"İslahatlar dərinləşmədikcə NATO ilə əməkdaşlıq genişlənməyəcək"

Türk TV kanallarının şərhçisinin fikrincə, Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığının çərçivəsi genişləndirilməlidir

"Sülh naminə tərəfdaşlıq" əlavəsinin müsahibi beynəlxalq münasibətlər üzrə jurnalist, Türk TV kanallarının şərhçisi Mayis Əlizadədir.

- Bu gün Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarla siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq vəziyyətini ümumilikdə necə qiymətləndirmək olar? Azərbaycan beynəlxalq inteqrasiyaya meyilli və açıq olan dövlət kimi qiymətləndirilə bilərmi?

- Mənzərə hər kəsin gözünün qabağındadır. Ölkənin beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərini xarakterizə edərkən "əməkdaşlıq" sözünün yerinə "sürəkli çatışma" ifadəsini tədavülə daxil etmək daha yaxşı olardı. Bunun iki tərəfi vardır: birincisi, məsələn, beynəlxalq təşkilat olan BMT Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarının işğaldan azad edilməsi üçün bir neçə qətnamə qəbul edib. Amma qətnamələr yerinə yetirilmir və bu, nə BMT-nin, nə digər beynəlxalq təşkilatların vecinədir. Azərbaycan isə qətnamələrin həyata keçirilməsi üçün BMT üzərində lazımi təzyiqi qura bilmir.

Erməni işğalı altındakı torpaqların aqibəti Avropa Şurası və ATƏT-in də gündəmində olmasına baxmayaraq, bu təşkilatlar da öhdələrinə düşən əsas işi yerinə yetirmir. Bir neçə gün əvvəl Angela Merkel "Kipri işğal edən Türkiyənin Avropa Birliyinə üzv ola bilməyəcəyini" söyləyib. Bəs Azərbaycan torpaqlarını işğal edən Ermənistan Avropa Şurasına necə üzv ola bilir? Şuranın əsas prinsipi "hüquq"dursa, erməni işğalçılığına göz yummaq hansı hüquq kitabında yazılıb? ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyətini müasir Türk jurnalistikasında tez-tez işlədilən "zart-qurtçuluq" ("içi boş" mənasında) sözləri ilə ifadə etmək olar.

Məsələlərə Azərbaycanın nöqteyi-nəzərindən baxanda isə münasibətləri "Bakının üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlara meydan oxuması" sözləri ilə xarakterizə etmək olar. ATƏT-in Astanadakı sammitinin fiasko ilə nəticələnməsindən sonra Nazarbayevin özünü hakimiyyətə əbədi olaraq pərçimləməsi paytaxtı Vyanada olan bu qurumun tragikomik durumunu ortaya qoymurmu?

Üzv olduğu Avropa qurumları qarşısında Azərbaycanın təzyiq gücü əldə etməsi üçün öhdəlikləri nöqsansız şəkildə yerinə yetirməsi lazım idi. Əgər Azərbaycan Strasburqa desəydi ki, mən demokratik islahatları sənin tələblərinlə deyil, öz xalqıma daha çox azadlıq və rifah vermək üçün həyata keçirirəm, önəmli dərəcədə nüfuz qazanaraq həm torpaqların işğaldan azad edilməsi, həm də erməni separatçılarının Dağlıq Qarabağda qurduqları oyuncaq rejimin tarixə qarışmasında qəti addımlar ata bilərdi. Bunun əvəzində Bakının səlahiyyətli nümayəndələri istənilən beynəlxalq raport və analizə standart cavablar vermək yolunu seçdilər. Onların nöqteyi-nəzərindən baxanda "ətraf düşmənlə doludur". Bu durumda "niyə doludur?" sualına obyektiv və qənaətbəxş cavab vermək lazım gəlməzmi? Allahın hamıya verdiyi bir cüt gözü açıb dünyaya baxanda cərəyan edən proseslərə verilən reaksiyaların tamamilə yanlış olduğu görünmürmü?

Gəlinən nöqtə bunu deməyə imkan verir: Azərbaycan beynəlxalq qurumlarla münasibətlərini təbii sərvətlərin verdiyi iqtisadi gücün paradiqması üzərində qurmağa üstünlük verir və bu prosesdə Avropa qurumlarının prinsiplərini vecinə də almır. İş o qurumları tərk etmək nöqtəsinə gələrsə, Bakının heç ruhunu da incitmədən bu addımı atacağı görünməkdədir.

