Bizim xalçalar haralara gedib çıxmayıb...

Onlara Rusiya muzeyləri də dəyər verir

Ötən çağların əsrarəngiz xalça örnəklərimizin xeyli hissəsi ölkəmizdən kənarda, bir çox dünya muzeylərində, özəl kolleksiyalarda, qalereya və şəxsi toplularda saxlanılmaqdadır. Öz zərif və keyfiyyətli toxunuşuna, yüksək zövqlü tərtibatına görə geniş şöhrət qazanmış Azərbaycan xalçaları çox önəmli və gəlirli ixracat məhsulu olub.

Orta yüzillərdən bəri xalçaçılıq örnəklərimiz dünyanın bir çox ölkələrinə aparılaraq, sarayların və malikanələrin ən önəmli bəzək elementinə çevrilib. Elə bu səbəbdən də hazırda dünyanın bir çox ölkəsində Azərbaycan xalça sənətinə dair irihəcmli və tutarlı toplular mövcuddur. Belə ölkələrdən biri də qonşu Rusiyadır.

Rusiya muzeylərində Azərbaycan xalçalarının bir çox orijinal örnəkləri saxlanılır. Bunların ən böyük hissəsi Moskva və Sankt-Peterburq muzeylərində toplanıb. Moskvada bizim xalçalar əsasən Dövlət Şərq Xalqları Sənəti Muzeyində, Dövlət Tarix Muzeyi və Elmi-Tədqiqat Bədii Sənaye İnstitutunun Muzeyindədir.

Bu barədə mərhum akademik Rasim Əfəndinin çoxillik araşdırmaları əsasında hazırlanan "Azərbaycan xalçaları dünya kolleksiyalarında" adlı kitabda da qeyd olunub.

Qeyd edək ki, Dövlət Tarix Muzeyində yeganə bir xalçamız saxlanılır. 1801-ci ildə Abşeronun keçmişdə Xilə, indi isə Əmircan adlanan kəndində toxunan bu xalı "Xilə-Buta" adı ilə bütün dünyada məşhur olub. Say etibarı ilə ən çox xalçalarımızın saxlanıldığı muzey isə Dövlət Şərq Xalqları Sənəti Muzeyidir. Burada Bakı, Quba, Qarabağ və Qazaxda müxtəlif vaxtlarda toxunmuş xalçalarımızın bütün növləri saxlanılır.

Moskva Elmi-Tədqiqat Bədii Sənaye İnstitutunun Muzeyində də incəsənət tariximiz üçün çox qiymətli olan bir xalçamız saxlanılır. Əbülqasım Firdovsinin minillik yubileyinə həsr edilmiş bu xalça 1934-cü ildə Azərbaycanın görkəmli xalı sənətkarı Lətif Kərimov tərəfindən yaradılıb. Ölçülərinə görə çox da iri olmayan (130x120) həmin xalça Azərbaycan xalçaçılıq sənətinin Təbriz məktəbi ənənələri əsasında işlənib.

Portretin aşağı hissəsində Firdovsinin məşhur "Şahnamə"sindən fars dilində sətirlər toxunub. Şairin portreti ön kətəbə ilə haşiyələnmişdir ki, orada da dahi şairlərdən Nizami, Xaqani, Ənvəri tərəfindən yazılmış şeirlər yerləşdirilib. Bu xalça çox maraqlı və orijinal sənət əsəri kimi 1937-ci ildə Parisdə ümumdünya sərgisində nümayiş etdirilib.

Sankt-Peterburq muzeyləri içərisində isə ən böyük və ən nəfis xalça kolleksiyası Ermitaj və Rusiya Etnoqrafiya Muzeylərinə məxsusdur. Ermitajda saxlanılan toxuculuq sənəti örnəklərimizin əksəriyyətini Quba, Bakı, Şirvan, Qazax, Təbriz, Şuşa məktəbinə aid müxtəlif xalçalar, namazlıqlar təşkil edir.

Yaranma tarixi baxımından Sankt-Peterburqun ilk muzeylərindən sayılan və Azərbaycan xalçalarının və xalça məmulatlarının ən böyük kolleksiyasının toplandığı digər mərkəz Rusiya Etnoqrafiya Muzeyidir. 1902-ci ildə İmperator III Aleksandrın şərəfinə tikilmiş Rusiya Muzeyi, daha sonralar Rusiya Etnoqrafiya Muzeyi adlanan bu qurumun etnoqrafiya şöbəsində 1904-cü ildə Qafqazın xalça və xalça məmulatları toplanıb.

Xalça olaraq ilk toplanan sənət nümunələri Quba, Şamaxı, Qazax, Qarabağ məktəbinə aid olub. Ən unikal, bəlkə də dünyanın ən nadir xalça nümunəsi sayılan Qubanın "Ugah" xalçası da bu muzeydə saxlanılır. Bu xalça rənglər, naxışlar, toxunuş texnologiyası, bədii tərtibat baxımından çox peşəkar tərzdə hazırlanıb.

Sonda qeyd edək ki, bu, ölkəmizdən kənarda saxlanılan Azərbaycan xalçalarının bir hissəsidir. Adını çəkdiyimiz "Azərbaycan xalçaları dünya kolleksiyalarında" kitabında isə yalnız 7 ölkədə (ABŞ, İngiltərə, Almaniya, İsveçrə, Rusiya, Gürcüstan, Türkiyə və İran) saxlanılan xalçalarımızın bir qismi haqqında bəhs olunur. Şübhəsiz ki, araşdırmalar zaman keçdikcə daha da dərinləşdiriləcək, bura yeni-yeni çeşidlər, örnək və əsərlər əlavə olunacaq, təqdim olunan ölkələrin və kolleksiyaların sayı da genişlənəcəkdir.

Zəminə

Ayna.- 2012.- 3 noyabr.- S.20.