"GEORGİ XAÇI" KAVALERLƏRİ

Sayad Zeynalov, Osman ağa Gülməmmədov və başqa qəhrəmanların ömür yolundan ştrixlər

(Əvvəli qəzetimizin 11 aprel tarixli sayında)

Qazax "troyka"sının 9 aprel 1931-ci il tarixli hökmü ilə keçmiş tacir, Müsavat hökuməti vaxtı kənd starşinası olmuş, 1920-ci ildə ermənilərə qarşı vuruşmuş Eyyub Vəli oğlu (75 yaş), Abdulla ağa Ağa bəy oğlu Qiyasbəyov (40 yaş), Mirzalı ağa Paşa ağa oğlu Qiyasbəyov (60 yaş), Süleyman ağa Məmməd ağa oğlu Qiyasbəyov (30 yaş) əmlakları müsadirə olunmaqla ailəliklə 5 il müddətinə Qazaxıstana sürgün edildilər. Qədir İbrahimxəlil oğlu (25 yaş) 1 il yerli həbs cəzası almaqla canını qurtardı, qardaşı Ədil İbrahimxəlil oğlu (45 yaş) 3 il müddətinə konslagerə göndərildi (onların atası İbrahimxəlil Tülü oğlu 1917-20-ci illərdə Qazaxda Milli Şura üzvü olmuşdu).

Onlardan bəziləri, o cümlədən ailələrdəki azyaşlı, zəif uşaqlardan neçəsi sürgün yerində məşəqqətlərə dözməyib həyatdan köçdü. Qayıda bilənlər, məsələn, Əhmədov (Qiyasbəyov) Süleyman Məmməd oğlu 1938-ci ildə yenidən tutuldu və bu dəfə güllələndi.

"TATAR POLKUNUN ADI SÖYLƏNDİ DİLDƏ"

Yeri gəlmişkən, burada cəsur eloğlumuz - Birinci Dünya Müharibəsində Gəncə Süvari Tatar Alayının və "Vəhşi diviziya"nın sıralarında Qərb Cəbhəsində qəhrəmanlıqla döyüşmüş, "Müqəddəs Georgi" hərb ordeninin bütün dörd dərəcəsinə layiq görülmüş Sayad Zeynalovun bir sıra məqamlarına da işıq salınır. Bəlli olur ki, praporşik Sayad Zeynalov Tatar Alayına 1914-cü ilin avqustunda könüllü yazılıb, belə ki, kənd varlılarından Emin ağanın oğlunun əvəzinə cəbhəyə gedib və buna görə ona 300 manat pul veriblər. Ağköynəkdən Kərim Yaqub oğlu və Teymur Alı oğlu da könüllü yazılan gənclər sırasında idilər.

Sayad Zeynalov 1918-ci ildə Qərb Cəbhəsindən Qazağa qayıdanda zabit olaraq Milli Orduya yazılıb. Onun qardaşı Mustafa isə sıravi əsgər olaraq orduya səfərbər edilib.

Sayad Zeynalov 1920-ci ilin mayında Gəncədə üsyan qalxanda xidmət etdiyi alayın sıralarında Qarabağda olub. Mustafa isə aprel çevrilişindən sonra kəndə gəlmişdi. Sayad Zeynalovun xidmət etdiyi alay Qarabağda Qızıl Ordunun hücum edən üstün qüvvələri qarşısında davam gətirə bilməyərək Cəbrayıl istiqamətində geri çəkilərək İran ərazisinə, oradan isə Türkiyəyə keçib Ərzurum tərəfdə Şərq Cəbhəsi komandanı Kazım Qarabəkir paşanın ordusuna qoşulub. Azərbaycanlılardan ibarət hərbi bölüklərdən təşkil olunmuş Tatar alayı 9-cu Qafqaz diviziyasının tərkibində 1920-ci il sentyabrın 29-da Sarıqamışın ermənilərdən azad edilməsində, oktyabrın 30-da isə Qarsın erməni qüvvələrindən təmizlənməsində igidliklə vuruşmuşdu və bu məlum bir faktdır.

Sayad Zeynalovun ağızlarda dolaşan bir cəbhə mahnısını (özü şeir həvəskarı imiş) hərbi tarixçi Şəmistan Nəzirli yazıya alıb:

"Sarıqamış altında olduq nəzərdə,

Yürüdük irəli, qalmadıq geridə,

Tatar polkunun adı söyləndi dildə,

Qürbət elə düşdü yolum, neyləyim..."