Avropa təşkilatları isə yorğun və prinsiplərini üzv ölkələrin bir qisminə qəbul etdirə bilməyən qurumlara çevrilmişdir. Türk parlamentar Mevlut Çavuşoğlunun sədr olduğu bir Avropa Şurası Parlament Assambleyasını gözünüzün önünə gətirin...

- Regional vəziyyət Azərbaycan üçün hansı çətinlikləri yaradır? Gürcüstanın Rusiya ilə münaqişə vəziyyətində olması, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi, İranın nüvə məsələsinə görə Qərblə ziddiyyətli münasibətlərdə olması, İran və Türkmənistanın Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyən olunması məsələsində qeyri-pozitiv mövqe sərgiləməsi və s. kimi durumlardan uğurla çıxmaq üçün Azərbaycanın xarici hərbi siyasətində hansı dəyişikliklər edilməlidir? Balanslaşdırma siyasəti işə yarayırmı?

- Tarixi təcrübə göstərir ki, "regional vəziyyət" kimi ifadələrdən çox vaxt bəhanə kimi istifadə edilir."Dövlətçiliyin qorunması" da həmçinin. ABŞ-ın Türkiyə Cümhuriyyətindəki ilk səfiri Con Krou Lozanna konfransının açılışından bəhs edərkən yazır ki, lord Kerzonun açılış nitqindən sonra axşam ziyafəti nəzərdə tutulmuşdu. Türk heyətinin başçısı İsmət paşanın Lozanna konfransını təşkil edənlərə təşəkkür bildirəcəyini gözləyərkən o, sərt bir çıxış edərək ilk andan etibarən ölkəsinin şərtlərini diqtə etməyə başladı. Proqram alt-üst olmuşdu.

İsmət paşanın bunu hansı cəsarətlə etməsinin səbəblərini axtararkən bu nəticəyə vardım: onun arxasında Mustafa Kamal paşa durmuşdu və Ankaradan aldığı təlimatları həyata keçirirdi. Lozanna konfransına gedərkən Mustafa Kamal paşa Sevr təslimçilik müqavilsini cırıb atmışdı. İşğal altındakı Anadolu torpaqları və İstanbul azad edilmişdi. İsmət paşanı daha da güclü qılmaq məqsədilə konfransın düyün məqamlarından birində Mustafa Kamal paşa ona Ankaradan bu teleqramı göndərmişdi: "Son təkliflərimizi də qəbul etməsələr, heyəti də götür, geri qayıt. Biz bu işi başqa yollarla da həll edərik. Ordumuz savaşa hazır və hətta səbirsizdir".

Ölkələr "regional vəziyyət" bəhanəsinə sığınsalar, onda gərək heç yerlərindən tərpənməyələr. "Regional vəziyyəti" öz lehinizə çevirmək istiqamətində hansı işləri görməlisiniz - bir ölkəni maraqlandıran əsas sual bu olmamalıdırmı? "Regional vəziyyət" ifadəsini gündəliyə gətirərkən, hər şeydən əvvəl, o "vəziyyət"in naturasını düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır.

2008-ci ilin avqustunda Rusiya Gürcüstanı işğal etdi. Avqustun 12-də Moskvaya gedən Türkiyənin baş naziri Ərdoğan Rusiyaya "Qafqaz sabitlik və əməkdaşlıq platforması" yaratmağı təklif etdi. Avqustun 31-də İstanbuldakı Dolmabağça sarayında o vaxtın xarici işlər naziri Əli Babacan gürcüstanlı həmkarı Eka Tkeselaşvili ilə görüşdü. Mətbuat konfransında Babacana bu sualı vermişdim: "Rusiya 200 ildən bəri Qafqazdakı siyasətinə uyğun olaraq kiçik xalqları böyük xalqlara qarşı qoyur. Sizin "platforma" yaratmaq təklifiniz Rusiyanın 200 illik siyasətindən vaz keçməsinə səbəb olacaqmı? Babacan suala qətiyyən aidiyyəti olmayan cavab vermişdi. "Röyter" agentliyinin müxbiri, dostum Tom Qrov Eka xanıma başqa məzmunlu bir sual verincə, gürcü nazir Tomdan üzr istəyərək mənim sualıma cavab vermək istədiyini bildirmiş və demişdi: "Bəli, bugünkü sıxıntılarımızın mənşəyində Rusiyanın bölgədə 200 ildən bəri həyata keçirdiyi və bu gün də davam etdirməyə çalışdığı siyasətdir".

