Şəkərli diabet: hüquqlar qorunurmu?

Qorunmur, lakin tələb edirik, qorunsun

Bu əsrdə ən sürətlə yayılan xəstəlik şəkərli diabetdir ki, onun artımı dünya miqyasında son 30 ildə 2 dəfədən çox olub, yoluxucu xəstəlik sayılan vərəm və QİÇS-i ötərək 2011-ci ildə 366 milyon insanı əhatə etmişdir. Bu elə məkrli xəstəlikdir ki, onun fəsadlarından hər səkkiz saniyədə bir nəfər, il ərzində isə 4 milyon insan dünyasını dəyişir.

Diabet əlilliyə gətirən əsas xəstəliklərdən biridir; nəticədə ürək-damar xəstəlikləri, böyrək çatışmazlığı, gözlərin tutulması və aşağı ətrafların amputasiya halları çoxalmaqdadır. Diabetin xroniki, ağır xəstəlik olmaqla yanaşı, böyük xərclər tələb edən, ağır fəsadlarla müşaiyət olunan, ailələrə və ölkələrin iqtisadiyyatına böyük təhlükə yaratdığından BMT-nin Baş Assambleyası 2006-ci il 20 dekabrda diabetə dair Qətnamə qəbul etmiş və 14 noyabrı Ümumdünya Diabet Günü kimi elan etmişdir.

BMT Baş Assambleyasının bu Qətnaməsi bütün dünya ölkələrində əhəmiyyətli təsir göstərib diabetə olan münasibətdə böyük dönüş yaratmışdır. Ölkəmizdə də diabet probleminə böyük diqqət yetirilir. MDB ölkələri arasında birinci olaraq Azərbaycan "Şəkərli diabet xəstəliyinə tutulmuş şəxslərə dövlət qayğısı haqqında" Qanun qəbul etmişdir (23 dekabr 2003-cü il).

Qanun əsasında iki dəfə Azərbaycan hökumətinin şəkərli diabet üzrə Dövlət Proqramı təsdiq edilmişdir. 2006-ci ildən başlayaraq bu Proqramların icrası üçün hər il Dövlət büdcəsindən maliyyə vəsaiti ayrılır. Xəstələrin dövlət hesabına insulin, digər şəkərsalıcı dərman, özünənəzarət vasitələri ilə təminatda müəyyən irəliləyiş baş vermişdir. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın ŞD xəstə uşaq və yeniyetmələrə olan qayğısı diqqətəlayiqdir.

Lakin yüksək səviyyədə qəbul edilən sənədlər və çağırışlara baxmayaraq, dünyada milyonlarla diabet xəstəsinin üzləşdiyi xoşagəlməz münasibət, ayrıseçkilik, onların iş tapmaları və hətta evlənmələri yolunda əngəl törənir. Bu vəziyyət dünyanın 160-dan çox ölkəsində fəaliyyət göstərən 200-dən artıq diabet assosiasiyasını birləşdirən Beynəlxalq Diabet Federasiyasının (BDF) 366 milyon nəfərdən çox diabet xəstəsinin əsas hüquqlarını müəyyən edən "Diabetli insanların hüquqlarına dair Beynəlxalq Xartiya" nı bəyan edilməsinə təkan verdi ( 12 aprel 2011-ci il, Brüssel).

Xartiyada qeyd olunur ki, əgər diabetli xəstələr səhiyyə təşkilatları və dövlətlə birgə fəaliyyət göstərmək üçün müəyyən hüquq və imkanlara malik olarsa, onlar bu amansız xəstəliyə qarşı mübarizədə mühüm rol oynaya bilərlər. Bəyan edilir ki, bu şəxslərin diabeti olmayan insanlarla eyni insan və sosial hüquqları var. Xartiya diabetli insanların dolğun həyat sürmək, təhsil almaq və işləmək imkanlarına malik olmaq kimi hüquqlarını dəstəkləyir. Xartiyada bu xəstələrin hüquqları, o cümlədən qayğı hüququ, məlumat və təlimat alma hüququ, sosial ədalət hüququ şərh edilməklə xəstələrin vəzifələri haqqında da göstərişlər yer almışdır. Bu Beynəlxalq sənəddə ŞD xəstələrinin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşması onların hüquqları kimi ehtiva edilməklə ölkələrin hökumətlərinə bu barədə müraciət edilir.