Sayad Zeynalov 1921-ci ilin avqustunda Qarsdan Qazağa qayıdır, bir başqa məlumata görə, qardaşı onun dalınca oraya gedir və birlikdə qayıdırlar. Görünür yer-yurd həsrəti, ailə dərdi və o illərdə Türkiyədə, xüsusən də ermənilər tərəfindən dağıntılara və qırğınlara məruz qoyulmuş Qarsda yaşayışın çətinlikləri öz sözünü demişdi. Sayad qayıdan kimi, AzÇK-nın Qazax qəza şöbəsinə gedir. Onu burada çekistlər danışdırır, könüllü qayıtdığını nəzərə alıb həbs etməməyi lazım bilirlər. Ona könüllü şəkildə xaricdən geri qayıtdığına dair arayış verib sərbəst buraxırlar. Təsərrüfatı ilə məşğul olub ailəsini dolandırmağa başlayır.

Sayad Zeynalov 1925-ci ildə süvari milis sıralarına qəbul olunur və Samuxda Məmmədqasımın, Cəfərqulunun antisovet üsyançı dəstəsinə, Yaqublu bəylərinin qiyamçı dəstəsinə qarşı dağlarda aparılan əməliyyatlarda iştirak edir. 1928-ci ildə səhhəti ilə bağlı milisdəki işindən ayrılmalı olur və Qazaxdakı kərpic zavodunda briqadir işləməyə başlayır (yəni "milis rəisi" vəzifəsində deyil, sadəcə, milis orqanları sıralarında olub).

1931-ci ildə Sayad Zeynalovun ailə tərkibi belə idi: arvadı Güllüzar (35 yaş), Fatma (7 yaş), Cəlal (5 yaş), Sultan (2 yaş), Zeynal (15 yaş), Ziyaddin (12 yaş), Zirəddin (9 yaş)...

Ötən sayımızda məlumat vermişdik ki, Sayad Zeynalov bir qrup adamla birlikdə 1931-ci ildə həbs olunmuşdu. O, cəza müddətinin 2 il 9 ayında Qərbi Sibirin Breçen rayonu Bestseul sovetliyinin Otradnovka kəndindən ərizə verib evə buraxılmasını xahiş etmişdi. Orqanlar bu xahişi nəzərdən keçirir, 1933-cü ilin dekabrında Bakıdan ona Qazağa qayıtmaq izni verilir. "Çeka" orqanları belə hesab etmişdi ki, onun Qazaxda yaşaması arzuedilməz nəticələr verməz. Bununla belə, cəza müddətinin tamamına qədər Novosibirskdə qalmalı oldu və Qazağa 1934-cü ilin martında qayıda bildi.

1935-ci ildə Ağköynəkdə yerli "Komsomol" kolxozuna daxil oldu, hesabdar işləyirdi. 1937-ci il sentyabrın 12-də onu yenidən həbsə aldılar. Adı XDİK orqanları tərəfindən həbs edilməli adamlar siyahısına salınmışdı. Ona qarşı saxtalaşdırılmış iş tərtib edildi, lakin bu kimi hallarda adətən olduğu kimi, onu güllələmədilər, sentyabrın 28-də "troyka" ona 10 il konslager və sonrakı 5 ildə siyasi hüquqlardan məhrum edilmə cəzası kəsdi. 1940-ci ilin iyulunda həbs düşərgəsindən işi ilə bağlı olaraq hökumətə şikayət ərizəsi verdisə də, bunun bir faydası olmadı.

Azərbaycanın hərb tarixinə şanlı səhifə yazmış müharibə qəhrəmanı, Rusiya İmperiyasının "Müqəddəs Georgi" ordeninin bütün dörd dərəcəsinə layiq görülmüş bu igidin ailəsinə onun 1942-ci ildə Vorkuta həbs düşərgəsində xəstələnib öldüyü barədə yazılı məlumat verilmişdir. Sayad Zeynalovun ömür yolu beləcə başa çatır.

OSMAN AĞA GÜLMƏMMƏDOV

Birinci Dünya savaşında Qərb Cəbhəsində "Vəhşi diviziya"nın sıralarında Sayad Zeynalovla eyni alayda xidmət etmiş Osman ağa Gülməmmədov müstəsna qəhrəmanlıqlarına görə "Georgi xaçı"nın üç dərəcəsini və üstəlik, "Georgi xaçı" medalının üç dərəcəsini almışdı - ümumilikdə, 6 təltifat.

Belə bir söz var ki, xasiyyətcə "dinc" adamlardan qəhrəman olmur. İlk gəncliyindən davakar böyüyən, həyatda bərkə-boşa düşənlər savaş cəbhələrində qəhrəman olur, bir millətin başını ucaldırlar. Osman ağa da məhz belə gənclərdən olub.

Rusiya və Osmanlı imperiyalarının, Türkiyə Cümhuriyyətinin yüksək əsgəri nişanları ilə təltif olunan bu qəhrəman azərbaycanlı zabit sonralar Türkiyə Silahlı Qüvvətlərinin albayı (polkovniki) rütbəsinə qədər yüksəldi. ...

