Ölməz sənətkarın “Ölən dünya”sı

"Ölən dünyam" (1995) romanının "Müəllifdən" adlı giriş sözündə İsmayıl Şıxlı yazırdı: "Mən "Dəli Kür" romanını yazdıqdan sonra Azərbaycanda 20-ci illərdə baş verən inqilab tariximizdən yazmaq qərarına gəldim, müəyyən materiallar topladım, hətta əsərin adını da oxuculara çatdırdım. "Qanlı təpə" adlanacaq bu əsər 20-ci illərin mürəkkəb və ziddiyyətli həyatını əhatə etməli idi".

Lakin İ.Şıxlı həmin romanı yazmır. Ona görə ki, siyasi qadağalar şəraitində həqiqəti axıra qədər deyə biləcəyinə əmin ola bilmir. Bu şəraitdə yazacağı romanın tariximizin həmin dövründən bəhs edən məlum əsərlərdən bir o qədər də fərqlənməyəcəyini duyur. Yazmaq xatirinə yazmaq isə onu təmin etmir.

XX əsrin 80-90-cı illərində ictimai-siyasi proseslərin sürətlə dəyişməsi, milli özünüdərkin cəmiyyət həyatına nüfuzu, milli müstəqilliyin əldə edilməsi onu düşündürən konkret tarixi mərhələ və onun problemləri ilə bağlı öz "söz"ünü demək üçün yazıçının qarşısında yeni üfüqlər açır. O, yeni romanını yazmaq qərarına gəlir və yazır. Müəllifin romana yazdığı "Giriş sözü"ndə oxuyuruq: "Mən yeni roman üzərində işləməyi qərara aldım. Əsərin ruhu və məzmunu tamam yeni oldu, əsərin adı da dəyişdi. Mən romanımı "Ölən dünyam" adlandırdım".

"Ölən dünyam" mürəkkəb süjet və kompozisiya strukturuna malikdir. Məlumdur ki, dünya ədəbiyyatında müxtəlif dövrlərə, zaman kəsiklərinə aid hadisələri paralel süjet xətləri və mürəkkəb kompozisiya sistemi ilə bir ideya, müəllif mövqeyi ətrafında birləşdirən roman ənənəsi mövcuddur. Q.Q.Markesin, M.Bulqakovun, Ç.Aytmatovun və digərlərinin yaradıcılığında əyaniləşən bu struktura Azərbaycan ədəbiyyatında da rast gəlirik. Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", "Elçinin "Ölüm hökmü" və s. romanlarda bu ənənə uğurla davam etdirilib.

İ.Şıxlı da "Ölən dünyam" romanında vermək istədiyi tarixi materialın bədii ifadəsi üçün müxtəlif zaman kəsiklərində cərəyan edən hadisələri əks etdirən süjetlərin bir mürəkkəb kompozisiya sistemində yerləşdirilməsi üsulundan məharətlə yararlanıb.

Fikrimizcə, İ.Şıxlının romanda ənənəvi strukturdan imtinası "dəb", "yenilik" duyğusundan yox, daha çox inikas olunmalı materialın təbiətindəki mürəkkəbliklə bağlı sənətkar axtarışlarından güc alıb. Başqa sözlə, "Ölən dünyam"dakı problematikanın özü mürəkkəb struktur doğurub.
Romanda bədii təsvirin mərkəzində 20-ci illərin hadisələri durur. Roman qəhrəmanları ilə ilk tanışlıqlar ailə-məişət hadisələri çərçivəsində baş verir. Lakin romanın məişət süjeti də kifayət qədər dramatikdir.

