"Rusiya istəməyənə qədər Azərbaycanın NATO yolunu tutması mümkün deyil"

Elxan Mehdiyev: "Ciddi araşdırılsa, güc strukturlarında korrupsiyanın dərin izlərinin olduğu üzə çıxar"

"Ordunun Aynası"nın növbəti müsahibi regionda tanınmış siyasi ekspert Elxan Mehdiyevdir. Onunla söhbətimizdə Gürcüstanda hökumət dəyişikliyinin regionun hərbi-siyasi-təhlükəsizlik durumuna təsiri, Azərbaycanın xarici siyasətində müşahidə olunan ziddiyyətlər, dondurulmuş münaqişələrin nizamlanma perspektivləri, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində islahatların vəziyyəti və s. mövzularda danışdıq.

- Gürcüstanda hökumət dəyişikliyindən sonra, Bidzina İvanişvili komandasının parlamentdə üstünlük əldə etməsindən sonra, regionda təhlükəsizlik baxımından bir sıra dəyişikliklər olacağına işarə var. Gürcüstanın yeni hökumətinin Rusiya ilə əlaqələri yaxşılaşdırmaq cəhdləri, Rusiyadan Ermənistana daşımaların məhdudlaşdırılmasının aradan qaldırılmasına dair bəyanatlar ortadadır, Gürcüstan - Azərbaycan arasında münasibətlərdə ziddiyyətlərin olduğuna dair məlumatlar var. Vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz? Gürcüstanda hökumət dəyişikliyi regionun hərbi-siyasi təhlükəsizliyinə nə dərəcədə təsir göstərir?

- Mən bunu bizim Azərbaycanda yazılan kimi qiymətləndirmək istəməzdim. Gürcüstanın yeni seçilmiş hökuməti hakimiyyətə gəlib və onlar əvvəlki hökumətin korrupasiya hərəkətləri haqqında daha çox danışırlar. İndi Azərbaycanda hər kəs, istər hakimiyyət adamı, müxalifət, adi adam olsun, hamı artıq Gürcüstanın necə dəyişilməsindən, korrupsiyanın kökünün kəsilməsindən danışır.

Amma Gürcüstanın daxilində hələ bu səviyyə ilə də razı deyillər, onlar yaşadıqları yerlərdə korrupsiya və yeyinti məsələlərini daha aydın görürlər. Gürcüstanın yeni hökuməti də daha çox əvvəlki hakimiyyəti korrupsiyada ittiham edərək, enerji, nəqliyyat sahəsində imzalanmış nəhəng müqavilələrdə yeyinti şübhələrini ortaya qoyaraq hakimiyyətə gəlib. Azərbaycan şirkətləri ilə olan məsələlərdə yaranmış suallar da elə oradan doğur.

Bu gün Gürcüstanda yeni seçilmiş hökumətinə parlamentdə Saakaşvilinin timsalında çox ciddi müxalifət var. Gürcüstanın həm hökuməti, həm parlamenti, həm də cəmiyyəti birmənalı olaraq ölkənin NATO üzvlüyünün, Avroatlantik strukturlara inteqrasiyanın lehinə səs verib. Sorğularda da 75-90 faiz bu xətt dəstəklənib. O səbəbdən düşünürəm ki, yeni hökumət bunu daha əzmlə davam etdirəcək. Çünki, yeni hökumətin heç də hədəfi həmin NATO-dan, Avropa institutlarından geri çəkilmək yox, daha dərin inteqrasiyadan ibarətdir.

Rusiyaya gəldikdə isə, çoxları belə hesab edir ki, Rusiya ilə Gürcüstan arasındakı münasibətlər Saakaşvili Putin arasındakı şəxsi münasibətlərdən doğub. Yeni gürcü hökuməti hesab edir ki, Saakaşvili Rusiya ilə düzgün siyasət qurmayıb. Bu məsələ təkcə Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə bağlı deyil, ondan əvvəlki münasibətlərə də aiddir. İstənilən halda yeni hökumətin Rusiya ilə normal münasibətlər qurulmasının zəruriliyinə dair bəyanatları çox normal yanaşmadır və heç də Gürcüstanın Rusiyanın qanadı altına keçmək kimi qiymətləndirilməməlidir. Çünki, iki ölkə arasında düşmən münasibət yaranıb və hakimiyyətə gəlmiş yeni qüvvələr bunu normallaşdırmağa çalışmaq istəyir. Amma bu nə dərəcədə alınacaq? İndi bilinmir, çünki, indi seçki kampaniyasından təzəcə çıxmış bir hökumətdir və onlar sükanın arasına keçib reallıqla üzləşəndə yəqin ki, yeni suallar ortaya çıxacaq.

