"İSLAM MEMARLIĞININ ÇOX DA BÖYÜK TƏMƏNNASI YOXDUR"

Əməkdar memar Nəriman Əliyev deyir ki, məscidlər şəhərin arxitekturasında aparıcı yer tutmalıdır

Məlum olduğu kimi, bu il Bakı şəhəri İslam Mədəniyyətinin paytaxtı seçilib. Təbii ki, Azərbaycan əhalisinin mütləq əksəriyyətinin müsəlman olması Bakının belə mühüm statusa sahib çıxmasını şərtləndirən əsas amildir. Amma paytaxtımızın müvafiq arxitekturasının da bu statusa imkan verməsi Bakının "reytinq xalı"nı artıran şərtlərdəndir.

Memarlıq doktoru, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar memarı, Şərq ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyasının müxbir üzvü, professor, "İdeal məkan" jurnalının baş redaktoru Nəriman Əliyevlə müsahibəmizi İslam memarlığı barədə qurduq. Professor söhbətinə İslam memarlığının tarixinə qısa ekskursla başladı:

- Bildiyiniz kimi, İslam dini yarananda artıq bir çox dinlər, cərəyanlar var idi. Həmin dinlərin hər birinin maddi varlıqlarla təzahür forması var idi - binalar, tikililər. O zamanlar Azərbaycanda insanların peyğəmbəri Zərdüşt peyğəmbər idi - eramızdan əvvəl təkallahlığı dilinə gətirmiş ilk şəxsiyyət. Eramızın başlanğıncında, İsa peyğəmbər anadan olanda xaçpərəstlik yarandı və onunla paralel xaçpərəstliyin memarlığı meydana gəldi. Böyük tikintilər yaradıldı. Azərbaycanda da həmin məbədlərin izləri qalıb. Düzdür, atəşpərəstliyin məbədləri qalmayıb, çünki onların yerində sonradan yaranmış dinlərin məbədləri qurulmuşdu, yəni kilsələr və məscidlər.

Əminliklə söyləmək olar ki, Bakı qalasının içərisində, Cümə məscidinin və Qız qalasının yanında olan kilsənin yerində atəşpərəstlik məbədləri var idi. Belə məbədlərdən yalnız biri Suraxanıda qalıb. Kilsələr isə şəhərimizin ayrı-ayrı yerlərindədir.

VI əsrdə İslam meydana gələndən və biz İslama bidət gətirəndən sonra tam təbii şəkildə İslam memarlığı abidələri də şəhərimizdə tikildi. Abidələrin tikintisi çətinliklə gedirdi. Səbəbini söyləmək üçün istəyirəm bir az tarixə qayıdım. Cümə məscidini İçərişəhərin qala divarları olan zonada tikmək istəyirdilər. Lakin rus imperatorluğu buna imkan vermədi. Cümə məscidinin başqa məscidlərdən, tikintilərdən fərqi miqyasca böyük olması idi. Bütün məbədlərin ümumi xüsusiyyəti isə yaşayış tikintilərindən həcmcə böyük olması idi. Çünki onlar cəmiyyəti cəlb etməli və əhalinin müəyyən hissəsini özündə yerləşdirə bilməli idi.

- İslam memarlığının fərqli xüsusiyyətləri çoxdurmu?

- Bütün dinlərin məqsədi insanları tərbiyələndirmək, düz yola dəvət etməkdir. İslam dini isə ən demokratik din sayılır. Məhəmməd peyğəmbər (s.a.s) ilk namazını açıq havada qılmışdı. Yəni bina tikintisi sonradan qərara alınmışdı. Burada da böyük bir demokratiya var idi ki, vəzifəsindən asılı olmayaraq hamı məsciddə, bir yerdə Allahdan nicat istəyirdi. Fikir vermisinizsə, məscidlərin içərisində vəzifəyə görə yer bölgüsü yoxdur. Yalnız kişi və qadın bölgüsü var ki, insanların qəlbinə şeytan daxil olmasın. Bir halda ki, insan Allahla təmasa girir, maneə törədən bir şey olmamalıdır. Ona görə də dinimizdə qadın və kişilərin namazı ayrı yerlərdə qılmağı buyurulub. Amma kilsələrdə bu qayda yoxdur.

