Təhsil menecmentinin dəyişməsi köklü islahat tələb edir

Bu gün islahat adı ilə "pərakəndə tədbirlər" həyata keçirilir

Telekanallardan birində "12 illik orta təhsilə keçid və repetitorluq" müzakirəyə çıxarılmışdı. Ekspert qismində dəvət aldığım bu verilişə qatılmağıma peşman oldum. İki saatlıq verilişin qəhrəmanı TN şöbə müdiri Aydın Əhmədov idi. O, azı saat yarım danışdı, kobud müdaxilə ilə mənim cəmi 10 dəqiqəlik çıxışıma imkan vermədi. Səbir göstərdim, yaşına hörmətlə yanaşdım və susdum. Amma deməyə sözüm çox idi...

Nazirlik rəsmisinin etirazına səbəb olan iki qeydimin üzərində dayanmaq istərdim.

Birincisi, idarəçilik dəyişmədiyi halda 12 illik təhsilə keçid təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyəcək. Təhsil, menecmentinin dəyişməsi isə köklü islahatlar tələb edir. Son illər islahat adı ilə, sadəcə, pərakəndə tədbirlər həyata keçirilir.

İkincisi, 1999-cu ildə hökumətin qəbul etdiyi Təhsil İslahatı Proqramının "Təhsilin idarə olunması" adlanan 1.4.5-ci bəndində qeyd olunur:

"Təhsil sisteminin idarə olunmasında inzibati-amirlik prinsipləri üstünlük təşkil edir, idarəetmənin dövlət-ictimai xarakterinin gücləndirilməsi, inhisarsızlaşdırma, funksiyaların yuxarıdan aşağı paylanması, ağırlıq mərkəzinin aparatdan sinfə - auditoriyaya keçməsi, əsas hədəfin təhsil verənə və təhsil alana yönəlməsi istiqamətində məqsədyönlü işlər həyata keçirilməmişdir".

Vurğulamaq istəyirəm ki, köhnədən qalma orta təhsil idarəçiliyində heç nə dəyişməyib. Yenə də orta məktəb direktorları Bakıdan təyin olunur - pedaqoji heyətin və yerli əhalinin hər hansı formada rəyi nəzərə alınmadan. Yenə də məktəblərin inzibati və maliyyə muxtariyyəti yoxdur, şagird hesabı maliyyələşməyə keçilməyib. Yenə də orta məktəblərin şəffaf hesabatlılıq mexanizmi yoxdur - yerli əhali və müəllimlər məktəblərin fəaliyyətinin təmin olunmasına konkret xərc maddələri üzrə nə qədər vəsait ayrıldığı, onların necə xərcləndiyi barədə hər hansı məlumat əldə edə bilmirlər. Yenə də müəllimlərin işə qəbulu mexanizmi şəffaf deyil, pedaqoji kadrların işə qəbulunu nazirlik yox, dövlət qulluğundakı kimi müstəqil qurum həyata keçirməlidir.

Hələ də testdən uğurla keçən şəxslərin qeyd-şərtsiz, hər hansı təhsil məmurunun saxta müsahibələri olmadan müəllim kimi işə qəbulu problem olaraq qalır. Yenə də tədris proqramlarının və dərsliklərin yazılması bağlı qapılar arxasında, tendersiz, ictimaiyyətin geniş müzakirəsi olmadan keçirilir.

Halbuki eyni dərsliyin bir yox, çox sayda nümunəsini ictimaiyyətə təqim etmək gərəkdir ki, ən yaxşı variantı maraqlı tərəflərin hamısı bir yerdə seçsin. Yenə də dərslik seçimində məktəblərin muxtar haqları tanınmır. Yenə də məktəblərin əməyin nəticəsinə görə müəllim əməyini fərqləndirmək imkanı yoxdur, müəllim əməyinin dəyəri iqtisadiyyat üzrə orta aylıq əməkhaqqından azı 2 dəfə aşağıdır. Məsələn, kimsə durub təhsil nazirindən, onun müdafiəçilərindən soruşa bilər: büdcəsi Azərbaycanınkından 4 dəfə az olan yoxsul Gürcüstanda orta məktəb müəlliminin əməkhaqqı bizim müəllimlərin məvacibindən necə çox ola bilir? Elə bilirsiniz, buna məntiqli cavab tapılacaq?