İlkin planda önə çəkilən və əslində axıra qədər izlənilən mənəvi-əxlaq kontekstin açılmasında bu süjet xətti aparıcı rol oynayır. Alqazaxlılar nəslindən olan Həsənağa ov zamanı bilmədən çıraqlılar nəslindən olan dostu, qardaşının qaynı, yaxınlarda toyu olacaq Ələddini öldürür. Hadisə hər iki tərəfin çox ciddi narahatlığına səbəb olur. Hər iki tərəfi narahat edən həm də odur ki, bu iki nəsil arasında vaxtilə düşmənçilik olub. Çıraqlılar gənc Ələddinin ölümünə nə qədər yansalar da, onları daha çox narahat edən budur ki, görəsən, burada qisas hissi, xəyanət var, ya yox? Alqazaxlıları isə qorxudan budur ki, çıraqlılar işin əslini öyrənməsələr, düşmənçilik yenidən qızışa bilər.

İnsanların qəlbini didən, onları gərgin psixoloji anlar yaşamağa məcbur edən bu hadisə yazıçının qələmində obrazların daxili aləminə nüfuz etməyin açarına çevrilir.

Alqazaxlıların ağbirçəyi Güllü arvad, çıraqlılar nəslinin ağsaqqalı Ömər koxa yazıçının romanında yaratdığı möhtəşəm obrazlardır. Güllü arvad da, Ömər koxa da dünyanın hər üzünü görmüş, böyük həyat təcrübəsi toplamış müdrik insanlardır. Onlar həyatın mənasını namusla yaşamaqda görürlər.

Romanda Güllü arvadın da, Ömər koxanın da həyatı üç mərhələdə izlənir: I. Çar hökuməti dövründə; II. Sovet hökumətinin ilk illərində; III. Sinfi mübarizənin kəskinləşdiyi və gərginləşdiyi illərdə - 20-ci illərin sonu - 30-cu illərdə. Əsas süjet xətti qəhrəmanların həyatının son illərini əhatə edən ikinci və üçüncü mərhələ ilə bağlıdır. Onların sovet hökumətinə qədərki həyat yollarını bütövlükdə bədii təsvirin obyektinə çevirmək müəllifin məqsədinə daxil deyil. Obrazların həyatının əvvəlki mərhələsi Güllü arvad və Ömər koxanın keçmişlə bağlı xatirələrində - retrospeksiya yolu ilə oxuculara çatdırılır, həm də bütövlükdə yox, fraqmentlər şəklində.

Əslində, müəllifin məqsədi ayrı-ayrı fərdlərin həyat yolunu izləmək deyil. Həm Güllü arvad, həm də Ömər koxa fərqli xarakterin ümumiləşdirilmiş obrazı kimi yaradılmamışdır. Baxmayaraq ki, Güllü arvadın da, Ömər koxanın da xarakteri çox aydın və parlaq cizgilərlə cızılır, özünəməxsus fərdi keyfiyyətləri olan obrazlar kimi oxucu yaddaşında silinməz izlər buraxır. Bununla belə, Güllü arvadın və Ömər koxanın simasında cəmləşdirilən keyfiyyətlər daha çox sovetləşmədən əvvəlki dövrün mənəvi-əxlaqi mühitini səciyyələndirmək missiyası daşıyır. Müəllifi xarakterlərin fərdi taleyi deyil, dəyişən, bir-birini əvəz edən zamanların səciyyəsi maraqlandırır.

Bu mənada Güllü arvad da, Ömər koxa da milli-tarixi varlığın rəmzləri olmaqla, bu tarixi gerçəkliyə məxsus ən əlamətdar keyfiyyətlərin daşıyıcısı kimi bədii təsvirin mərkəzinə çəkilirlər.
Əks cinsdən olmalarına baxmayaraq hər birisi bir nəslin başçısı kimi təqdim olunsa da, geniş planda bu obrazlar bir-birinin davamıdır. Həyat yollarının romana gətirilən ilk mərhələsində onların hər ikisi milli xarakterin bir-birini tamamlayan bədii təcəssümü kimi maraq doğurursa, sonrakı mərhələlərdə obrazların simvolik-metaforik yükü dəyişir. Ömər koxa uzun illər ömür sürdüyü bu dünyadan narahat gedir. Həm də ona görə yox ki bir az da yaşamaq istəyir. Yox. Ömər koxa əcəlinin gəldiyini bilir, onun gəlməsindən narazı da deyil. Çünki uzun bir ömür sürüb. O bütün yaxınları ilə görüşüb halallaşır və yatağına uzanıb canını tapşırır: "Ömər koxa oğlu Şamilin gözü qabağında elə bil yuxuya getdi. Şamil yorğan-döşəkdə yatan bu pilə saqqallı, bəyaz sifətli kişinin atasımı, yoxsa müqəddəs bir məxluqmu olduğunu xeyli müddət ayırd edə bilmədi".