Azərbaycan Diabet Cəmiyyətinin (ADC) ŞD xəstələrindən aldığı çoxsaylı müraciətlər və diabet üzrə Dövlət Proqramlarının ictimai monitorinqi ilə müəyyən edilmişdir ki, bu insanların dövlət qayğısı haqqında Qanunda, Dövlət Proqramlarında və Hökumət qərarlarında ehtiva edilmiş hüquqları kobud surətdə pozulur. Onlar, həcmi Azərbaycan hökuməti tərəfindən müəyyən edilən və keyfiyyəti qəbul edilmiş standartlara cavab verən tibbi yardımı tam ala bilmirlər. Hətta uşaq və yeniyetmələrə ağrısız yeridilən penfilin (insulinin) verilməsi dayandırılıb.

Burada bir misal gətirmək istəyirəm. Bu ilin iyulunda Tanzaniyanın Arişa şəhərində Beynəlxalq Diabet Federasiyasının Afrika qitəsi üzrə birinci Konfransında Azərbaycan Diabet Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə Lənkəranlı gənc lider diabet Cavid Cəbiyev də iştirak edirdi. Cavid qaydanda söylədi ki, konfransın tənəffüslərində bütün uşaqlar kimi o da tibbi prosedur, yəni insulin iynəsi vuran zaman oradakı iştirakçılardan ispaniyalı Xose ona tərəf dönüb deyir:

"Dostum, bu, nədir, siz insulin yeritməsini niyə köhnə üsulla aparırsınız? Məgər ölkənizin penfil insulini almağa imkanı yoxdur? Eşitdiyimə görə sizin ölkə neftlə xeyli zəngindir". Mən onun bu haqlı iradından kövrəlsəm də, onu daxilimdə boğdum və Xoseyə belə cavab verdim: "Səhiyyədən olan məmur rəislər söz veriblər ki, bu məsələ yaxınlarda həll ediləcəkdir".

Buna əsas səbəb isə şəkərli diabet üzrə Dövlət Proqramının icrası üçün büdcədən ayrılan maliyyə vəsaitinin məhdud olmasıdır. Əgər 2006-ci ildə onların sayı 56.0 min nəfər idisə, 01.01.2012-ci il vəziyyətinə belə xəstələrin sayı AR Səhiyyə Nazirliyinin rəsmi statistikası ilə 155.0 min nəfərdən də çox olmuşdur. Bəs diabet üzrə Proqramın icrası üçün bu illərdə ayrılan maliyyə vəsaitinin həcmi necə dəyişmişdir? Beləliklə büdcədən ayrılan vəsait 2006-ci ildə 6.0 milyon manat, 2007-ci ildə 12.0 milyon manat, 2008ci ildə 13.8 milyon manat, 2009-cu ildə isə 19.2 milyon manat olmuşdur.

Lakin ŞD xəstələrinin sayı durmadan artdığı bir vaxtda büdcədən bu məqsədlə ayrılan vəsaiti artırmaq əvəzinə 2010-cu ildən başlayaraq kəskin dərəcədə azalması müşahidə edilir, beləki, 2010 və 2011-ci illər 12.0 milyon manat, 2012-ci il isə 12.7 milyon manat maliyyə vəsaiti ayrılmışdır...

Bu vəziyyət Proqramda olan bir çox həyati zəruri tədbirlərin aşağı səviyyədə, bəzilərinin isə kağız üzərində qalıb icra olunmamasına səbəb olmuşdur. Bunların sırasında ŞD xəstələrinin keyfiyyətli insulin və digər şəkərsalıcı dərmanlarla, özünənəzarət vasitələri ilə, xüsusilə qanda şəkərin miqdarını təyin edən qlükometrlərə tələb olunan test-çubuqcuklarla qeyri-kafi təmin olunmaları, xəstəliyin müalicəsinin normal aparılmasına nəzarətin təşkili məqsədilə qlükozalaşdırılmış hemoqlobin müayinəsinin aparılmaması, ŞD xəstələri üçün sanatoriya-reablitasiya xidmətinin təşkil edilməməsi, yeniyetmə və gənclər üçün sağlamlıq düşərgələrinin yaradılmaması və s. göstərmək olar.

