Üzeyir Hacıbəyli - 127

Əbədiyyətə qovuşmuş böyük şəxsiyyət

Dünya professional musiqi mədəniyyətinin meydana gəlməsi və formalaşması prosesi Qlük, Montoverdi, Hendel, Korelli, Bax, Haydn, Motsart, Bethoven, Brams, Şopen, List, Berlioz, Bize, Qrik, Rodriges, Qlinka, Çaykovski, Smetana və b. adları ilə əlaqələndirilir. Bu adlar bir çox milli çoxsəsli professional musiqi mədəniyyətlərinin simvoludur.

Belə bir adı qazanmaq o qədər də asan deyildir. Yalnız öz xalqının mənəvi-mədəni dəyərlərinə əhəmiyyət verən, onları zamanın tələbinə uyğun bədii bir şəkildə əks etdirə bilən sənətkarlar əbədiyyətə qovuşa, xalqının hafizəsinə və milli mədəniyyətinə daxil ola bilərlər. Bu böyük şəxsiyyətlərdən biri də Üzeyir Hacıbəyli idi.

Azərbaycan çoxsəsli musiqi mədəniyyətinin yaradıcısı sayılan Üzeyir bəy öz çoxyönlü fəaliyyəti (bəstəkarlıq, musiqişünas-alim, tənqidçi, ssenarist, jurnalist, tərcüməçi, pedaqoq və s.) ilə fərqlənən, eyni zamanda, professional musiqi mədəniyyətinin formalaşması yolunda çalışan, bir-birindən gözəl əsərləri ilə Azərbaycan və XX əsr dünya musiqi mədəniyyəti tarixinə damğasını vuran bir isimdir.

Dünyanın bir çox tanınmış bəstəkar və musiqişünasları Üzeyir Hacıbəylinin, həqiqətən də, nadir bir şəxsiyyət olmasını etiraf etmişlər. Bu baxımdan XX əsrin ən tanınmış bəstəkarlarından sayılan Dm.Şostakoviç, S.Prokofyev, R.Glier, B.Asafyev, Y.Belyayev və b. tərif ilə söylədikləri sözlər xüsusilə böyük önəm daşımaqdadır.

Üzeyir bəy XX əsrin əvvəllərində demokratik prinsipləri müdafiə edən, milli dəyərlərin bəşəri dəyərlər səviyyəsinə kimi yüksələ biləcəyinə inanan, eyni zamanda, bu dəyərin heç də milli dəyərlərə düşmən olmadığını görən böyük Azərbaycan mütəfəkkirləri Əli bəy Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir və başqaları ilə eyni ideoloji platformada idi.

Hələ Qori Seminariyasında oxuduğu illərdə skripka çalmağı öyrənir, klassik dünya bəstəkarlarının əsərləri ilə tanış ola bilir. Peterburq Konservatoriyasında oxuduğu zaman isə öz professional təhsil və bəstəkarlıq texnikasını daha da inkişaf etdirməyə başlayır. Bəstəkarlıq, harmoniya, polifoni, orkestrləşdirmə, partitura oxunuşu kimi dərsləri o zamanın tanınmış musiqiçilərindən alan Üzeyir bəy gələcəkdə öz yaradıcılığında onlardan ustalıqla istifadə etmişdi.

Komediyalarının musiqi parçaları bu gün də Azərbaycanda musiqisevərlərin dilindən düşmür, buradakı gülüş, yumor dolu səhnələr isə hər zaman gülüş, xoş bir əhvali-ruhiyyə doğurur. "Arşın mal alan" isə eyniadlı film kimi də dünyanın bir çox ölkələrində sevgi qazanmışdır.

Hələ 1908-ci ildə səhnələşdirdiyi "Leyli və Məcnun" operasında zamanının tanınmış musiqiçi və aktyorlarını bir araya gətirmiş, öz zamanı üçün mükəmməl bir opera əsəri yarada bilmişdir. Muğamların emosional məzmununu gözəl bilən Üzeyir bəy operasında bu xüsusiyyətlərdən məntiqi bir şəkildə istifadə etməklə yanaşı, operanın əsas ideya-məzmununun açılmasını təmin edə bilmişdir.

"Leyli və Məcnun" (1908), "Şeyx Sənan" (1909), "Rüstəm və Zöhrab" (1910), "Əsli və Kərəm" (1910), "Şah Abbas və Xurşid Banu" (1911), "Harun və Leyla "(1915) kimi səhnə əsərlərinin bir çoxu günümüzə qədər öz estetik təsir gücünü saxlamaqdadır. Ölməz "Leyli və Məcnun" operası isə 600-dən çox səhnə həyatına baxmayaraq, bu gün də Azərbaycan opera səhnəsini şərəfləndirməkdədir.