Hələ də müəllimin sağlamlığının təmini hökumət hesabına deyil. Hələ də dövri keçirilən attestasiylar vasitəsilə pedaqoji heyətin biliyinin davamlı qiymətləndirilmə mexanizmi yaradılmayıb, bu prosesin maraqlı tərəf kimi TN-nə deyil, müstəqil quruma həvalə olunması baş verməyib. Eyni qaydada ibtidai, əsas və tam orta təhsil pillələri üzrə şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi səlahiyyəti nazirlikdə olmamalıdır. Çünki heç kim öz ayranına turş demir...

Məktəbəqədər təhsil icbari orta təhsilin tərkib hissəsi elan olunmalıdır. Anlayıram ki, bu mütərəqqi idarəçiliyi həzm etmək üçün proqressiv təfəkkür tələb olunur. Orta məktəb menecmentinin islahatı deyərkən bütün sivil dünyada məhz bu addımlar nəzərdə tutulur. Amma sadalananlar olmayacaqsa, 12 illik təhsil sistemi 11 illik təhsilin aqibətini yaşayacaq. Məlumat üçün:, Azərbaycanda artıq 20 ildən çoxdur 11 illik orta təhsil mövcuddur və nəticələr göz önündədir.

Təhsil naziri başda olmaqla onun tabeliyindəki məmurların əksərinin orta təhsilin keyfiyyətini ölçmək üçün özünəməxsus göstəricilər sistemi var. Məsələn, həmin şəxslər orta məktəbi bitirən məzunların ali məktəbə qəbul səviyyəsini, keçid balını toplaya bilməyən məzun-abituriyentlərin bütün məzunlara nisbəti kimi göstəriciləri orta təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün ölçü meyarları saymırlar. Təhsil məmurlarının ən populyar ifadəsi budur ki, orta məktəbin məqsədi yalnız ali təhsil müəssisələri üçün kadr hazırlamaq yox, vətəndaş yetişdirməkdir. Siz savadsız vətəndaşmı yetişdirmək istəyirsiniz?

Son illər dünyada orta təhsil pilləsində əldə olunan biliklər rəqabətli iqtisadi sistemin tələbatını ödəmədiyindən ali təhsil alanların sayı sürətlə artır. Məsələn, hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə 20-34 yaşlı şəxslərin orta hesabla 35-40%-i ali təhsillə əhatə olunduğu halda, Azərbaycanda həmin göstərici 20%-dən çox deyil. Hələ mən həmin kadrların bilik və bacarıqları arasında fərqləri bir kənara qoyuram.

TN rəsmiləri Dünya İqtisadi Forumunun qlobal rəqabətlilik reytinqində Azərbaycandakı orta təhsilə verilən qiyməti ciddiyə almırlar. Qlobal rəqabətliliyə dair 2011-ci il üzrə hesabatda Azərbaycan 142 ölkə arasında ibtidai təhsilin keyfiyyətinə görə 122-ci, təhsilin idarə olunma keyfiyyətinə görə 125-ci, məktəblərin internetə çıxışına görə 88-ci yerdədir. Bu biabırçı reytinq təhsil məmurları üçün önəm daşımır, axı onların öz ölçüləri var.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının PİSA (Programme for International Student Assessment) Şagird Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Proqramında Azərbaycanın tutduğu yer də təhsil məmurları üçün meyar deyil. Bu beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatında iştirakçı ölkələrin 15 yaşlı şagirdlərinin oxu (qavrama, mətnlərdən məlumat əldə edərək əlaqələndirmə, izahetmə, təhliletmə və dəyərləndirmə bacarıqları), riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə bilikləri dəyərləndirilir. Azərbaycan 2006-cı ildə PİSA qiymətləndirməsində 57 ölkə arasında 55-ci, 2009-cu ildə isə 65 ölkə arasında 64-cü nəticəni göstərib...