Osman ağa Gülməmməd ağa oğlu Gülməmmədov 16 avqust 1892-ci ildə Qazax qəzasının Salahlı kəndində doğulmuş, ibtidai təhsilini Salahlı kənd məktəbində almışdı. Onun barəsində danışırdılar ki, erkən gəncliyindən özünü davakar, silah oynadan, qabağından yeməyən bir oğlan kimi tanıtmışdı. Məsələn, 1910-cu il iyulun 3-də yaylaqda Sarıbulaq adlanan otlaq yerinin üstündə Salahlı cavanlarından Aliskəndər ağa və Məhəmməd ağa Vəkilov qardaşları, kənd sakinlərindən İskəndər Qaraəhməd oğlu, Qafar Alı oğlu ilə birlikdə Borçalı qəzasının Surçin-Daş erməni kəndinin sakinləri Gevork Sarkisov, Avetik Çobanov ilə atışma saldığının üstündə Yelizavetpol qubernatorunun 397 saylı qərarı ilə həbs edilmiş, ona qanunsuz odlu silah gəzdirmə və saxlama üstündə 1 ay həbs cəzası kəsilmişdi. Həbs müddətini Qazax qəza həbsxanasında keçirmişdi.

1914-cü ilin sentyabrında sıravi əsgər kimi Birinci Cahan savaşına yollanan Osman ağa Gülməmmədov "Vəhşi diviziya"nın Yelizavetpol Süvari Tatar Alayının tərkibində Avstriya-Macarıstan və Rumıniya cəbhələrində gedən döyüşlərdə iştirak etmişdir. Arxiv sənədlərinin də təsdiq etdiyi kimi, 1915-ci ilin avqustunda ona kiçik uryadnik rütbəsi verilmişdi. Brigen şəhəri uğrunda gedən döyüşdə yaralanmış, hospitalda sağaldıqdan sonra yenidən ön cəbhəyə qayıtmışdı. 1916-cı ilin martında ona baş uryadnik, 1917-ci ilin iyununda isə milis yunkeri rütbələri verilmişdi.

Birinci Cahan savaşında göstərdiyi müstəsna qəhrəmanlıqlara görə Çar Rusiyasının ən yüksək mükafatlarından 4-cü, 3-cü və 2-ci dərəcəli Müqəddəs Georgi xaçı, 4-cü, 3-cü və 2-ci dərəcəli Müqəddəs Georgi medalı ilə təltif edilmişdi.

1917-ci ilin avqustunda Qafqaza qayıdan kornet Osman ağa Gülməmmədov o günlərdə Tiflisdə general-leytenant Əli ağa Şıxlinskinin komandanlığı altında təşkil olunan Azərbaycan Korpusunun sıralarına kiçik zabit olaraq qatılır. 1918-ci il mayın 16-da 1-ci Süvari Tatar taburunun korneti Osman ağa Gülməmmədov starşinalıq imtiyazı ilə poruçik rütbəsi verilməklə 3-cü bölüyün komandiri təyin edilir.

Bakı istiqamətində daşnak-bolşevik sovet qüvvələrinə qarşı aparılan döyüşlərdə daim ön cəbhədə olan bu bölük Kürdəmir, sonra Müsüslü stansiyaları altındakı qanlı döyüşlərdə düşmənin xeyli canlı qüvvəsinin məhv edilməsində fərqlənir. Daha sonra Səngəçal yaxınlığındakı döyüşdə onun komandası altındakı süvarilər böyük qəhrəmanlıq göstərib düşmən bölüklərini məğlub edərək Bakıya sarı geri qovmuşdular.

1918-ci ilin avqustun 17-də kornet Osman ağa Gülməmmədovun komandası altındakı süvari dəstə Balaxanı istiqamətindən şəhərə hücumda erməni-rus qüvvələrinin müdafiə xəttinin arxasına keçərək onları böyük itkilərə məruz qoymuş, düşməni çaxnaşma içində Sabunçu (Razin) təpələrinə qədər qovmuşdu. Habelə "Nobel evləri" həndəvərində düşmənin 49 əsgərini, 3 zabitini öldürərək qalanları qaçmağa məcbur etmiş, 3 pulemyot qənimət götürmüşdülər. Bu hərbi rəşadətinə görə general-leytenant Şıxlinskinin Hərbiyyə Nazirliyi üzrə 17 avqust tarixdən etibarən poruçik rütbəsinə yüksəldilir. Onun vəzifəsi də artırılır və 1-ci Süvari Tatar Alayının 3-cü yüzlüyünün komandiri təyin edilir.