Rusiyanın Gürcüstanı işğal edərək Abxaziya və Cənubi Osetiyanı tanıması dar çərçivədə dəyərləndirilsə, hansı nəticə əldə edilər, bu məsələ uzun möhlət perspektivində analiz edilsə, hansı ehtimallar ortaya çıxar? Qafqaz "balans siyasəti" yürütmək üçün nə dərəcədə uyğun məkandır? Torpaqlarımızın işğalına dəstək verən, işğalçı ilə ən yaxın münasibətləri olan, işğalçını ovcunun içində bəsləyən ölkələrlə "balans siyasəti" yürütməyin məntiq və riyaziyyatını nə dərəcədə dəqiq hesablamaq mümkündür? Dekabrın sonlarında EKO ölkələri daxili işlər nazirlərinin İstanbuldakı toplantısından bir gün qabaq keçirilən heyətlərarası iclasda Azərbaycan işğal altındakı torpaqlarda narkobiznesin son dərəcə narahatlıq doğurmasını və nazirlər toplantısının yekun bəyannaməsinə bununla bağlı maddə daxil edilməsini gündəliyə gətirmişdi. İran tərəfi bunun müzakirəsinə qətiyyən qarşı çıxaraq bir gün sonrakı toplantının gündəliyinə daxil edilməsinə də mane oldu. Mövqelər bu qədər açıq-aşkar ikən kimlərlə nələrin "balans"ının yaradılmaq istənilməsini anlamaq mümkün deyildir. Hələ "balans" yaratmaq istədiyiniz ölkələrdən biri dünyəvi rejiminizi daim təhdid edirsə, nəyin "balans"ını yaradırsınız? İş o yerə çatıb ki, dünyəvi rejim konstitusiyası ilə idarə edilən bir dövlətə qonşudan müraciət edilir ki, hicabı sərbəst buraxın. Bu cür "balans"lar dünyəvi rejiminizi içəridən oyursa, hər şeyi yenidən dəyərləndirmək qaçınılmaz olur...

- Rusiya 2010-cu ilin fevralında yeni Hərbi Doktrina qəbul etdi. Bu sənəddə NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsi Rusiyanın təhlükəsizliyi üçün ciddi təhdid hesab edilir. Bir qədər sonra, iyunda Azərbaycan parlamenti Hərbi Doktrina qəbul etdi. Bu sənəd Azərbaycanın xarici hərbi siyasətinin, ümumiyyətlə, strateji prioritetlərinin qeyri-dəqiqliyi ilə yadda qaldı. Noyabrda isə NATO-nun Yeni Strateji Konsepsiyası təsdiq olundu. Sənəd Rusiyanı rəqib tanımır və tərəfdaş ölkələrlə əməkdaşlığın gücləndirilməsini nəzərdə tutur. Siz ümumilikdə bu prosesə necə şərh verərdiniz? Bütün bu sənədlərin qarşıdakı dövrü əhatə edəcəyini nəzərə alsaq, nə gözləyirsiniz? Konkret olaraq NATO-nun Yeni Strateji Konsepsiyası dünyanın təhlükəsizliyi üçün hansı perspektivləri açır? Rusiyanın Hərbi Doktrinası isə hansı preventiv addımlara yol aça bilər? Bu gərgin prosesdə Azərbaycanın yeri haradadır?

- NATO-nun Şərqə doğru genişlənmə planı barədə qərar təşkilatın 2004-cü ilin iyununda İstanbulda keçirilən zirvə toplantısında qəbul edilmişdi.

NATO-nun o zamankı sözçüsü Ceyms Appaturay Tbilisiyə və Daşkəndə mülki təmsilçi təyin edəcəklərini açıqlayanda "İzvestiya" müxbirinin bunu tənqid edən sualına Appaturayın sərt cavab verdiyini yaxşı xatırlayıram. NATO-nun müxtəlif səpkili əməkdaşlıq proqramları ilə dünyaya yayılma cəhdlərinə qarşı Rusiya MDB çərçivəsində adekvat addımlarla cavab verməyə çalışsa da, Moskvanın bu cəhdləri çox vaxt kağız üzərində qalır. Bunun səbəbi də açıq-aşkardır: Rusiya NATO-nun planlarına cavab vermək üçün kimlərlə müttəfiqlik qurmağa çalışır? Ermənistan, Orta Asiya ölkələri və s. Elə isə 2004-cü ildəki İstanbul zirvəsinin əsas qərarlarından biri də NATO-nun hərbi əməllərdən əlavə, demokratikləşmə proseslərinə önəm verəcəyi ilə bağlı idi. Rusiya Şanxay protokolu çərçivəsində də hansısa addımlar atmağa çalışır: ancaq iş dönüb-dolaşıb yenə eyni nöqtəyə gəlir: NATO üzvü olan ölkələrdə adambaşına düşən milli gəlirin və demokratiyanın səviyyəsinə baxın və bunu Şanxay protokoluna daxil olan ölkələrlə müqayisə edin.

