"Hökumət təhlükəsizlik "yastıq"ını arxayınlıq "yastıq"ına çevirməyi düşünür"

Ekspert iqtisadiyyatın xilas planı olmadan qlobal maliyyə böhranının təsirlərindən qorunmaq üçün Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərindən istifadənin əleyhinədir

Ölkə başçısının sədrliyi ilə keçirilən iclasda, nəhayət ki, hökumət nümayəndələri qlobal maliyyə böhranının Azərbaycana təsirlərindən danışdılar. Beləliklə də məlum oldu ki, hökumət böhrandan qorunmaq üçün Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərindən istifadə etməyi planlaşdırır. Özü də daha çox bank-maliyyə və tikinti sektorunu canlandırmaq məqsədilə. Bu nə qədər təhlükəsiz və məqsədəuyğundur? İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım Mərkəzinin sədr müavini Rövşən Ağayev "Ayna"ya müsahibəsində vəsaitlərdən nəzarətsiz istifadənin fəsadları barədə söhbət açdı və iqtisadiyyatımızın mövcud durumunu şərh etdi.

- Milli Bankın idarə heyətinin sədrinin çıxışından belə qənaətə gəlmək olar ki, qlobal maliyyə böhranında Dövlət Neft Fondu təhlükəsizlik "yastıq"ı rolunu oynayacaq. Sizcə, bu "yastıq" doğrudanmı iddia edilən qədər təhlükəsizdir? Xaricdə saxlanılan neft pullarının ölkəyə gətirilməsinin fəsadları ola bilərmi?

- Ötən il hökumətin sosial öhdəliklərini icra etməsi, dövlət büdcəsində problemlərin yaranmaması baxımından Dövlət Neft Fonduna toplanmış vəsaitlər, həqiqətən də, təhlükəsiz "yastıq" funksiyasını yerinə yetirə bildi. Ancaq bu, narahatlıq doğurur. Çünki hökumət təhlükəsizlik "yastıq"ını arxayınlıq "yastıq"ına çevirməyi düşünür. İqtisadi ehtiyatları büdcəyə toplamaq hesabına büdcənin dayanıqlı gəlir mənbələri təmin edilmir. Əksinə, neftdən gələn vəsaitlərə arxalanır. Hər hansı şəxsin öz vəsaitlərindən bu cür istifadə üsulunu anlamaq olar. Lakin hökumət ciddi strukturdur, onun problemə strateji yanaşması vacibdir. Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının proqnozlarına görə, böhran 2-3 il uzana bilər. Deməli, təhlükəsizlik "yastıq"ı olmayacaq və hökumətin onda nə edəcəyi maraq doğurur.

- Bu vəsaitlərdən daha çox maliyyə-bank, tikinti sektorunu və əmlak bazarını canlandırmaq üçün istifadə məqsədəuyğundurmu?

- Əvvəla qeyd edim ki, Azərbaycan bankları böhrana qədərki dövrdə xeyli məbləğdə kredit ehtiyatları əldə etmişdi. Böhran başlayanda məlum oldu ki, Azərbaycan banklarının xarici maliyyə institutlarına təqribən 2,5 milyard dollar borcu var. Qəfildən bu kanalın kəsilməsi və böhranın dərinləşməsi beynəlxalq maliyyə institutlarının qapılarını bağladı. Bəzi beynəlxalq banklar hətta stimullaşdırıcı təkliflərlə yerli banklara müraciət etdi. Yəni əsas borc vaxtdan əvvəl qaytarılarsa, faizlər tələb olunmayacaq. Bir il ərzində 1 milyard dollardan artıq borc geri qaytarıldı. Təbii olaraq iqtisadiyyatda maliyyə ehtiyatlarının qıtlığı yarandı. Ona görə də kəsilmiş pul ehtiyatlarının yerinin kompensasiya edilməsi aktuallaşıb.

Bildiyiniz kimi, qlobal maliyyə böhranından çıxmaq üçün dövlətlər xilas planı hazırlayır. Milli Bank da azərbaycansayağı bir xilas planı təklif edir. Belə ki, neft gəlirlərindən toplanmış valyuta ehtiyatlarının bir hissəsini ölkəyə gətirmək planlaşdırılır. Bankın idarə heyətinin sədri deyir ki, bu pullar ölkə daxilindəki banklarda yerləşdirilsin və iqtisadiyyatın kredit ehtiyatlarının ödənilməsinə yönəldilsin. Bu təklif səslənəndən bəri əksəriyyət böhranın təsiri altında hökumətin addımını dəstəkləyir. Xatırladım ki, bir müddət öncə hökumət iqtisadiyyatı, maliyyə və bank sektorunu xilas etmək üçün mənfəət vergisində güzəştlər tətbiq etmişdi.