Bu, təbii bir ölümdür. Öz evində, qohum-əqrəbasının, oğul-uşağının əhatəsində "dövranını çoxdan sürən" qoca ölümü haqq işi kimi qəbul edərək dünyasını dəyişir. Məntiqə görə, dini və milli inanca görə, o bu dünyadan rahat getməli idi. Bəs Ömər koxa niyə bu dünyadan narahat gedir? Oğluna vəsiyyətləri onun bu narahatlığını doğuran səbəbləri aydınlaşdırır: "Sənə iki vəsiyyətim var. Biri odur ki, mən öləndən sonra çalış, araya qan düşməsin. Onsuz da dünya qana çalxalanır. Belə getsə, deyəsən, adamları bir-birinin üstünə qaldırıb üz-göz edəcəklər, araya qırğın salacaqlar. Divan-dərəyə lotu-potular yığılıb, bala, ehtiyatlı olun. Bir-birinizdən göz-qulaq olun...".
Ömər koxanın sözləri dünyanın dəyişməsinə işarədir. O, böyük həyat təcrübəsi və iti düşüncəsi, ağsaqqal fəhmi ilə baş verənləri və verəcəkləri düzgün qiymətləndirir. Ömər koxanın yaşadığı həyat namus, kişilik qanunu ilə idarə olunur. Bu mühitdə sözübütöv, igid, təmiz namuslu insanlara xüsusi dəyər verilir. Belə insanlara böyük ehtiram göstərilir. Ömər koxanın yaşadığı mühitdə ağsaqqal, böyük sözünə nəhayətsiz ehtiram var. Böyüyün, kiçiyin, qadının, kişinin, oğulun, qızın, atanın milli əxlaq qanunları ilə tənzimlənən davranış tərzləri var. Kimsə bilərəkdən bu qanunları poza bilməz. Pozarsa, cəzasını alar, həm də bu cəza etirazla qarşılanmaz. Bu cəmiyyətdə şəxsiyyətə, yerini, hərəkətini, oturuşunu, duruşunu bilən insana böyüklüyündən və kiçikliyindən asılı olmayaraq dərin ehtiram var, namussuzluq və xəyanətə isə güzəşt yoxdur.
Güllü arvadın çox-çox illər qabaq Ömər koxa ilə bağlı xatırladığı bir əhvalat o zamanın səciyyəsini başa düşmək üçün çox maraqlıdır. Güllü arvad xatırlayır ki, hələ balaca qız olduğu vaxtlarda Ömər koxanın gəlinlərinin biri alt paltarını itirmişdi: "Bu biabırçılıq idi. Qızın, ya gəlinin alt tumanını itirməsi namusunu itirməsi demək idi. Namusunu itirənin eybini isə yalnız qara torpaq örtməli idi". Bu hadisə bütün tayfanı lərzəyə gətirir. Tayfanın ağsaqqalı dərdin ağırlığından iki gün dilinə çörək vurmur, alaçığın çırağı yandırılmır. Kimsənin nəfəsini çəkməyə, ona söz deməyə iqtidarı olmur. Yalnız təsadüfən paltarın camış tərəfindən yeyilməsi bilinəndə "kişinin (Ömər koxanın - T.S.) qan sağılmış gözləri elə bil işıqlandı, deyəsən, sifəti də açıldı. Dodaqlarında gülüşə bənzər bir şey sezildi".