NATO-Rusiya Şurası hər zirvə toplantısında ayrıca toplanaraq öz aralarındakı məsələləri müzakirə edir. Əgər məsələ qarşıdurma dərəcəsində ciddidirsə, Rusiya bu şuradan niyə çıxmır? Rusiyanın yeni hərbi doktrinası onun NATO ilə qarşıdurmaya getməsinə kifayət etməz. NATO-nun yeni strateji konsepsiyasına gəlincə: əgər təşkilat ABŞ-ın maraqları naminə müxtəlif səpkili çatışmaların içinə çəkilərsə, bu, dünyanın təhlükəsizliyi üçün heç bir şeyə xidmət etməyəcəkdir. Əfqanıstan təcrübəsi buna ən yaxşı örnəkdir. Yox, əgər NATO öz fəaliyyətində əməkdaşlıq etdiyi ölkələrdəki demokratiya məsələsini ön plana çəkməyi bacararsa, dünyanın təhlükəsizliyinə daha çox xidmət etmiş olacaqdır.

Özünüz deyirsiniz ki, Azərbaycanın qəbul etdiyi sənəd qeyri-dəqiqliyi ilə yadda qaldı. Bir neçə il əvvəl Milli Məclisin vitse-spikeri demişdi ki, NATO-nun bizi öz sıralarına qəbul etmək qabiliyyəti olub-olmadığını biz qiymətləndirəcəyik. Bu cür yanaşma tərzi ilə "gərgin proses"lərin harasında olmaq olar? Yadıma "Cümhuriyyət" qəzetinin yazarı Bekir Coşkunun sözü düşür: "Biz AB-nin harasına girmişik?"

- NATO-nun tərəfdaş ölkələrlə əlaqələri gücləndirmək istəyi Azərbaycan üçün hansı üstünlüklər vəd edir? Azərbaycan tərəfi bir sıra beynəlxalq təşkilatların, xüsusilə də NATO-nun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasında ədalətli mövqe tutmadığını, Ermənistana təzyiq göstərmədiyini bəyan edib. Sizcə, NATO bu prosesdə hansı rolu oynaya bilər? Perspektiv gözləntiləriniz varmı?

- Pyer Leluşdan Vahid Ərdəmə qədər dəfələrlə söhbət etdiyimiz NATO-nun yüksək səviyyəli təmsilçiləri Azərbaycanı "NATO-nun Orta Asiyaya açılan qapısının qıfılı" kimi xarakterizə edib əməkdaşlığı gücləndirmək arzularını vurğulamışdılar. "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq" planı çərçivəsində müəyyən işlər görüldü. Ancaq bunun xüsusilə Brüsseli qane etmədiyini hamı görür.

2008-ci il Buxarest zirvəsində Gürcüstanın NATO-ya üzv olmağa nə qədər yaxınlaşdığını gördük. İslahatlar dərinləşmədikcə əməkdaşlığın çərçivəsinin genişlənməyəcəyini bilməyən varmı? Azərbaycanın yüksək səviyyəli idarəçiləri ölkənin nə NATO-ya, nə də Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) üzv olacağını bəyan edirlər.

Hər hansı beynəlxalq təşkilatla əməkdaşlığın çərçivəsi geniş olmalıdır ki, öz dərdinə çarə tapmaq üçün ona umu-küsü edə biləsən. İşğalçı bir ölkəyə bütün beynəlxalq təşkilatların təzyiq göstərməsini istəməkdə Azərbaycan haqlıdır, ancaq bu haqlılığı daha da güclü qılmaq üçün o təşkilatla əməkdaşlıq perspektivlərini açmaq və oraya üzv olmağa çalışmaq ən məntiqli yol deyilmi? Gürcüstan NATO-ya üzv olma yolunda qətiyyətli addımlar atmasaydı, öz ərazi bütövlüyünü qoruyacağına dair nikbin ola bilərdimi? NATO-ya üzv olan Gürcüstan orada bu məsələni daha qətiyyətlə gündəmə gətirmə imkanı əldə etməyəcəkmi?

- Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanmış strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında müqaviləni necə qiymətləndirirsiniz? Bu müqavilədən çıxış edərək tərəflər hərbi-siyasi sahədə əməkdaşlığı hansı istiqamətlər üzrə gücləndirəcəklər? Bu müqavilə tərəflərə hansı üstünlükləri vəd edir?

- Keçən il sentyabrın 15-də İstanbuldakı Çırağan sarayında imzalanmış müqaviləni gecikmiş də olsa, müsbət qiymətləndirmək lazımdır. "Bir millət, iki dövlət" ibarəsi uzun müddət konkret sazişlərlə dəstəklənməyərək havadan asılı qaldı. Müqavilənin şərtlərinə uyğun şəkildə atılacaq olan addımlar bir tərəfdən Azərbaycanın bölgədəki mövqeyini gücləndirəcək, o biri tərəfdən isə regionda cərəyan edən proseslərdə Türkiyəni söz sahibi edəcəkdir.

1918-ci ilin təcrübəsini xatırlayın. Süleyman Dəmirəl mənə demişdi ki, Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının dünyada əmsalı yoxdur. Əməkdaşlıq istisnasız olaraq bütün sahələrdə gücləndirilməli və hətta inteqrasiya səviyyəsinə çatdırılmalıdır.

Bu yaxınlarda Türkiyənin yüksək vəzifəli məmurlarının biri ilə söhbətimdə öyrəndim ki, ən gec 3 ildən sonra Türkiyə öz təyyarələrini tədavülə çıxaracaq. 1500 nəfərin işlədiyi bu layihənin uğurla başa çatdırılması, digər tərəfdən, Azərbaycanın öz silah sənayesini gücləndirməsinə dair gələn xəbərlər iki ölkə arasındakı əməkdaşlığın üfüqlərini daha da açacaqdır. Burada tərəflər arasındakı üstünlükdən çox, əməkdaşlığın gücləndirilməsi önəmlidir.

Türkiyə Azərbaycanın güclənməsinə hərbi dəstəyi heç vaxt əsirgəməyib. Müstəqilliyin ilk ilində Türkiyədən gələn generalların fəaliyyətini xatırlayın. Türkiyənin Bakıya göndərdiyi hərbi attaşelərdən olan Engin Alan terrora qarşı mübarizənin ən önəmli fiqurlarından biri idi, general-polkovnik rütbəsi ilə istefaya çıxandan sonra MHP-də siyasətlə məşğuldur. Keçmiş hərbi attaşe Saldıray Berk indi ordu generalıdır. 3-cü orduya komandanlıq edəndən sonra Baş Qərargahın təhsil və doktrina komandanlığına gətirildi.

Unutmayaq ki, Türk ordusu üçün Qafqazdakı ən mühüm strateji yer Zəngəzurdur. Xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu "Strateji dərinlik" kitabında yazır ki, soyuq müharibədən sonra Türkiyənin ən böyük itkisi Qarabağdır...

- Yaxın illərdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında irimiqyaslı hərbi əməliyyatların baş verməsini gözləyirsinizmi? Ümumiyyətlə, münaqişənin hansı yolla həll imkanları və perspektivləri artmaqdadır?

- Öz torpaqlarını separatçılardan təmizləmək Azərbaycanın ən təbii haqqıdır. İşğalçılar 1992-ci ildən bəri Minsk Qrupunun himayəsinə sığınıblar. Bunun qırılma nöqtəsi, əlbəttə ki, olacaqdır. Azərbaycanda əziz vətən torpaqlarının işğaldan azad edilməsi duyğusunun getdikcə yüksəlməsinin bu işi çözülmə nöqtəsinə aparacağına inanıram. Münaqişənin həll yollarında bütün variantlara müraciət etmə haqqı Azərbaycanın əlindədir. Vətəndaşların birlik və bərabərliyi bu işdə ən önəmli rolu oynayacaqdır. Dünyadakı yalançı və saxtakar erməni təbliğatlarına qarşı hamının gücündən səmərəli şəkildə istifadə edilməlidir.

Şəxsi iş

Mayis Əlizadə

1961-ci ildə Sabirabad rayonunun Ulacalı kəndində anadan olub. Bakı Dövlət Universitetini bitirib. 1991-ci ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alıb. 1993-cü ildən Türkiyədə yaşayır. Əcnəbi media qurumları ilə çalışır. Türk TV kanallarına Qafqaz, Rusiya və Orta Asiya ilə bağlı şərhlər verir. Sky Turk kanalındakı "Kiosk" proqramının daimi şərhçisidir.

Ayna.- 2011.- 22 yanvar.- S.9; 16.