“Gədəbəy” - adın mənşəyi
- iddialar, mübahisələr, təkliflər...
Azərbaycanda ilk elektrik enerjisi
və dəmir yolunun
salındığı rayonun ilk adı “Mədən” olub
Sazın, sözün beşiyi, Azərbaycanda ilk elektrik enerjisi və dəmir yolunun salındığı, vaxtilə dünyanın sayılıb-seçilən sənaye mərkəzlərindən olan, hər daşında bir tarix bəsləyən, Azərbaycanın əfsanələr paytaxtı Gədəbəyin adının hardan qaynaqlanması, etimoloji araşdırmaların kasadlığı bəzi mübahisələrə səbəb olur. Bəlkə də buna görədir ki, cəmiyyətdə bu rayonun adına birmənalı yanaşılmır. Hətta rayonun adının dəyişdirilməsini də istəyənlər az deyil. Bütün bunları nəzərə alaraq Modern.az Gədəbəy rayonunu adının mənasını və bu adın dəyişdirilməsinə ehtiyac olub-olmadığını araşdırıb.
Uzun müddət AMEA-nın Tarix, Dilçilk, Coğrafiya institutlarını ələk-fələk edəndə gördük ki, hərdən öz peşələrinin mütəxəssisi kimi tanınan şəxslər bu məsələdə heç də mütəxəssis deyillər. Belə ki, onlardan heç kim dəqiq mənbə göstərə bilmədiyindən fikirlərini eşitdikləri versiyalarla ifadə etdilər. Amma alimlərdən fərqli olaraq, rayonun adının mənasını bilənlər də tapıldı və onlar heç də rayonun adının dəyişdirilməsinin tərəfdarı olmadıqlarını bildirdilər.
Fəlsəfə elmlər doktoru İzzət Rüstəmov vaxtilə Gədəbəy rayonunun adının Mədən olduğunu, sonradan Gədəbəy adlandırıldığını söylədi. Onun sözlərinə görə, mis, qızıl yataqları kəşf olunduğundan bu ərazi Mədən adlanıb:
“Gədəbəyin mənası
bəylər, hampa olan yer deməkdir. Çox vaxt
“gədə” sözü
aşağılayıcı, sayılmayan kimi qələmə verilir.
Amma əslində belə deyil. Bu adın
kökündə bəylik
durur. Vaxtilə “Mədən” adlandırılan
rayon mərkəzi sonradan
“Gədəbəy” olub.
Rayonun elə kəndləri var ki, oranı
pisləyirlər, çox
geri qaldığını
deyirlər. Halbuki, 19-cu əsrdə
həmin kəndləri
işıq və sivilizasiya mərkəzi adlandırırdılar. Hətta adları
kitablara da düşüb. Dilçilərin əksəriyyəti “Gədəbəy”
sözünün ərəb
dilindəki “Qodabek” sözündən götürüldüyünü
deyirlər. Bu sözün isə tərcüməsi “mis bəyi” deməkdir. Söz uzun illər müəyyən dəyişikliyə
məruz qalaraq “Gədəbəy” formasını
alıb. Odur ki, Gədəbəyin adının dəyişdirilməsinə
ehtiyac yoxdur ”.
Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış
nümayəndəsi, şair
İlyas Tapdıq isə hesab edir ki, tıva
dilində “Gədəbəy”
sözünün mənası
dağlıq yer deməkdir. Onun sözlərinə görə, bu sözün mənası
“gədik” sözünə
yaxındır.
“İkinci bir tərəfdən Quba rayonunda da Gədəzeyxur kəndi var ki, bu da dağlıq yer mənasını verir. Belə bir versiyalar da var ki, vaxtilə Gədəbəydə kattalar olub, amma bəylik olmayıb. Həmin kattalar çox yaxşı olduğundan ona kətta-bəy (böyük bəy) deyirlərmiş. Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra isə Gədəbəyə rayon statusu verilib. Belə deyirlər ki, Şəmkirdə Allahyar və Dilqəm bəy olub, car hökuməti qurulanda onların bütün torpaqları əllərindən alınıb. Elə o vaxtdan da həmin rayon “bəy yeri” kimi işlənib. Başqa versiya isə oğlan, bəy mənasını verir”.
Gədəbəyli deputat Rafiq Məmmədhəsənov dəyişikliklə bağlı təklif irəli sürənlərin ciddi səhvə yol verdiyini dedi. Onun sözlərinə görə, “gədə” sözü ayrı mənanı verir, “gəda” ayrı. Bunları qarışdırmaq olmaz.
““Gədə” cavanlara deyirlər.
