Təbii fəlakətlər

Proqnozlar mümkündürmü?

Son illərdə baş verən təbii fəlakətlər atsteklərin bəlkə də haqlı olduqlarını və dünyanın sonuna az vaxtın qalması fikrinə gətirib çıxarır. Şübhəsiz, təbii fəlakətlərin qarşısını almaq mümkün deyil. Lakin onların bir çoxlarını proqnozlaşdırmaq üçün alimlər artıq müəyyən metodlar icad ediblər. Hər hansı fəlakət haqqında öncədən məlumatlısansa, təbii ki, insan tələfatının qarşısını almaq mümkündür.

Yeni texnologiyalar və elmin inkişaf səviyyəsi bu gün sunami, qasırğa, leysan yağışlar, vulkan püskürməsi kimi təbii fəlakətləri yüksək ehtimal faizi ilə öncədən proqnozlaşdırmaq imkanları yaradır.

Azərbaycan və Xəzər dənizi akvatoriyası ərazisində yerləşən ölkələr Yer kürəsinin ən aktiv seysmik zonalarından hesab olunur. Məsələn, ölkəmizin Şamaxı bölgəsində 1902-ci ildə Şamaxı şəhərini tamamilə dağıtmış və minlərlə sakinin həyatına son qoymuş zəlzələ ocağı yerləşir.

Son 30 ildə yüksək ballı zəlzələlər ölkə ərazisini dəfələrlə narahat edib. İsmayıllıda 1981-ci ildə, Lerikdə 1998-ci ildə, Ağdaşda 1999-cu ildə. Ən çox yadda qalanlardan biri isə 2000-ci ildə Xəzərdə baş verən və Rixter cədvəli ilə 6.4 bal gücündə zəlzələ oldu.

Ölkə ərazisində baş vermiş ən son zəlzələ isə cari ilin may ayının 7-də Zaqatala rayonunda yaşandı. Bu zəlzələ həm Zaqatala, həm də qonşu ərazilərin infrastrukturuna ciddi iqtisadi zərbə vurması ilə bərabər, əhaliyə psixoloji təsir göstərmişdi.

Bu göstəricilər qorxu yaradır desək, yanılmarıq. Əslində qorxuya səbəb var. Bu sahənin mütəxəssisləri həm də Yer kürəsində seysmik aktivliyin kəskin artması barədə məlumatlar verir.

Bu təbii fəlakətlərin qarşısında ən çox düşündürən sual isə budur: niyə bu günə qədər dünyanın heç bir ölkəsində zəlzələni proqnozlaşdıra biləcək metodika işlənməyib? Və ya bu sahədə elmi araşdırmalar aparılırmı? Görəsən, Azərbaycanda bu sahədə vəziyyət nə yerdədir?

Bu suallara cavab tapmaq üçün biz Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinə müraciət etdik. Ordan alınan məlumata görə, zəlzələnin proqnozlaşdırılma metodikasının işlənib hazırlanmasında müxtəlif profilli mütəxəssislər: seysmoloqlar, geofiziklər, seysmogeokimyaçılar, riyaziyyatçılar və neftçilər çalışırlar.

Verilən bilgiyə görə, sən demə, belə bir metodika artıq işlənib hazırlanıb. Bu metodika flyuidlərin seysmogeokimyəvi vəziyyətini araşdırmaya əsaslanır. Həmin proqnozlaşdırma artıq uzun müddətdir (2001-2012) test formasında yoxlamalardan keçir. Əsası isə ondadır ki, yoxlamalar hardasa deyil, məhz Azərbaycanda, Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin Seysmogeokimya şöbəsində aparılır. Sözügedən metodikanın müəllifi isə Rusiya Elmlər Akademiyası və Azərbaycan MEA geoloji-minerologiya elmləri doktoru Ramidə Kərəmovadır.

Ramidə Kərəmova məmnuniyyətlə bəzi suallarımızı cavablandırdı.

- Ramidə xanım, zəlzələnin qarşısını almaq mümkündürmü?

- İlk öncə onu deyim ki, bu, mümkün deyil. Lakin mən inanıram ki, yaxın zamanlarda zəlzələnin fəsadlarının azaldılması üçün müəyyən işləmələr hazırlanacaq. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, seysmologiya sahəsində araşdırmalar aparmaq üçün, əvvəla, zəlzələnin yaranma səbəblərini dərindən öyrənmək lazımdır. Hazırda seysmoloji proqnozların araşdırılması iki yöndə: seysmik, geofiziki və seysmogeokimyəvi sahələr üzrə və seysmodavamlı tikintinin mükəməlləşdirilməsi üzrə aparılır. Çox təəssüf ki, bu gün ikinci yönümə daha çox diqqət ayrılır.

- Nəyə görə belə vəziyyət yaranıb?