- Ümumiyyətlə, sizin fikrinizcə, Ermənistana Rusiyadan Gürcüstan üzərindən daşımalara icazə verilməsi perspektivi Azərbaycanın milli maraqlarına toxunurmu?

- Onsuz da, Ermənistana Rusiyadan Poti və Batumi limanları vasitəsilə daşımalar davam edir. Amma Gürcüstan hökumətinin də qərarı var ki, Gürcüstan ərazisindən Ermənistana silah daşınmasına izn verilməyəcək və mən düşünmürəm ki, bu hökumət də ona izn versin. Son günlər səslənən bu məlumatlar, sadəcə, bir ideyadır. Abxaziya tərəfi onu heç də müsbət qarşılamır və dəmiryolunun açılmasını istəmir. O biri tərəfdən də bu, Gürcüstanın yeni hökumətinin yanaşmalarıdır, amma həqiqətdə bu necə olacaq, bu sual altındadır.

- Son vaxtlar, sentyabr-oktyabr aylarında Rusiyanın Şimali Qafqazda və eyni zamanda, Ermənistanda keçirdiyi hərbi təlimlərin bir mesajı da regiona təsir və təhdid göstərmək olub. Necə düşünürsünüz, şimal qonşumuzun bu gün Cənubi Qafqaz regionuna təsir və təhdidləri nə dərəcədə yüksəkdir?

- Düşünmürəm ki, əvvəlki dönəmdən fərqlidir. Rusiya 200 ildir burdadır və hələ də bölgədən getməyib və o yeni qüvvə deyil ki, biz onu təhdid kimi qəbul edək. Rusiyanın Ermənistanda hərbi bazası mövcuddur və indiki dönəmdə bu bazanın əhəmiyyəti daha da artıb. Bu təkcə Qafqazla bağlı deyil, eyni zamanda, Yaxın Şərqdə cərəyan edən proseslərlə əlaqədardır. Bu baxımdan Gürcüstan Rusiya ilə hərbi-siyasi münasibətləri kəsib, amma Azərbaycanda bu qalır. Eyni zamanda, Rusiyanın Şimali Qafqazda və Xəzər hövzəsində çox böyük qüvvəsi qalır. Rusiyanın Şimali Qafqaz hərbi dairəsində bütün digər hərbi dairələrindən artıq silah və əsgəri qüvvə yerləşir. Bu baxımdan Rusiya buradan heç zaman getməyib ki, biz də deyək: yenidən gəlir və bizi təhdid edir. O baxımdan düşünürəm ki, burda Rusiya tərəfindən böyük bir radikal dəyişiklik yoxdur.

- Sizə elə gəlmir ki, Rusiyanın təsirləri azalsa, sıfır dərəcəsəinə ensə Azərbaycanın NATO ilə əlaqələri daha da güclənə bilər. Çünkü, biz görürük ki, Azərbaycanın NATO ilə əlaqələrində ciddi geriləmələr, dayanmalar olub. Xüsusilə də Azərbaycanla NATO arasında təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində imzalanmış bir çox sənədlərin yerinə yetirilməsində əngəllər və problemlər var. Sizcə bu problemlərin kökündə nə dayanır? Siyasi hakimiyyətin qərarsızlığı, balanslı siyasətin fəsadları, yoxsa daxili problemlər?

- Bu işin başında hakim komanda dayanır. Çünki, tarixə nəzər salsaq, əvvəlki prezident - mərhum Heydər Əliyev Azərbaycanla NATO arasında əməkdaşlığı dərinləşdirmək məqsədilə xüsusi dövlət komissiyası yaratmışdı və baş nazirin müavini də həmin komissiyanın sədri təyin olunmuşdu. 2003-cü ilin aprelində Heydər Əliyev bəyan etmişdi ki, biz NATO-ya daxil olmağa çalışırıq, amma başqaları kimi bunu hay-küylə etmirik.