1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı düşmən qüvvələrindən tam azad edildikdən sonra Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa kiçik zabit Osman ağa Gülməmmədovun yaxasına öz əli ilə Osmanlı İmperiyasının ən şöhrətli təltifatlarından olan "Məcidiyyə" ordeni asmışdı.

Azərbaycanın paytaxtında hərbi xidmətini davam etdirən Osman ağa Gülməmmədov 1919-cu ilin iyununda şimaldan Denikin təhlükəsi güclənən vaxt öz alayı ilə Qusara göndərilmiş, burada müdafiə mövqeyində dayanmışdır. Onun xidmət etdiyi alay "Xaçmaz qoşun dəstəsi"nin tərkibinə daxil idi.

1920-ci ilin martında Qarabağda yerli ermənilərin qiyam qaldırması ilə eyni vaxtda Ermənistan qüvvələri vilayətə soxulanda onun xidmət etdiyi Tatar Süvari alayı Qarabağa göndərilir. Artıq ştabs-kapitan rütbəsində olan Osman ağa aprelin 2-də məşhur Əskəran döyüşünün qəhrəmanı olmuşdu. Daha sonra Zəngəzurdakı və Naxçıvan vilayətindəki əməliyyatlarda iştirak etmişdir (Onun Əskəran və Şuşa ətrafındakı döyüşlərdə göstərdiyi şücaətlər barədə Salahlı sakini, həmin döyüşlərdə kapitan Osman ağa Gülməmmədovun taburunda sıravi döyüşçü kimi xidmət etmiş Aqqırax Məmməd oğlunun maraqlı xatirələri vardı).

Gəncə üsyanı baş verəndə Tatar Süvari alayının tərkibində Zəngəzur səmtində olmuş, alay komandanlığının qərarı ilə Gəncəyə yardıma tələsmiş, lakin gecikmişdilər. Bərdədən Qarabağın içərilərinə doğru geri çəkilən əsgərlər və üsyançılarla yolda qarşılaşmışdılar. Dayanaraq üç gün Qızıl Ordu hissələrinə qanlı müqavimət göstərmişlərsə də, təyyarə hücumlarının qarşısında müqaviməti mənasız görüb Şuşaya çəkilmişdilər. Oradan Cəbrayıl yolu ilə İran Azərbaycanına keçmişlər. Bu hərbi dəstə Arazın o biri sahilindəykən Osman ağa və digər zabitlər müşavirə çağırıb Osmanlıya keçməyə qərar verir və Araz boyunca irəliləyərək Bayazit yolu ilə Ərzurum hüdudlarına - Kazım Qarabəkir paşanın ordusuna yetişirlər.

Osman ağanın ikinci qızı Fatma Lalə xanımın kiçik oğlu İsmət Kurtbaydan (46 yaşında) aldığım bilgilərə istinadən (bütün bunları ona anası söyləmişdir), Osman ağa və qardaşı oğlu Gülməmməd ağa bölük komandiri olaraq Sarıqamışda erməni qüvvələri ilə döyüşə girirlər və onların məğlub edilərək Qarsa doğru qovulmasında, az sonra isə Qarsın onlardan təmizlənməsində fərqlənirlər. Artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tatar alayı 9-cu Qafqaz diviziyasının tərkibində 1920-ci il sentyabrın 29-da Sarıqamışın, oktyabrın 30-da isə Qarsın erməni qüvvələrindən təmizlənməsində igidliklə çarpışmışdı.

Qarsda bir əhvalat baş verir:

... Osman bəy Azərbaycan süvari alayından olan bəzi yaralı və xəstə əsgərlərini Qars şəhər "Ordu evi"nin qarşısına gətirir. Bu vaxt türk hərbi doktor atın belində gəlir. Osman bəy "əsgərlərim yaralıdır, xəstə olanları var, müalicəyə ehtiyacları var" deyirsə, doktor mənalı şəkildə içərini göstərərək yüksəkrütbəli komandirlərdən kiminsə xəstə olduğunu və oraya getməsinin lazım gəldiyini deyir və atını o səmtə sarı dəhmərləyir. Bu rəftardan hiddətlənən Osman bəy doktoru atı ilə birgə yerə yıxır və süpürləşirlər. Türk əsgərləri ilə Osman bəyin döyüşçüləri üz-üzə gəlir və az qalır tətiklər çəkilsin. Bu əsnada türkiyəli zabitlər araya girir, məsələnin içini öyrənib Osman bəyə haqq qazandırırlar. Ona və onun qəhrəman əsgərlərinə bundan sonra hörmət-izzət göstərilir...

(Davamı qəzetimizin gələn şənbə sayında)

İsmayıl UMUDLU

Ayna.-2009.-18 aprel.-S.14.