Xristianlar müharibələrdə Zəfər tağları qurardılar, bizdə isə belə adət olmayıb. Götürək Şəhidlər xiyabanını - o bizim qələbəmizin rəmzi deyilmi? Təvazökarlıqdan kənar olsa da, onu söyləmək istəyirəm ki, həmin məscidin təməlini qoyanlardan biri də mən idim. Yanvarın 20-də səhər tezdən yığışıb məsləhətləşirdik. Dəfn komissiyası yaradılmışdı. Çox xahiş etdim ki, həmin komitəyə məni də qəbul etsinlər. Komitənin bir üzvü məscidi Dəmir Yol vağzalının yanında tikməyi təklif etdi. Mən isə etiraz etdim. Çünki uyğun yer deyildi. Söz mənə çatanda şəhidləri Dağüstü parkda dəfn etməyi təklif etdim, çünki ora müqəddəs yerdir, çünki orada 1918-ci ilin şəhidləri dəfn olunmuşdu. Bu, islamın qanunlarına uyğun olan abidədir. Amma məscid kompleks şəklində tikilməli idi. Muzey-lektoriy də olmalı idi.

İslam memarlığının o qədər də böyük təmənnası yoxdur, sadəcə, insanların ibədət etməsi üçün yer olmalıdır. Kilsələr bərli-bəzəkli tikilir, amma məcsidlərin bəzəyi ibadət edənlərdir. Azərbaycan milli memarlığında da estetik gözəllik unudulmur. Ona görə də məscidlərin tikintisində də müxtəlif estetik elementlərdən istifadə edirlər. Lakin şəkillər çəkmirlər. Çünki şəkli çəkib ona itaət etmək olmaz. İtaət olunan Allahdır. O da gözəgörünən deyil. Kilsələrdə isə Allahın da, peyğəmbərin də şəkilləri çəkilir. İslam bunu məsləhət görmür. Amma bu o demək deyil ki, ümumiyyətlə, şəkil çəkmək olmaz. Məhəmməd peyğəmbərimizin yastığının üstündə quş şəkli var idi. Bu da tarixdən bəllidir ki, İslamda şəkil çəkməyi rədd etmirlər, sadəcə, şəklin qarşısında əyilib dua etmək məsləhət deyil. Hərçənd bir zamanlar belə bir səhv anlayış yaranmışdı ki, İslamda şəkil çəkmək günahdır.

Narazı qaldığım məqamlara gəlincə, məscidlər şəhərin memarlığında aparıcı yer tutmalıdır. Yəni məscidi təsadüfi bir ərazidə tikmək olmaz. Düzdür, şəhərimizdə elə məscid hələ ki yoxdur. Memarlar və mütəxəssislər adətən tikintidən əvvəl yerin layiqli, pak olub-olmamasını araşdırırlar. Həmin yer xətasız olmalıdır ki, sel-su oranı aparmasın. Məscid tikintisi sürüşmə zonasında aparılmamalıdır. Axı buraya kütlə gəlir, təhlükəsizlik vacibdir.

İslam memarlığı vətəndaş memarlığından o qədər də aralı deyil və onun hansısa xüsusi tələbləri yoxdur. Misal üçün, qotika memarlığında tələb olunurdu ki, məbəd Allahın şəninə tikildiyinə görə memarlıqda binaların Allaha qovuşmaq cəhəti göstərilməlidir. Yəni binada fiziki ağırlıq, yük hiss olunmur. Belə memarlıq Fransada, İtaliyada müşahidə olunur. İslam memarlığı bunu tələb etmir. İslamda əsas tələb tikintinin üzü qibləyə olmasıdır.

- İslam memarlığa hansı yenilikləri gətirdi?

- İslam yarandıqdan sonra memarlıqda bəzi tələblər peyda oldu. İnsanların namaza dəstəmazlı halda durmaları mütləq olduğuna görə, məscidlərin yanında hökmən su mənbəyi tikilməlidir. Bu da islamın memarlığa gətirdiyi bir cəhətdir ki, su elementi, hamam olmalıdır. İslam memarlığa mədrəsələr gətirdi. Axı insanlar Quranı, duaları öyrənməli idilər. Beləliklə, məscidlərin ətrafında mədrəsələr də tikilməyə başladı.

- İslam memarlığının gələcəyini necə görürsünüz?

- Perspektivli. Amma istərdim ki, insanlar məscidlərə gəlməklə, ibadət etməklə yanaşı bütün günahları tərk etsinlər. O zaman onların yaratdıqları da daha gözəl olacaq!

Sevinc İSMAYIL

Ayna.-2009.-25 aprel.-S.20.