Bu məsələdə diqqətimi çəkən məqamlar var. 2005-2008-ci illərdə neftin qiyməti yüksək olanda hökumət iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi, diversifikasiyası, idarəetmədə islahatların aparılması, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, rəqabət mühitinin formalaşdırılması, bank sektorunun genişləndirilməsi baxımından çox işlər görə bilərdi. Bunlar edilmədi. "Suda boğulan saman çöpündən yapışar" prinsipi ilə nəticələr haqqında fikirləşmirik.

Bilirsiniz ki, böhrana qədər tikinti işlərinin 60 faizi kreditlər hesabına həyata keçirilirdi. Qəflətən bu sektorda işin dayanması müqabilində, hökumətin etiraf etdiyi kimi, 500 min nəfər işsiz qalıb. 4 milyon işçi qüvvəsi olan ölkədə 500 minin tikinti sektorundan qidalanması vacib amildir. Bu, məşğul əhalinin 15 faizi deməkdir. Hökumət belə vəziyyətdə işgüzar fəallığı, maliyyə-bank sektorunun sabitliyini saxlamaq və insanları qısamüddətli mövsümi işlə təmin edən tikinti sektorunun vəziyyətini yaxşılaşdırmaq istəyir. Bu planı o vaxt alqışlamaq olardı ki, hökumət iqtisadiyyatın diversifikasiya, xilas planlarını ortaya qoyardı. Planlarda vəsaitlərdən dəqiq istifadə ilə bağlı məqamlar öz əksini tapmalı idi.

Bəzi rəqəmlərə diqqət çəkmək istəyirəm. Hamı 2008-ci ilin böhran ili olmasından söhbət açır. Rəsmi statistikaya nəzər saldıqda, əslində, Azərbaycanda böhranın əvvəlki illərdə də müşahidə edildiyinin şahidi olmaq mümkündür. Azərbaycanda 70-ə yaxın qeyri-sənaye məhsulu istehsal olunur. Ötən illərdə 30-dan artıq məhsulun istehsalında kəskin azalma müşahidə edilib.
Məsələn, konservləşdirilmiş pomidorun istehsalı 2006-cı ilə nisbətən 2007-ci ildə 3 dəfə aşağı düşüb. Pambıq lifinin istehsalı 14 min ton, yəni 30 faiz aşağı düşüb. Qəribədir ki, hazırda hökumət kənd təsərrüfatının deyil, tikinti sektorunun gücləndirilməsi haqqında danışır. Sonuncu müşavirədə məhz bu vurğulandı.

Tikinti sektoru müvəqqəti effektə hesablanmış sferadır. Razıyam, bu sahədə işgüzar fəallığı saxlamaq lazımdır. Məsələn, ABŞ-ın yeni prezidenti Barak Obama işgüzar fəallığı artırmaq üçün infrastruktur layihələrini genişləndirəcəyini söyləyir. Ancaq bu o halda effekt verir ki, iqtisadiyyatın diversifikasiya planı, ixrac potensialının artırılması məsələsi gündəmdə olsun. Kənd təsərrüfatının, qeyri-sənaye məhsullarının istehsalına vəsait ayrılmalıdır. Tikinti sektorunun da inkişafına vəsait ayırmaq olar. Amma məsələ ondadır ki, hökumət son illər tikinti layihələrini maliyyələşdirməklə məşğuldur. Üç ildən sonra ayılacağıq ki, on milyardlarla valyuta ehtiyatlarımız maliyyə və tikinti sektorlarına xərclənib. Bir daha vurğulayıram ki, bu, müvəqqəti effektdir. Real olaraq ixrac potensialının, iqtisadi strukturun təkmilləşdirilməsi baxımından heç nə olmayacaq.

- Bütün dünya qlobal maliyyə böhranından çıxış yolları axtarır: istər inkişaf etmiş, istərsə də etməkdə olan ölkələr. Təbii ki, əksər dövlətlərin maliyyə ehtiyatları var. Böhrandan çıxmaq üçün bu vəsaitlərdən istifadə edən ölkələr varmı?