Ömər koxa özünə məxsus beş camışın üçünü bir-bir doğratdırıb onların mədəsində itmiş paltarı axtarır. İtmiş paltar isə üçüncü camışın mədəsindən çıxır. Ağsaqqal dərindən nəfəs alır, rahatlanır. "Elə o gecə gəlini atası evinə yola saldılar. El yaylaqdan arana dönəndən bir az sonra isə onun meyidini Gəmiqayanın alt tərəfindən, çiləkənin yanından tapdılar".

Ömər koxa nə üçün bu qədər narahat olur? Gəlini elə əvvəldən qovmaq yaxud öldürmək olmazdımı? Yox! Namus qanunu tələb edir ki, cəzalananın günahı sübut olunmalıdır. Digər tərəfdən, əgər paltar oğurlanıbsa, deməli, kiminsə tayfaya sataşmaq niyyəti olub. Bu isə qan düşmənçiliyi, neçə-neçə adamın ölümü demək idi. Ömər koxa isə həqiqəti bilənə qədər, günahkarı tapana qədər qan tökmək istəmir. Mərdlik qanunu bunu tələb edir. Ölüm qəsdən deyilsə, bilərəkdən edilməyibsə, bağışlana bilər.

Ahıl vaxtında - çox illər keçəndən sonra Ömər koxa yenidən böyük çətinlik qarşısında qalıb. Ələddinin - öldürülən nəvəsinin bir təsadüf, qəza işinin, yoxsa xəyanətin qurbanı olduğunu müəyyənləşdirə bilmir. Ömər koxanı ən çox qorxudan odur ki, nəvəsi namərd gülləsinin qurbanı olar. Lakin alqazaxlılar nəslinə dərindən bələdliyi, onların düşmənlə düşmən, dostla dost olduqlarına əminliyi Ömər koxanı Həsən ağanın namərdlik etmədiyi qənaətinə gətirir. Ömər koxa Həsən ağanı bağışlayır. Mərdlik, kişilik qanunu da bunu tələb edir. Ölüm qəsdən deyilsə, bilərəkdən edilməyibsə, bağışlana bilər.

Alqazaxlılar nəslinin də bu ölüm hadisəsinə münasibəti olduqca ibrətamizdir. Güllü arvadın göstərişi ilə meyid yuyulub kəfənə tutulur, cənazə tabuta qoyulur. Hər şey hazır olandan sonra bütün alqazaxlılar nəsli cənazəni çiyninə alaraq çıraqlıların evinə üz tutur. Həm də silahsız gedirlər. Cavanlar silah götürmək istəyirsə də, Güllü arvad qoymur: "Əliyalın gedəcəyik, - dedi - düşmən üstünə ha getmirik, qıranda da qıracaqlar". Məişət süjetinin bu dramatik məqamı oxucunu çox ciddi gərginlik altında saxlayır. "Çıraqlılar bu hadisəyə necə münasibət göstərəcəklər" sualı oxucunu bir an da rahat buraxmır. Cənazəni qarşılayan çıraqlıların keçirdiyi gərginlik oxucuya sirayət edir. Yazıçı bu məqamı çox ustalıqla təsvirdən əlavə, həm də çox ustalıqla həll edir.

"Ömər koxanın dodağı səyridi. Dümağ pilə kimi saqqalı titrədi. İndi hər şey onun bircə işarəsindən asılı idi. Ömər koxa geri qanrılıb boğuq səslə dilləndi:
- A bala, yer hazırlayın!"

Roman müəllifinin təqdir etdiyi həqiqət budur ki, ağsaqqalın bir anda qəbul etdiyi düzgün qərar iki nəslin həyatını xilas edir. Bütün ağrılarına, daxili təlatüm və yanğısına rəğmən Ömər koxa ona uzanan əli kəsməyi kişilik qanunundan kənar hesab edir (Çünki əl sahibinin namərdlik etmədiyinə əmindir). Oxucunu düşündürən və həm də heyrətləndirən ağsaqqal sözünə olan ehtiram və inamın dərəcəsidir. Bütün çıraqlılar nəsli, nə olur olsun, Ömər koxanın bir sözünü iki etmir və etməyi ağıllarına da gətirmir. Alqazaxlılar Güllü arvadın sözünü qanun saydıqları kimi.
İ.Şıxlı romanda ağsaqqal sözünü, göstərişini cəmiyyəti idarə edən qanun səviyyəsində təqdim və təqdir edir. Həm də bu təqdimetmə müəllif fantaziyasının məhsulu deyil, sovetləşmədən qabaqkı milli həyatın gerçəkliyi idi.