Ona görə də bunun
fərqində olmaq lazımdır. Gədəbəy
adının özü bir
tarixdir. Buna toxunmaq olmaz. Bir çoxları Gədəbəyin Dədəbəy
olmasını təklif edir. Bu da yanlış fikirdir. Ümumiyyətlə, Gədəbəy
adı tarixdə, arxivdə, mənbələrdə belə gedib. Bunun adının dəyişdirilməsinin
nə mənası var?! Bineyi-qədimdən
bura kimsə rayona gəlib
və soruşub ki, “rayonun adı nədir?” O da deyib ki, “get a bəy”. Ad da
burdan qalıb. Həm də rayonda balaca uşaqlara “gədə” deyirlər.
Yəni gədəsi də bəydir. Belə yozanlar da
var. Necə olur ki, bu qədər
alim, professor Gədəbəy
adı ilə razılaşır, amma bəzi yeni yazan, pozanlar bu adı bəyənmirlər.
Halbuki, Zaqafqaziyada ilk dəfə dəmiryolu, işıq Gədəbəydə olub”.
Deputat deyir ki, hətta ad dəyişikliyilə bağlı
təklif Milli Məclisdə qaldırılsa
belə, o, bunun qəti əleyhdarı olacaq. Millət vəkilinin sözlərinə
görə, adın dəyişdirilməsinə cəhd
olarsa o, öz etirazını bildirəcək.
Milli Elmlər Akademiyasının
Dilçilik İnstitutunun
professoru, filologiya elmləri doktoru Fəxrəddin Veysəlli
isə deyir ki, Gədəbəyin müxtəlif etimologiyası
ola bilər.
Məsələn, “yola
düş get”, “get a bəy”
və s.
Toponimlərin bəzilərinin dediyinə
görə, “Gədəbəy”
sözü qədim türk dillərindəki
get, gedik (təpə)
və bək (keşikçi, gözətçi)
sözlərinin birləşməsindən
yaranıb və “müşahidə məntəqəsi”,
yaxud “keşikçi təpəsi” mənasını
ifadə edir. Gədəbəyin adı hələ 1206-ci ildə alban tarixçisi Mxitar Qoşun əsrərində
“Getabak” kimi verilib. İndiyədək
“Gədəbəy” sözünün
digər sözlərlə
yanaşı “gəda”
- fars mənşəli
və “bəy” – türk mənşəli söz birləşməsi
kimi qəbul edilməsi, əslində heç bir məntiqə sığmır.
Bu da onunla
əsaslandırılır ki, buranın birmənalı olaraq türk məkanı olması arxeoloji memarlıq abidələrində,
yazılı və şifahi yozumlarda təsdiqini tapıb.
Dağlıq yurdun yerləşdiyi
ərazinin məkana uyğun olaraq “kədə”, yəni qədim türk sözü olaraq, “keşikçi, gözətçi”
mənasına gəlməsi
daha ağlabatandır.
“Bek” sözü
də qədim türk sözü olaraq təpə, dağ mənasındadır.
Sabiq millət
vəkili Nazim Məmmədov isə ümumilikdə adların,
tarixi, etnoqrafik, dil üslubu baxımdan dəyişdirilməsinə
normal baxır. Siyasi maraqlarla ad dəyişdirilməsinə,
yaxud ad dəyişmək
xətrinə dəyişikliklərin
əleyhinə olduğunu
deyir: “Dediyim kimi, tarixçilər, etnoqraflar Gədəbəyin
adının dəyişdirilməsini
elmi əsaslarla sübut etsələr, buna hörmətlə yanaşaram. Xocalı-Gədəbəy mədəni abidələri
vasitəsilə sübut
olunub ki, müasir Azərbaycanın
ən qədim yaşayış məskənləri
Gədəbəy rayonunun
ərazilərində olub.
Tarixçilərin bir
versiyası olub ki, bir atlı
və ya səyyah Gədəbəyin
indiki yerində olan yaşayış məskəninin adını
soruşub, cavab isə “get, a bəy” olduğundan müasir dilimizə belə dəyişik formada gəlib, digər bir versiyada isə
almanlar orta əsrlərdə bu dağlarda qızıl tapdıqlarına görə
“Goldbergbau” yəni alman dilində “Qızıl dağ” olaraq adlandırıblar. “Goldbergbau” təlləffüzdə
Gədəbəy-ə yaxın
olub”.
Nazim Məmmədov isə Gədəbəyin adının
dəyişdirilib “Qızıldağ”
la əvəzlənməsinə etiraz etmədiyini dedi.
Gültəkin
Azad Azərbaycan.- 2012.- 28 dekabr.- S.3.