Amma İlham Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra o, Azərbaycanın gündəmində bu məsələnin olmadığını, ölkənin NATO-ya girmək fikrinin olmadığını, alyansla, sadəcə, tərəfdaşlıq münasibətlərini quracağını bildirdi. Bu da tamamilə Rusiya faktoru ilə bağlı idi və Rusiyanın maraqlarına zidd siyasət aparmamaq üçün bu yol tutuldu. Rusiya istəməyənə qədər indiki Azərbaycan rejiminin NATO yolunu tutması mümkün deyil. Əgər Rusiya NATO-ya girərsə, o zaman Azərbaycan da girər.

- Azərbaycanın NATO-ya üzv olması vacibdirmi? Bunun ölkədə demokratiyanın inkişafına, təhlükəsizlik və müdafiə sektorunun irəliləməsinə nə dərəcədə təsiri ola bilər?

- Azərbaycanın NATO-ya qəbul olması indi mümkün deyil. Ona görə ki, bu iqtidarın maraqları ilə NATO-ya girmək tələbləri üst-üstə düşmür. Çünki, iqtidar istəyər ki, hakimiyyəti əlində saxlasın və onu uzun müddətə yaşatsın. NATO isə tələb edir ki, ölkədə demokratik islahatlar aparılsın, azad mətbuat, azad televiziya, azad seçki olsun və hakimiyyət dinc yolla dəyişsin. Biz bunu Gürcüstanın timsalında açıq-aşkar görürük. NATO birmənalı olaraq Gürcüstanda azad parlament və prezident seçkilərin keçirilməsini və hüquq sisteminin islah edilməsini NATO üzvlüyü üçün əsas tələb olduğunu vurğulayır. Son parlament seçkilərinin isə azad seçkilərin alyansa üzvlük istiqamətində daha böyük addım olduğu NATO baş katibi tərəfindən də bəyan edildi. Bu baxımdan Azərbaycanda Gürcüstanın etdiklərinin heç biri edilməyib və rəsmi Bakı da bunu etmək istəmir. Azərbaycanda fərqli olaraq Gürcüstandakı sistem bunun hamısını etməyə hazırdır və artıq addım-addım edir. Gürcüstan faktik olaraq qoyulan bütün demokratik tələblərin hamısını yerinə yetirmək üzrədir. Eyni zamanda, indi hakimiyyət istəsə də, Azərbaycanın NATO-ya daxil olması mümkün deyil. Çünki, NATO bizi bu şəkildə qəbul etməz, Ərəb inqilablarından sonra isə bu iş qeyri-mümkündur.

- Əgər Azərbaycan NATO-ya üzvlük üçün lazım olan bütün islahatları həyata keçirməyə hazır olduğunu bəyan etsə, Rusiya və İrandan ola biləcək təsir və təzyiqlərdən nə danışmaq olar?

- Bu təsir və təzyiq həmişə olacaq. Əgər Azərbaycanda demokratik islahat olarsa, xalqın seçdiyi parlament və hökumət olarsa, xalqın, parlamentin və hökumətin NATO-ya daxil olmaq fikri olarsa, NATO da əvəzində Azərbaycana böyük dəstək verəcək. Düşünmürəm ki, o zaman Rusiyanın və ya İranın təsir, təzyiqi bir fayda versin. Əgər Gürcüstan bu işə qoşulursa, Türkiyə regionda ən böyük NATO ölkəsi olaraq mövcuddursa, demokratik Azərbaycan da bunu istəyirsə, buna nə İran, nə də Rusiya təsir edə biləcək, əksinə regionun 100 illik landşaftı tamamilə dəyişəcək.

- Ümumiyyətlə, regiondakı münaqişələrin nizamlanma prosesinin Rusiya və NATO danışıqları kontekstində götürülməsinin əhəmiyyəti olarmı? Durumu necə qiymətləndirirsiniz və perspektiv nə vəd edir?

- Bizim arzuladığımız demokratik seçkilər, islahatlar aparılarsa, o zaman Azərbaycan NATO ilə bir sırada dayanmış olar, elə o zaman erməni işğalı məsələsi Rusiya və NATO arasında danışıqların mövzusuna çevrilə bilər. Danışıqları həmin müstəviyə çevirmək olar. Bu baxımdan Fransa və ABŞ da NATO üzvü olduğundan Azərbaycanın mövqeyi və arqumenti daha çox dəstək alar.