Ömər koxanın ölümqabağı keçirdiyi narahatlıq hissi ondan doğur ki, o min illər ərzində formalaşmış, daşlaşıb qanun şəklinə düşmüş milli adət-ənənələrin, milli yaşam tərzinin başı üstündə böyük təhlükə dayandığını görür, zamanın sürətlə dəyişməyə doğru getdiyini və bu dəyişmənin heç də xeyirli olmayacağını başa düşür. Buna görə də Şamilə son dərəcə ehtiyatlı olmağı vəsiyyət edir.

Əslində, Ömər koxanın oğlu Şamilə "ehtiyatlı olmağı tapşırması" yalnız dəyişən zamana münasibətin nəticəsi deyil, yalnız dünyanın "qana çalxalanması", "divan-dərəyə lotu-potuların yığılması" ilə bağlı sərvaxtlığının ifadəsi deyil, bu həm də zamanın "uşaqları"na - elə oğlu Şamilə də axıra qədər bel bağlaya bilməməsi ilə bağlıdır. Müəllif milli əxlaq, yaşam tərzinə, başqa sözlə, patriarxal həyat tərzinin qanun və qaydalarına münasibətdə yaşlı və gənc nəslin münasibətlərindəki fərqi riyazi dəqiqliklə əks etdirir. Eyni hadisəyə - Ələddinin öldürülməsinə həm çıraqlıların, həm də alqazaxlıların yaşlı və cavan nəslinin münasibətindəki fərqlər bunu aydın göstərir.

Baş verən hadisə zamanı yaşlı nəslin - Ömər koxanın, Güllü arvadın göstərdiyi təmkin, müdriklik, vəziyyətdən çıxmaq üçün tökdükləri tədbirlərin səmərəliliyi diqqətdən yayınmır. Lakin bir cəhət də diqqəti çəkir ki, Ömər koxanın, Güllü arvadın "buyurduqları" sözsüz yerinə yetirilsə də, gənc nəslin psixologiyasında bu "buyruq"lara bir etiraz jesti də var. Cənazəni apararkən alqazaxlıların cavanlarının silah götürmək istəməsi (yalnız nəslin ağbirçəyinin qəti göstərişi ilə silahsız gedirlər), Şamilin atası Ömər koxaya daxili bir hiddət, qəzəb, hətta etiraz notları ilə köklənmiş "məsləhətin nədi, ata, uşağın qanı batsın?" sözləri yaşlı və gənc nəslin dünyagörüşləri arasındakı fərqin dərinləşməyə doğru getdiyini göstərir.

Bu fərq nədən doğur? Ömər koxa ilə oğlu Şamil, Güllü arvadla oğlu Həsən ağa eyni günlərdə yaşasalar da, əslində, onlar fərqli zamanların insanlarıdır. Ömər koxa və Güllü arvadın ömrünün böyük hissəsi patriarxal qanunların işlək olduğu zamanda keçib. Onların qocalıq günləri milli həyat tərzi və əxlaq qanunlarının işləklikdən düşməyə doğru getdiyi zamana düşüb. Həsən ağa və Şamil isə patriarxallığın pozulmağa başladığı zamanlarda dünyaya gəlib onun sürətlə pozulmağa doğru getdiyi zamanda yaşayırlar.