- 1966-cı ildə Daşkənddə baş vermiş güclü zəlzələ maddi itkilərlə yanaşı, həm də insan tələfatı ilə nəticələnmişdi. Sovet İttifaqına daxil olan bütün respublikalar Özbəkistana yardım edirdi. Məhz o anda özbək alimləri, dəqiq desəm, seysmoloqlar, hidrogeoloqlar və hidrogeokimyaçılar tərəfindən bir məsələ kəşf olunmuşdu. Bu da güclü zəlzələ episentrlərində seysmogeokimyəvi anomaliyaların yaranmasını nəzərdə tutur. Verilənlərin retrospektiv analizi zaman aşkarlandı ki, Daşkəndətrafı poliqonda hələ zəlzələ baş verməzdən öncə radonun və bəzi kimyəvi elementlərin anomal variasiyaları qeyd olunmuşdu. Bu kəşfdən sonra seysmoproqnostik sahədə geniş araşdırmalara start verildi. Lakin o araşdırmalardan ən vacibi kimi geofiziki və geokimyəvi sahələrin müşahidəsi tanındı.

Seysmologiya, geofizika, seysmogeokimya və riyaziyyat kimi sahələrin bir çox mütəxxəssisləri 1970-1990-cı illərdə elmin bu sahədə inkişaf edəcəyinə olan əminliyini çox gözəl xatırlayır.

Lakin ötən əsrin 90-cı illərində azsaylı uğurlu proqnozlara əsaslanaraq, ABŞ, Yaponiya, Çin kimi ölkələr bu sahənin uğur gətirməyəcəyini bildirib, araşdırmalara son qoydular. Əvəzində isə seysmodayanıqlı tikinti planını gerçəkləşdirmək üçün maliyyə və güc sərf etməyə başladılar.

Nəzərə alın ki, yalnız üstündən 20 il keçəndən sonra seysmoloji proqnozlaşdırmaya qarşı münasibət yenidən müsbətə doğru dəyişməyə başladı. Belə ki, 2008-ci ildə həmin sahənin uğursuzluğuna əsaslanaraq, araşdırmaları dayandırmağı tövsiyə edən elmi koordinatorlardan biri, Maks Viss Avstraliyada Beynəlxalq müşavirədə iştirakı zamanı "o vaxt səhv buraxmışıq" deyə bildirdi. Çıxış edərkən o hətta məyusluğunu belə gizlətmədi. Eyni zamanda o bildirdi ki, elmi dairələrdə bu sahəni tezliklə yenidən gündəmə gətirmək lazımdır.

Həyatda hər şey olur. Belə səhvlər də buraxılır. Çünki istənilən halda "mümkün deyil", "ola bilməz", "alınmayacaq" demək "heç vaxt heç vaxt demə!" prinsipi üzrə yaşamaqdan və faktları analiz etməkdən asandır.

Lakin qeyd etməliyəm ki, bu araşdırmalar heç də bütün dünyada dayandırılmadı. Son 30 ildə operativ və qısamüddətli seysmoloji proqnozlaşdırma kimi çətin sahədə araşdırmaları davam etdirən Hindistan, Çin, Qazaxıstan və Azərbaycan alimləri olub. Azərbaycanda bu araşdırmaların dayandırılmamasına səbəb isə RSXM-in rəhmətlik baş direktoru Arif Həsənovun uzaqgörənliyi olub.

Bakıda, 25.11.2000 tarixində baş vermiş və episentri Xəzər dənizində olan zəlzələni bizim mərkəzin əməkdaşları öncədən proqnozlaşdıra bilmədiklərinə baxmayaraq, Arif Həsənov jurnalistlərin suallarına yüksək peşəkarlıqla cavab verirdi. O hadisədən dərhal sonra dövlət büdcəsindən maliyyə ayrıldı və Mərkəzdə texniki vəsaitlərin modernləşdirilməsi prosesinə başlandı. Bir neçə ay ərzində ABŞ istehsalı olan "KINEMETRIX" aparatları ölkəyə gətizdirildi və Mərkəzdə quraşdırıldı.

Ölkə ərazisində bir neçə seysmoloji stansiyaların tikintisinə start verildi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu işlər Arif Həsənovun rəhbərliyi altında aparılırdı. O, həyatının son gününə kimi öz işinə sadiq qalaraq, Mərkəzin inkişafı üçün əlindən gələni edirdi.

İsmayıllı və Zaqatala zəlzələlərindən sonra ölkədə 7 stansiya var idisə, 2008-ci ildə bu stansiyaların sayı 21-ə qədər artdı.

- Bəs bu gün seysmoloji proqnozlaşdırmaya diqqət ayrılırmı?

- Qeyd edim ki, hazırda, demək olar, bütün diqqət məhz seysmologiya elminə yönəlib. Yəqin ki, belə də olmalıdır. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, seysmologiya elmi artıq baş vermiş zəlzələləri qeydetmə ilə məşğuldur. İndiki baş direktor Qurban Yetirmişli bütün diqqəti yalnız bu sahəyə ayırır. Yalnız mən, seysmoproqnozlaşdırma ilə məşğul olan seysmogeokimya sahəsinin mütəxəssisi olaraq diqqətdənkənar qalmışam. Belə demək olarsa, bizim Seysmogeokimya şöbəsi başağrısı kimi qəbul olunuruq.