- Bildiyimə görə, xilas planı tərtib edilən ölkələrdən yalnız Qazaxıstanda 25 milyard dollardan tədricən istifadə məsələsi gündəmdədir. İnkişaf etmiş ölkələr isə büdcənin ehtiyatlarından istifadəyə üstünlük verir. Büdcə kəsirinin örtülməsi daxili qiymətli kağızlar bazarının hesabına həyata keçirilir. Dövlət daxili qiymətli kağızlar bazarında borclanmaya gedir. Yəni vəsaitlərin mənbəyində əhəmiyyətli fərq var.

Bəzən hökumət məmurları bizi qınayırlar ki, hətta ən yaxşı təkliflərin əleyhinə çıxış edirik. Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərindən istifadə etmək mübahisə doğurmur. Söhbət bunun necə istifadə edilməsindən gedir. Bu gün bank sektoru kifayət qədər qapalıdır, inhisarlaşıb. Məsələ ondadır ki, məmurların inhisarında olan banklara vəsaitlər yönəldilir. Tikinti sektoru tamamilə inhisardadır. Xüsusilə dövlət vəsaitləri hesabına həyata keçirilən tikinti layihələrinin hamısı ayrı-ayrı məmurların maraq dairəsindədir. Şəffaflıq olmayan mühitdə pullar necə xərclənəcək?

Neft pullarına Milli Məclisin nəzarəti yoxdur. Mübahisə doğuran məsələ parlamentin fəaliyyətinin nə qədər effektli olmasıdır. Parlament büdcə vəsaitlərinə nə dərəcədə nəzarət edir?

Amma istənilən halda parlamentdə informasiyanı 5 deputat bilirsə və biz QHT olaraq büdcə paketini oradan əldə edə biliriksə, deməli, parlament hökumətə baxanda daha açıq qurumdur.

İnhisarlaşma, bankların kapitalla davranmasında təcrübənin olması sual doğurduğu şəraitdə vəsaitlər qeyri-ədalətli şəkildə bölüşdürüləcək. Azərbaycanda rəqabətli bazar, istehsal sahələri mövcud deyil. Sahibkarların sayı da azdır. Belə çıxır ki, ayrı-ayrı maraq qruplarının əhatəsində olan sahibkarlar bundan yararlanacaqlar.

İkincisi, 2008-ci ilin məlumatına əsasən, verilən kreditlərin 90 faizi Bakı və Abşeronun payına düşür. Maraqlıdır, növbəti kreditləşmə dalğası da bu cür həyata keçiriləcək? Mərkəzin xilası naminə pullar xərclənəcək. Sənaye məhsullarının 85-90, rabitə xidmətlərinin 97, tikintilərin 65-70 faizi paytaxtda həyata keçirilir. Qazaxıstanda paytaxt və bölgələr üçün ayrıca xilas planları hazırlanıb. Düşünürəm ki, Bakı və bölgələr üçün ayrıca planlar hazırlanmalıdır. Ölkənin ixrac potensialının artırılmasına hesablanmış antiböhran planı olmadan vəsaitlərin ölkəyə gətirilməsinin əleyhinəyəm. Bu vəsaitlərin böyük hissəsi nəzarətsiz şəraitdə buxarlanacaq.

- Pulların Azərbaycana gətirilməsində problemlər olmayacaq ki?

- Bu texniki bir məsələdir. Ola bilər ki, hökumət xarici banklardan pul götürməsin, sadəcə, bu ilin birinci rübündə yığılan vəsaitlərdən istifadə etsin. Əsas odur ki, ehtiyac həddi qiymətləndirilsin. Yəqin ki, xaricdən alınan vəsaitləri kompensasiya etmək və işgüzar fəallığı artırmaq üçün bir neçə milyard dollardan istifadə ediləcək.

- Cənab Elman Rüstəmov çıxışında onu da bəyan edib ki, inflyasiyanın birrəqəmli səviyyəsinə nail olmaq gerçəkdir. Sizcə, hökumət neft pullarını ölkəyə gətirməklə birrəqəmli inflyasiyaya nail olmağı düşünür, yoxsa başqa yollar axtarılır?

- Bu başqa problemdir. 2007-ci ildə qlobal maliyyə böhranının xarakterik cəhəti inflyasiyanın artımı idi. İnflyasiyanın səviyyəsi 2008-ci ilin birinci yarısına qədər son 10 ildə ən yüksək idi. Ötən ilin yayından başlayaraq inflyasiyanın deflyasiya ilə əvəzlənməsi prosesi getdi. Hətta vəziyyət o yerə çatdı ki, ABŞ-da oktyabr və noyabrdakı deflyasiya həddi 1947-ci ildən sonra ən yüksək göstərici kimi qeydə alındı. Beynəlxalq aləmdə inflyasiya deflyasiya ilə əvəzləndi. Böhranın xarakteri dəyişdi. Qlobal inflyasiya istehsalın aşağı düşməsi və işsizliklə yadda qaldı.