- İndiki vəziyyətdə Azərbaycan bu nizamlamanı Rusiya - NATO müstəvisinə yönəltməlidirmi?

- Xeyr. Necə yönəldə bilər? Yönəldə bilməz. Çünki, NATO-nun burada görə biləcəyi bir iş yoxdur. Azərbaycanın NATO ilə xüsusi bir münasibəti yoxdur, Ermənistanla eyni müstəvidə hərəkət edir. Bu işlə ATƏT-in Minsk Qrupu məşğuldur və NATO da öz bəyanatlarında bu qurumun işini dəstəklədiyini bəyan edir, çünki, orada ABŞ və Fransa var. Azərbaycanın NATO ilə doğma münasibəti yoxdur ki, alyans bu işə qoşulsun. Amma Gürcüstan NATO ilə xüsusi münasibətlər qurduğundan münaqişə zamanı Fransa bu işdə böyük vasitəçi oldu və ruslarla atəşkəsdən sonra onların Gürcüstandan çıxması tələbini NATO da bəyan etdi. İndi də NATO Gürcüstanın torpaq, ərazi bütövlüyünü, suverenliyini və Abxaziya və Cənubi Osetiyanın Gürcüstanın tərkib hissəsi olduğunu dəstəkləyir və Rusiyanın bu bölgələri özünə anneksiya etməsindən əl çəkməsini tələb edir. Çikaqo Sammitində də bu yenidən birmənalı olaraq bəyan edilib. Amma Azərbaycanla bağlı NATO-nun mövqeyi Gürcüstanla müqayisə ediləsi deyil.

- Üstündən il yarım keçdikdən sonra Azərbaycanın "Qoşulmama Hərəkatı"na üzvlüyünü necə qiymətləndirirsiniz? Hansı qazanclar, hansı itkilər oldu?

- Fikrimcə, iqtidar bir tərəfdən Rusiyaya göstərmək istəyir ki, o NATO-ya daxil olmaq istəmir, digər tərəfdən də NATO-ya göstərmək istəyir ki, o neytraldır. Beləliklə, hər iki tərəfdən özünə məsafə saxlamaq siyasəti ortaya qoymağa çalışdı. Amma tədricən bunun bir görüntü olduğu üzə çıxır. Çünki, NATO ilə münasibətlər əvvəl olduğu kimi davam edir. Bəlkə Rusiya ilə münasibətlərdə yüksək səviyyəli görüşlərin sayı bir qədər azalıb. Bu görüşlərin azalmasını mən Rusiyanın erməni işğalı məsələsində tutduğu mövqe ilə əlaqələndirirəm. Ruslar əvvəl Madrid prinsiplərini qəbul etsələr də, sonralar ermənilərin planını dəstəklədi və Putin gələndən sonra yüksək səviyyəli görüşlər baş tutmadı. O baxımdan mən bloklara qoşulmamaq təşəbbüsünü NATO və Rusiyadan məsafə saxlayaraq özünü sığortalama siyasəti kimi qiymətləndirirəm.

- Silahlı Qüvvələrdə islahatlar prosesini necə qiymətləndirirsiniz? NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində ciddi dəyişikliklər oldumu? Hər hansı müşahidəniz varmı?

- Bildiyiniz kimi, indiyə qədər Fərdi Tərəfdaşlığa dair Əməliyyat Planının (İPAP) 3 mərhələsi razılaşdırılıb. Hamımıza təəccüblüdür ki, heç bir zaman bu sənəd Azərbaycan ictimaiyyətinə açıqlanmayıb. Bilmirik ki, o İPAP-da nə yazılıb? Düşüncələrimiz budur ki, Azərbaycan hakimiyyəti demokratik islahatlara söz verib onu yerinə yetirmədiyindən bu sənədi açıqlamayıb. Bu səbəbdən biz spesifik olaraq hansı məsələlərin orduda islahata məruz qalacağını dəqiqliklə öyrənə bilməmişik. Amma onu bilirik ki, NATO burda daha çox Daxili Qoşunların və Sərhəd Qoşunları ilə bağlı məsələlərdə çox aktivdir, onlarla daha çox iş birliyindədir.