Bəstəkarın 1937-ci ildə opera səhnəsinə gətirdiyi "Koroğlu" haqlı olaraq əski Sovet İttifaqı dönəmində əhəmiyyətli bir hadisə olaraq dəyərləndirilmişdir. Üzeyir bəy müasir opera estetikasının bütün prinsiplərinə riayət edərək son dərəcə milli bir opera əsəri yarada bilmişdi. Bəstəkar bu əsərin mətnini Türk soylu xalqlar arasında əsrlərdən bəri ad qazanmış, eyniadlı ozan-aşıq dastanından almışdı. Vətənsevərlik, mərdlik, cəsarət və saf insani duyğuları ifadə edən opera tez bir zamanda böyük rəğbət qazandı. Onun "Bolşoy Teatr" kimi bir sənət ocağında səhnəyə qoyulması, həqiqətən, o dövrün ictimai-mədəni həyatında mühüm bir hadisə kimi dəyərləndirildi və bəstəkar dövrün ən yüksək mükafatlarına layiq görüldü.

Əsərdə professional bir şəkildə yazılmış ariyalar, duetlər, kvartetlər, reçitativlər, xor və orkestr parçaları və s. ilə rastlaşarsınız.

"Koroğlu" operası günümüzə qədər Azərbaycan çoxsəsli musiqi mədəniyyətinin zirvəsini təşkil etməkdədir. Bu əsərin ifasında xüsusi xidmətləri olmuş tanınmış solist Bülbülün rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Koroğlunun ariyası yalnız onun ifasında öz yüksək bədii zirvəsinə çata bilmişdi.

Nigar xanım surəti də SSRİ Xalq Artisti, opera solisti Firəngiz Əhmədovanın məharətli ifasında hafizələrdə yaşamaqdadır.

Dönəmin aktual mövzularına (qadın azadlığı, ictimai ədalət, savadsızlıq və s.) diqqət çəkən sənətkar mənfi halları gülüş və yumor ilə qamçılaya bilirdi. Bu musiqili komediyalarda onun güclü bir yumor ustası olduğu, gülüşün mürəkkəb psixologiyasına (incə yumor, satira, qrotesk, ironiya) dərindən aşinalığı üzə çıxır.

"Koroğlu" kimi "Arşın mal alan" və "Məşədi İbad" komediyaları da kino dilinə çevrilmiş və dünyanın bir çox ölkələrində uğurla səsləndirilmişdir. "Arşın mal alan"ın vaxtilə ABŞ-da belə filmə alınması bir gerçəkdir. Bu musiqili komediya bir çox dünya dillərində səhnələşdirilməkdədir.

Tanınmış rus bəstəkarı Tixon Xrennikov deyirdi: "Üzeyir bəy hələ mənim yaradıcılıq fəaliyyətimin ilk mərhələsində mənə dəstək olmuşdu. Bunu mən "Tufana Doğru" operamı tamamladığım zaman hiss etdim. O zaman Ü.Hacıbəyli bu ilk əsərimin müdafiəsinə qalxdı, çünki bəziləri Sovet operasında mahnı (lied) istiqamətinin əleyhinə idilər".

Bənzər bir fikri Aram Xaçaturyan da etiraf etmişdi: "Sənətdə ilk addımlarıma başladığım zaman bu nüfuzlu və ağıllı adam, gözəl bəstəkar mənə dəstək oldu, mənim seçdiyim xətti təqdir etdi".

Bəstəkarın İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Səməd Vurğunun sözlərinə yazdığı "Yaxşı yol", "Vətən Ordusu", "Şəfqət bacısı" kimi mahnıları nikbin vətənpərvərlik ruhu ilə günümüzə qədər öz estetik təravətini saxlamaqdadır.

Üzeyir bəyin şəxsi təşəbbüsü ilə Bakı Konservatoriyasına Prof.Rudolf kimi məşhur harmoniya müəllimi, Bretanitski kimi skripka müəllimi, Knyazkov kimi fleyta, Brenner və Şaroyev kimi fortepiano pedaqoqları və musiqiçiləri dəvət olunmuş, artıq o zamanlar ad qazanmış Qlier kimi bir bəstəkar da dəvət edilmişdir. Qlier burada "Şahsənəm" operasını yazmışdı və bu opera Azərbaycanda çoxsəsli musiqinin, eyni zamanda musiqi ifaçılığının, opera solistlərinin yetişməsində önəmli rol oynamışdir.

Üzeyir Hacıbəyli bu gün də sənət dünyasında bir məktəb olaraq işıq saçmaqdadır.

Babək QURBANOV

Ayna.- 2012.- 22 sentyabr.- S.20.