Məzunların tam orta təhsili başa vurma əmsalı da xeyli aşağıdır. TQDK-nın 2011-ci ilin sonuncu buraxılışında təqdim etdiyi rəqəmlərə görə, ölkənin orta məktəblərini bitirən 95,5 min məzundan 19 min nəfəri və ya 21%-i attestat ala bilməyib. Maraqlıdır ki, attestat alan və ali məktəblərə sənəd verən 57 min məzundan 29 min nəfəri (50%-dən çoxu) 200-dən aşağı bal toplayıb. 5 ballıq qiymətləndirmə sistemi üzrə 200-dən aşağı balın "2"yə bərabər olduğunu nəzarə alsaq, deməli, məzunların azı 50%-nin attestat ala biləcək səviyyədə bilik qazanması şübhə doğurur. Bu fakt TN-in təşkil etdiyi mərkəzləşdirilmiş imtahanların şəffaflığını və obyektivliyini şübhə altına alır.

Yeri gəlmişkən, ayrı-ayrı rayonlarda məzunların attestat alma faizi son dərəcə pis olub. Məsələn, Sabirabad və Astarada məzunların 50, Bərdədə 42, Hacıqabul, İmişli, Ağcabədi, Ağsu, Gədəbəy, Füzuli, Salyan, Şamaxı, Saatlı, Lerik və Qusar rayonlarında 30-40%-i attestat ala bilməyib. Bu rayonlarda abituriyent-məzunların orta hesabla 55-60%-i 200-dən aşağı bal toplayıb. TQDK rəqəmlərinin təhlili göstərir ki, 2011-ci ildə Bakı, Gəncə və Sumqayıt kimi iri şəhərlərdə məzunların orta hesabla 35-40, rayon mərkəzlərində 15-30, kəndlərdə isə 5-10%-i ali məktəbə daxil ola bilir. Məsələn, 2011-ci ildə kənd məktəbləri məzunlarının ali məktəblərə qəbul əmsalı Ağsu, Cəlilabad, Ucar, Yardımlı və İmişlidə 5,5-6%, Lənkəran, Hacıqabul, Xaçmaz, Zərdab və Kürdəmirdə 7-7,5% intervalında dəyişib. 2300-ə yaxın kənd məktəbinin təxminən 750-dən və ya hər 3 məktəbin birindən bir məzun da ali məktəbə daxil olmayıb. TN rəsmiləri üçün bu kimi göstəricilər də keyfiyyət ölçüsü deyil.

Nəhayət, orta məktəblərdən kütləvi yayınmalar var, şagirdlər orta təhsilin müxtəlif pillələrindən məktəbi tərk edir. Amma rəsmi statistika həmin faktları uçota ala bilmir, TN isə problemin ictimailəşdirilməsində maraqlı görünmür.

Satistik araşdırmalar göstərir ki, 1999-2000-ci tədris ilində 1-ci sinfə gedən 165 min uşaqdan 2010-2011-ci tədris ilində cəmi 100 min nəfəri 11-ci sinfə daxil olub (azalma 65 min nəfər və ya 40%-dir). Natamam təhsil pilləsindən (9-cu sinif) texniki-peşə məktəblərinə və orta ixtisas müəssisələrinə üz tutan 12,5 min nəfəri (o cümlədən 4,6 min nəfər texniki-peşə, 7,9 min nəfər isə orta ixtisas məktəblərinə), məktəb yaşlı uşaqların müəyyən hissəsinin təbii səbəbdən (ölüm) azalmasını (son 10 ildə 5-19 yaşlı uşaqların ölüm faizi nəzərə alınsa, 11 il ərzində 9-9,5 min nəfər vəfat edə bilər) nəzərə almasaq, 40 min nəfərə yaxın məktəb yaşlı uşağın orta təhsildən kənardan qalmasının izahını tapmaq mümkün deyil.

Beynəlxalq təcrübədə bu, tam orta təhsillə əhatə əmsalı adlanır. Amma təhsil məmurları bu göstəricini də öz fəaliyyətlərinin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün yararsız sayırlar.

Rövşən AĞAYEV,

İqtisadi Təşəbbüslərə

Yardım İctimai Birliyinin

sədr müavini

Ayna.- 2012.- 14 aprel.- S.16.