bu problemlərin həlli pedaqoji ictimaiyyət qarşısında duran mühüm məsələdir.

(Ardı var)

İlham ƏHMƏDOV

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 14 yanvar.- S.13.