Azərbaycan ordusuna gəldikdə, vəziyyət fərqlidir. Azərbaycanın müdafiə naziri bəyan etmişdi ki, əsgərlərin 70 faizi səngərdədir və bu səbəbdən dərin islahat aparmaq imkanı yoxdur. Amma orduda təbii ki, müəyyən islahatlar olub. Amma köklü islahatlardan söhbət gedə bilməz. Azərbaycanda daha çox ordunun sayına fikir verir və hesab edirlər ki, sayın azaldılması ordunun zəifləməsinə gətirib çıxarar. Amma indiki dünya təcrübəsi bunun əksini deyir, daha azsaylı, modern, döyüş qabiliyyəti üstün olan, müasir silahlarla silahlanmış, islahata uğramış ordu ən güclü ordudur, nəinki sayı çox, əsgəri təlim görməyən, şəraiti pis olan, zabitlərin məvacibi, sosial şəraiti aşağı olan ordu. Bu baxımdan biz Azərbaycanda NATO standartlarına uyğun ordunu müşahidə etmirik.

- Azərbaycanın 2013-cü il üçün müdafiə xərclərinin (hərbi təyinatlı güc strukturlarına ayrılan vəsait) ümumi həcmi 3,6 milyard dollara qədər artırıldığı bəyan edilir. Bu xərclərin artımının əsas hədəfi nədir?

- Azərbaycanda hər gün gözümüzün qabağında asfalta, körpüyə, tikintiyə yazılan pullar kimi, orduya, güc strukturlarına yazılan pulların da bir qismi həmin korrupsiyanın yeminə çevrilir. Biz bilirik ki, güc strukturlarında köhnə binaların təmirinə milyonlarla vəsait ayrılır, hansı ki, həmin vəsaitə misal üçün, bir binanı təmir etməkdənsə, 2-3 yeni bina tikmək mümkündür. Bütün ekspertlər bunu deyir. Bu baxımdan bu pulların çox dəyərli hissəsi ciblərə axır, əsgərin döyüş qabiliyyətinin artmasına, sosial şəraitinin yaxşılaşmasına kömək etmir. Eynilə də silah alınmasında çoxlu mənimsəmələr var, bunu inkar etmək sadəlövhlük olardı. Bunu hamı, ölkənin başında duranlar və güc strukturlarının rəhbərləri yaxşı bilir.

Mənim üçün maraqlıdır ki, ermənilər işğal zonalarında təlim keçdiyi zaman Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi bunu "boş-boş şeylər" adlandırır. Eyni zamanda, Müdafiə Nazirliyinin sözçüsü bəyan edir ki, bu cür təlimlər keçirmək böyük maliyyə tələb edir və onlarda bu haradandır? Burdan anlayıram ki, bunu deməklə Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi təlimlər üçün büdcədən daha çox pul əldə etmək istəyir və təlimlərə daha çox pul yazdırıb varlanmağa çalışır. Həm də yəqin təlim keçirməmələrini pulla əlaqələndirir. Sonucda belə çıxır ki, Azərbaycan ordusunun yenə pulu ermənilərdən azdır. Ciddi araşdırılsa, güc strukturlarında korrupsiyanın dərin izlərinin olduğu üzə çıxar.

- Sonuncu sual. NATO 2014-cü ilə qədər qoşunları Əfqanıstandan çıxartmaq niyyətini bəyan edib. Bir sıra ölkələr, o cümlədən Azərbaycan bəyan edib ki, 2014-cü ildən sonra da töhfələr davam edəcək. Ümumiyyətlə, siz bu prosesi necə qiymətləndirirsiniz və Azərbaycanın real töhfələri nədən ibarət ola bilər?

- İndi NATO Əfqanıstanda paralel olaraq Əfqan ordusunun və təhlükəsizlik strukturlarının qurulması ilə məşğuldur. Azərbaycan tərəfi də bu istiqamətdə dəstək verir, xüsusilə də təlimlərin keçirilməsi üçün vəsait ayırır. Düşünürəm ki, NATO oradan çıxandan sonra töhfələr daha çox maliyyə baxımından olacaq və eyni zamanda, Əfqanıstan zabitlərinin daha çox Azərbaycanda təhsil alması ilə bağlı olacaq....

Cəsur Sümərinli

Ayna.- 2012.- 17 noyabr.- S.9; 15.