Həsən ağanın və Şamilin xarakterindəki saflıq, cəsarət, igidlik, ölümdən qorxmamaq, ağsaqqal, ağbirçək sözünə ehtiram və s. kimi təqdir olunası keyfiyyətlər yaşadıqları mühitdən çox, aldıqları tərbiyədən, gen yaddaşından gəlir. Biz Həsən ağanın Ələddinin meyidi yanında "başını əlləri arasına alıb için-için, korun-korun ağlaması"nda nəhayətsiz könül saflığı, mənəvi ləyaqət görürük. Şamilin oğlunun ölümü ilə bağlı yaşadığı dəhşətli əzaba rəğmən, özünü ələ ala bilmək bacarığını təqdir edirik. Lakin Ömər koxa, Güllü arvadla müqayisədə, "atalar"la müqayisədə "oğullar"ın mənəvi dünyasındakı haçalaşmanı da görürük.

Diqqətimizi cəlb edir ki, Ömər koxanın hadisəyə (Ələddinin ölümünə) yanaşması bütövlükdə patriarxal qanunlar çərçivəsindədir. Lakin Şamilin münasibəti bu çərçivədən kənara çıxır. Ömər koxa Həsən ağanın xəyanət etmədiyinə əmin olaraq onu bağışlamağa öz içində güc tapır. Milli əxlaq qanunlarına söykənən təbiəti ona bu imkanı verir. Şamilin xarakterində isə "dualizm" var. Şamil də, Həsən ağa da ikiləşmiş xarakterlərdir. Şamilin və Həsən ağanın xarakterindəki ikiləşmə yaşadıqları zamanın "hava"sından güc alır. Ələddinin ölümündə xəyanət motivinin olub-olmadığını önə çəkən atasından - Ömər koxadan fərqli olaraq Şamil hadisəyə zamanın prizmasından baxır. Ata ilə oğul arasında dialoqa diqqət yetirək:

"- Ağlın nə kəsir, bu işdə bir namərdlik olmaz ki?

- Nə bilim, olanda da olar, onlardan nə desən çıxar".

Diqqət yetirilsə, görmək çətin deyil ki, Ömər koxa ölüm faktını yox, onun motivini önə çəkir. Şamili isə ölüm faktı, oğlunun öldürülməsi maraqlandırır. Onun üçün ölümün motivi o qədər də maraqlı deyil. Onun suala sualla verdiyi cavabda alqazaxlılara və əslində, insana (mərdlik qanunu ilə yaşayan insana belə, çünki biz Ömər koxanın düşüncələrindən alqazaxlıların "dosta dost, düşmənə düşmən" olduqlarını bilirik) inamsızlığı aşkar görünür. Ata ilə oğul arasındakı yuxarıdakı dialoqun davamı Şamilin patriarxal qaydalar, milli yaşam qanunlarına axıra qədər sadiq qala bilmədiyini ortaya qoyur. Əks təqdirdə, o, dəlillər gətirib Həsən ağanın namərdliyini sübut etməli idi:

"- Axı nədən ötəri, Ələddin onlara nə pislik eləmişdi?
Şamil çiynini çəkdi. İstədi papağını çıxarıb fikirdən ağrıyan başını ovxalasın. Atasının yanında oturduğunu başa düşəndə əlini çəkdi".
Atasının iradəsinə rəğmən, Şamilin varlığına hakim kəsilən, içinə dolan intiqam ehtirası (motivi nə olur olsun) yeni nəslin simasında patriarxal qaydaların öz gücünü itirməyə doğru getməsinin və Ömər koxaların gücsüzləşməsinin göstəricisidir:

"Otaqda yenidən tüstü laylandı. Kişi gözünün altından bu laylar arxasından sifəti güclə görünən oğluna baxdı. Onun dodaqları kip bağlanmışdı. Həmişə sığallı olan dən düşmüş bığı codlaşmışdı. Əli xəncərin dəstəyində idi. Özünün də xəbəri olmadan tiyəni tez-tez qınından çıxarırdı. Ömər koxa başa düşdü ki, oğlu bir himə bənddir, əgər ona bir balaca işarə etsə, bütün çıraqlıları ayağa qaldırar və qan su yerinə axar".