- Nəyə əsasən belə hesab edirsiniz?

- 1979-cu ildən etibarən MEA Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin Seysmogeokimya şöbəsində çalışıram. Biz yalnız ilboyu yeraltı və Xəzər sularının seysmogeokimyəvi sahələrinin araşdırılması ilə bərabər, həm də aktiv və təhlükəli zonaların həmin sahələrin flyuidləri əsasında real zaman rejimində operativ qiymətləndirmə işini görməyə çalışırıq. Bu yalnız ilk addımlardır. Və bu ilk addımlar gündəlik hidrometereoloji proqnozlara bənzəyir. Yəni hidrometereologiya yalnız qasırğaları deyil, eyni zamanda ən zəif külək, yağış və qarı proqnozlaşdırdığı kimi, seysmoloji proqnozlaşdırma ən güclü təbii fəlakətdən tutmuş, ən aşağı maqnitudlu yer titrəmələrinə qədər öncədən xəbər verə bilər. Obyektiv yanaşaraq deməliyəm ki, səhvlərimiz də olur. Lakin müsbət nəticələr, şübhəsiz, daha çoxdur. Sadəcə, biz məsuliyyəti dərk edirik. Mərhum prezident Heydər Əliyev 1983-cü ildə qeyd etmişdi ki, "gerçəkləşməmiş proqnoza görə xalq vahiməyə düşsə, bu, gerçəkləşmiş fəlakətdən daha çox zərər gətirə bilər". Lakin bu, o demək deyil ki, bu sahədə elmi araşdırmaları tamamilə rədd etmək lazımdır.

- Seysmoproqnozlaşdırmanın işlənmə texnologiyası ideyası ilk dəfə nə vaxt ağlınıza gəlib? Siz bu iş üzərində araşdırmaları davam etdirirsinizmi və patentiniz varmı?

- İlk belə fikir 1998-ci ildə baş vermiş Lerik zəlzələsindən sonra, Azərbaycan ərazisindəki 1979-1998-ci illərin seysmoaktiv zonaların retroanalizlərinin nəticələrini müqayisə edərkən gəldi. Proqnozu dəqiq vermək üçün əsas 3 parametr təyin olunmalıdır: baş verəcək zəlzələnin yerini, maqnitudasını və aktivləşəcək vaxtını. Bununla bərabər, vaxt da hazırda baş verən, qısa - , orta - və uzunmüddətli kimi dəqiq xarakterizə olunmalıdır.

- Seysmologiya, geofizika və seysmogeokimyanın indiki texniki təchizatı hansı səviyyədədir?

- Hər zaman olduğu kimi, bütün texniki təchizat yalnız seysmologiya üçün nəzərdə tutulurdu. Zaqatala zəlzələsindən sonra dövlət büdcəsindən maliyyə ayrıldı. Geofizika şöbəsi ümüdlə gözləyir ki, onların da texniki təchizatı yenilənəcək. Lakin baş direktorun seysmogeokimya şöbəsinə bəslədiyi kəskin mənfi münasibətdən bəlli olur ki, rəhbərliyin köməyini gözləməyə dəyməz. Ən azı bir neçə gün öncə bilavasitə baş direktor özü şəxsən "heç bir vəsait ayrılmayacaq sizə! Sizin şöbəni bağlayıram" sözlərini dedi. Bundan sonra yalnız ölkə rəhbərliyi müdaxilə edərsə, bizim şöbə apardığı araşdırmaları davam etdirə bilər.

- Müsahibəmizin sonunda nə demək istərdiz?

- Əvvəla, sizə təşəkkür etmək istərdim. Bu mənim mətbuatda ikinci çıxışımdır. Adətən mənə söz demək üçün imkan yaradılmayıb. Xüsusilə də seysmoproqnozlaşdırma haqqında mövzu açılanda hamı onu qeyri-ciddi kimi qəbul edir. İnanmaq istərdim ki, yaxın gələcəkdə vəziyyət dəyişəcək və bizim əməyimiz indi olduğu kimi qapalı mövzu olaraq qalmayacaq. Ən azı ona görə ki, son illər ölkədə gedən proseslər analoqu olmayan kimi dəyərləndirilirsə, seysmoproqnozlaşdırma da analoqu olmayan vasitələrlə və 75-80%-lik dəqiqliklə həyata keçirilirsə, deməli, dünyada analoqu yoxdur. Özümə, öz əməkdaşlarımın əməyinə görə demirəm. Vətənimizin adı elmdə bu cür nailiyyətlərlə çəkilsə, bu, Azərbaycan üçün də müsbət hal olar. Buna inanıram.

A.AZƏRSOY

Ayna.- 2012.- 9 iyun.- S.19.