Rəsmi statistikaya əsasən, Azərbaycan ərzaq ehtiyatının 60 faizini idxal hesabına həyata keçirir. Dünyada baş verənlərdən sonra idxal inflyasiyası dayanıb. Deməli, qalır ölkədaxili amillər. Amma bu prosesdən kənarda qalmaq mümkün deyil. İstər-istəməz deflyasiya prosesi inflyasiyanın tempini zəiflədir. Belə şəraitdə inflyasiyanı birrəqəmli həddə gətirmək mümkündür. Amma bu heç də böhranın səngiməsi demək deyil. Deflyasiyanın özü inflyasiya qədər zərərlidir. İnflyasiyanın səviyyəsi aşağı düşür, amma dünya artıq başqa problemlərlə üzləşir.

- Dünya Bankının Azərbaycan təmsilçisi açıqlamasında bildirib ki, Azərbaycan 10 ballıq şkalanın 7-8-nə cavab verir. Ölkəmiz biznes mühitini yaxşılaşdırmaq istiqamətində 66 pillə irəliləyərək 33-cü yerdə dayanıb. Bəs nədən yerli ekspertlər maliyyə böhranının qapını kəsdiyini bəyan edirlər? Hökumət də bunu etiraf etdi. Yəni ölkəmizdə vəziyyət doğrudan da yaxşılaşıb, bizlərsə bunu görmürük?

- Sözün açığı, beynəlxalq təşkilatların ölçü vahidləri və parametrləri təəccüb doğurur. Ümumdünya İqtisadi Forumunun illik reytinq cədvəlinə, DB-nin "Doing Biznes" indeksinə baxanda fərqli yanaşmalar müşahidə edilir.

DB-nin Azərbaycana münasibətdə sərgilədiyi mövqeyini izah etməkdə çətinlik çəkirəm. Xüsusilə bankın yerli təmsilçisinin Azərbaycan ekspertlərinə kinayəli münasibətinə təəssüflənirəm. Bir ölkədə ÜDM-in 60 faizi xammal hesabına formalaşırsa, neft sektoru ilə qeyri-neft sektoru arasında əmək məhsuldarlığı arasındakı fərq 75 dəfədirsə, ixracın 96 faizi neft hesabına formalaşırsa, məşğulluğun ümumi strukturunda iki faiz paya malik olan sfera ölkədə ÜDM-in 65 faizini formalaşdırırsa və məşğulluğun strukturunda 98 faiz payı olan digər sferalar heç ÜDM-in 30 faizini yarada bilmirsə, beynəlxalq testdə təhsilin səviyyəsi 57 ölkə arasında 55-ci yeri tutursa, uşaq ölümünə görə Qafqazda "lider"iksə, ərazinin hər 1000 kv.kilometrinə düşən yolların həcminə görə sonuncu onluqda yer tuturuqsa, iqtisadi inkişafdan danışmaq mənə təəccüblü görünür. Bəlkə, DB-nin ayrı parametrləri var?! Öyrənmək heç vaxt gec deyil. Biz öyrənməyə həmişə hazırıq.

Beynəlxalq təşkilatların bu cür açıqlamalarından ona görə narahatıq ki, hökumət islahatlar keçirmək əvəzinə daha da arxayınlaşır. Gözlə görünən inkişaf neft pulları ilə bağlıdır. Neftin qiyməti iki il 30-40 dollar civarında qalarsa, böyük ehtimalla, bu belə də olacaq, onda Azərbaycan iqtisadiyyatını çox dəhşətli faciələr gözləyir. O zaman heç bir beynəlxalq ekspert bunu yoza bilməz. İndiki neft hasilatı çərçivəsində Azərbaycanın ehtiyatları ən yaxşı halda növbəti iki il ərzində onun büdcəsini sabit saxlamağa kifayət edər. Sonrakı mərhələdə, yəni 2011-ci ildən sonra neftin hasilatının azalma dövrü başlayacaq. Belə vəziyyətdə ölkədə uğurlu inkişaf haqqında danışmaq yersizdir. Resurslar o vaxt təminata çevrilir ki, ondan səmərəli şəkildə istifadə edilsin. Resurs bolluğu təminatlı gələcək demək deyil.

Ağayev R.

Əhmədova A.

Ayna.- 2009.- 24 yanvar.- S.8.