Ömər koxanın ölümü milli yaşam tərzi və əxlaq qanunlarının gücdən düşməsinin simvolu kimi düşünülə bilər. Ömər koxanın sağlığında hər şeyin sakit gəlib-keçəcəyini bilən Həsən ağanın arxayınlığı patriarxal qanunların işləkliyini (tam gücü ilə olmasa da), Ömər koxanın ölümündən sonra varlığını çulğalayan narahatlıq hissi isə partiarxal qanunların sürətlə gücdən düşdüyünü işarələyir.

Hətta Şamil və çıraqlıların onunla barışmalarına rəğmən, ürəklərində gəzdirdikləri kindən dolayı "içəridən qovrulub yanmaları" ilə Keçəl Xondulunun "nə vaxta qədər belə səksəkəli dolanacaqsan? Əlindən xata çıxıb, get üç-dörd ay yat, sonra gəl, rahat dolan" sözləri arasında tərəflərin mövqeyi baxımından yaxınlıq aydın görünür. Bu, Ömər koxalardan sonrakı nəslin zamanın havasına köklənməsidir və yaxud zamanın havasının bu nəsillərə təsirinin güclənməsidir. Bu, təsirin sürətlə artmasına işarədir. Zamanın mərdlik, kişilik qanununa yer qoymayan ovqatı şamillərin içindəki patriarxallığı zəiflədir, onda "yeni dünya" qanunları ilə yaşamaq ovqatı yaradır. Şamillərin içindəki patriarxallıq duyğusu zəiflədikcə, Həsən ağalar bu mühitdə yaşamaq imkanını və deməli, müqavimət duyğusunu itirib "kənar dünya"lara üz tutduqca, şəmiddinlərin ölümü çoxaldıqca Keçəl Xonduluların gücü və hökmü artır. Keçəl Xondulular hər vəchlə və hər yerdə kişilik, mərdlik toxumlarının cücərməsinə mane olur, onları məhv etməyə girişirlər.

Romanın sonrakı süjeti Güllü arvadın tale yolu ilə davam etdirilir. Əslində, Güllü arvadın Ömər koxanın ölümündən sonrakı həyatı milli xarakterin sovetləşmə dövründəki faciəsini ümumiləşdirir. Məhz bu həyat yolu kontekstində müəllif sovetləşmə dövrünün ən acı həqiqətlərini oxucuya çatdırır. İ.Şıxlının ən böyük uğurlarından biri yaşanılan və yaşanmaqda olan həyatı qarşılaşdırması, müqayisə müstəvisinə gətirməsidir. Oxucu Ömər koxanın və Güllü arvadın, həmçinin çıraqlıların və alqazaxlıların inqilaba qədərki həyat tərzi ilə inqilabdan sonrakı həyat tərzinin ən səciyyəvi məqamları ilə tanış olur. Yazıçı süjetə müdaxilə etmir, hadisələrə tendensiyalı münasibət göstərmir. Sadəcə, epik təhkiyəni davam etdirir, iki nəslin xoşbəxt, təbii bir həyat yaşamaq imkanını itirib faciəli bir tale yaşamasını, bu yaşantının ürək göynədən təfsilat və detallarını təsvir edir. Bu təhkiyə və təsvirlər sovetləşmə dövründə itirdiklərimiz, daha çox isə mənəvi itkilərimizlə bağlı çəkilməz, dözülməz ağrıların təsvirinə yol açır, sonralar üzləşdiyimiz milli faciələrimizin kökünü görməyə istiqamət verir, müəllifin "ölən dünyam" ifadəsini nə üçün sərlövhəyə çıxarmasının səbəblərini açıqlayır.

Sinfi mübarizənin kəskinləşdiyi və gərginləşdiyi illərin - 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin təsvirini verən hissələrdə ictimai problematika önə çəkilir. Müəllif sinfi mübarizə prosesini milli varlığı böyük faciələrə düçar edən sosial bəla kimi təqdim edir. İnqilab uğrunda mübarizənin xalq, millət mənafeyinə olmadığını, ictimai zərurətdən doğmadığını, rus müstəmləkə siyasətinin başqa bir üzü kimi və tələm-tələsik icra edildiyini, insanlara olmazın bəla gətirdiyini bütün dəhşətləri ilə birlikdə açıb göstərir.