ŞD xəstələrinin tam həcmdə və standartlara cavab verən keyfiyyətli tibbi yardımla təmin edilmələrində hüquq pozuntuları ilə yanaşı onların bir çox halda əmək, istirahət və sosial hüquqlarının pozulması halları da müşahidə edilir.

1-ci tip ŞD xəstə uşaqların müalicə və qida rejiminə bütünlüklə öz vaxtını ayıran gənc analar əmək hüququndan məhrum olurlar. Odur ki, uşaqlarının 14 yaşına çatanadək onlara dövlətin müəyyən həcmdə müavinətlə kompensasiya verməsi və bu dövrün iş stajına bərabər tutulması məqsədəuyğun sayılardı. Bəzi hallarda işəgötürənlər ŞD xəstə gəncləri işə götürməkdən imtina edirlər, bu isə yolverilməzdir (əlbəttə, iş sahələrini nəzərə almaqla) .

ŞD xəstələrinin ən çox üzləşdiyi problemlərdən biri də onların əmək qabiliyyətini itirdikdə, bu xəstəliyin üzücü immunitet zəifliyindən işləyə bilmədikdə tibbi sosial ekspertiza komissiyasına müraciət edərək onlara əlillik qrupu verilməsini xahiş edəndə əksər hallarda rədd cavabı almalarıdır. Bu komissiyalar "Əlilliyin müəyyən olunması meyarlarına dair Əsasnamə"yə (AR Nazirlər Kabinetinin 1997-ci il 29 avqust tarixli 99 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilib) istinad edirlər. Həqiqətən, əlillik qrupu almaq üçün burada ŞD xəstələri üçün çox sərt meyarlar müəyyən edilib, beləki bu insanın gərək ayaqları amputasiya edilsin, ya da gözləri öz işığını itirmiş olsun. Odur ki, bu Əsasnamədə ŞD xəstələrinə əlillik qrupu təyin edilməsi üçün tələb edilən meyarlara yenidən baxılması vacibdir.

Yeniyetmə və gənc ŞD xəstələrinin də hüquqları qorunmalı, məktəblərdə onların nəzarətdə saxlanılması, xüsusi psixoloji yardımın təşkil edilməsi, ali məktəbə daxil olan ŞD xəstə gənc imtahan gedişində lazımi müalicə və qida almasına şərait yaradılması zəruridir.

Yeniyetmə və gənc ŞD xəstələrinin xüsusi təşkil edilmiş sağlamlıq düşərgələrində istirahət etmələri, bu zaman onların öz xəstəliklərinin idarə edilməsi üzrə maarifləndirilmələri vacibdir.

ŞD üzrə Dövlət Proqramındakı tədbirlərin, eləcə də, digər ciddi xəstəliklər üzrə Proqramların tam və keyfiyyətlə yerinə yetirilmədiyinin bir səbəbi də ondadır ki, bu tədbirlərin icrasına cavabdeh olan SN xidmətlərinin işi üzərində lazımi nəzarət yoxdur, dərman və digər tələb edilən tibbi vasitələrin dövlət alqısında tenderlərdə aşkarlıq və ictimai nəzarət zəifdir. Bu məqsədlə biz Azərbaycan QHT-lərin Milli Forumu rəhbərliyindən xahiş edirik ki, öz imkanları daxilində SN-də İctimai Şura təsis edilməsinə nail olsun.

Azərbaycan Diabet Cəmiyyəti 155 mindən çox ŞD xəstəsinin adından və öz Nizamnaməsinə uyğun olaraq tələb edir ki, dövlət və hökumətin bəyan etdiyi aktlarda bu xəstələrin ehtiva edilmiş hüquqları mütləq qorunmalıdır.

Akif MUXTAROV,

Diabet Cəmiyyəti sədrinin müavini

Ayna.- 2012.- 8 sentyabr.- S.16.