Romanda təcrübəsiz, dünyagörüşü məhdud və şura təbliğatı ilə böyüyən gənc müəllim Mürsəl "inqilab yaratmaq lazımdır" deyib öz fikrini "zorakılıq olmasa, uşaq dünyaya gəlməz" deyimi ilə əsaslandıranda dünyagörmüş qoca müəllim ona çox məntiqli cavab verir: "Yarımçıq doğulan uşaq da çox yaşamaz: ya anadan olan kimi ölər, ya da ağıldan naqis olar. Təbiətin də, cəmiyyətin də öz əbədi və əzəli dəyişməz qanunları var. Yaz qışı, yay yazı, payız da yayı əvəz etdiyi kimi cəmiyyət də embrioloji mərhələlərdən keçməlidir".

Kənddə "Uçitel" ləqəbi ilə tanınan qocaman müəllimin dedikləri eyni zamanda müəllif mövqeyinin ifadəsidir. Romanda inqilab cəmiyyətin "əbədi və əzəli dəyişməz qanunları"na zidd olan zorakı ictimai hadisə kimi rədd edilir.

Müəllifin xarakteri milli-tarixi varlıqdan güc Alana heç bir qəhrəmanı (Ömər koxa, Güllü arvad, Çapıq Əmrah, Həsən ağa, Şəmiddin, Halay bəy və b.) inqilabı qəbul etmir. Onun xalqın taleyində oynaya biləcəyi rola vaxtilə aralarında möhkəm dostluq olan Halay bəylə Kabı Kəsəmənlinin münasibəti maraqlıdır. Kabı Kəsəmənli inqilab tərəfdarıdır. İnqilab uğrunda, "yeni dünya" qurmaq uğrunda əldə silah gecə-gündüz dayanmadan çalışır, ölüm-dirim savaşına girir. Halay bəy isə müəllimdir, başını aşağı salıb uşaqlara böyük həvəslə riyaziyyatı öyrədir. Halay bəy cəmiyyətin maarifçilik yolu ilə inkişafının tərəfdarıdır. Qori müəllimlər seminariyasında oxuyarkən Kabı Kəsəmənli Halay bəyi də inqilab yoluna çəkmək istəmişdi. Lakin Halay bəy yolundan dönməmişdi.

"Çeka"nın müəyyənləşdirdiyi "troyka"nın nümayəndəsi Fətullayev "üçlük"ün qərarına salıb Halay bəyi güllələtmək istəyir. Kabı Kəsəmənli günahsız olduğu üçün onu müdafiə edir. Lakin Fətullayev Halay bəyə ölüm cəzası kəsir və qərar yerinə yetirilir. Bu yolla Fətullayev F.Köçərlini də məhv etməyə nail olub. Kəndin aşığını qaçaqların məclisində çaldığı üçün, kasıb bir kəndlini qalada yatan Halay bəyə çörək apardığı üçün "troyka"nın qərarına salıb güllələtmək istəyir. Fətullayevin əlində "troyka"nın iki ayrı üzvü tərəfindən imzalanmış "sənəd" var. O, kimi məhv etmək istəyirsə, "sənəd"ə üçüncü imzanı atıb atacağı addımı qanuniləşdirir. Fətullayevin hərəkətləri onunla eyni cəbhədə çalışanları da dəhşətə gətirir. Romanda oxuyuruq: "Kəsəmənli bir xeyli fikirli-fikirli, gözləri yol çəkmiş kimi lal-dinməz oturdu... Onu fikir götürmüşdü.

Çekanın mərkəzdən göndərdiyi Fətullayev hər yerdə, hər adamın simasında muzur ünsür görürdü. Kim əlinə keçirdisə, ən ağır cəza verməyə çalışırdı. Qəzada qaçaqların sayı getdikcə çoxalırdı"..

.

Salmanoğlu T.

Ayna.- 2008.- 13 dekabr.- S.18-19.