Girov qoyulan saqqal

Səyyad Aranın hekayəsi

Bu il Aranın şiddətli istiləri erkən başladığından Qaradonlu bəylərinin və hacılarının say-seçmə kişiləri arvad-uşaqlarını, qul qaravaşlarını, nökər-naiblərini, mal-qaralarını toparlayıb hələ mayın əvvəllərindən üz tutmuşdular Sarıyer yaylaqlarına. Qaradonluda qalmışdı əsnafın bir-iki dəngil-düngül, “vəzndə” yüngül nümayəndələri, aralıq çarvadarları, bir də qara camaat.

Yer-göy od tutub yanırdı. Elə bil hamını nəhəng bir təndirin başına yığmışdılar, nəfəs aldıqca adamların ürəyini, ciyərini, boğazını sanki alov qarsırdı. Hərdənbir, o da ancaq axşam tərəfləri əsən kiçik bir meh insanlara görünməmiş bir səadət bəxş edirdi. Dərindən nəfəs alan, xəfif mehi bacardıqca içlərinə çəkən adamlar “oxxxayyy, İmam Hüseynin payı olsun!” deyib uca pərvərdigara dua edir, “bir də, bir də, ey yerin-göyün yiyəsi” deyib yalvarırdılar. Təntiyən nəfəslər, sıxılan ürəklər bir anlıq rahatlıq tapır, amma meh keçib gedən kimi əvvəlki müsibət yenidən başlayırdı.

Cavan-cuvan çəmini tapmışdı. Səhər Allah verəndən yeyib göy-göyərtidən, mer-meyvədən, qarpız-yemişdən heybələrinə yığıb özlərini toxuyurdular Araza. Gün xeylağ əyiləndən, qaş qaralandan sonra komalarına dönürdülər. Bağ-bağatı qalın, həyətində su quyusu olanların vəziyyəti bir balaca babatıydı. Tez-tez quyudan su çəkib başlarına əndərir, bağın qalın yerlərinə girib iri teştlərin içində sərinlənirdilər. Həmişə abır-həyalarına qısılan, ağır oturub batman gələn Qaradonlu qız-gəlinləri yeniyetmə uşaqları bir neçə yerə güdükçü qoyardılar ki, yad nəzərlərdən uzaq olsunlar. Çoxu suyu üst-başına axıdıb elə islanmış pal-paltarda həyət-bacada dolaşır, gündəlik iş-güclə məşğul olurdular. Bir hovur çəkmirdi ki, yenidən donlarını suya salıb çıxarırdılar, təzədən yaş-yaş geyirdilər, az çəkmirdi paltarları elə əyinlərindəcə günün altında yenə qup-quru quruyurdu.

Uzun müddət Qaradonlunun kəndxudası olmuş kərbəlayı Ələşrəfin oğlu Hacı Rüstəmin və qardaşlarının hansı səbəbdənsə ləngiyib bu cəhənnəm alovunun içində indiyə qədər duruş gətirməsi ətraf kəndlərin adamlarını da heyrətdə qoymuşdu. Hazırlaşıb yola çıxmağa hacı Rüstəmin bircə işarəsi gərəkdi. Bir günün içində qəflə-qatır toparlanıb yola düşməyə hazır idi. Amma Hacı Rüstəm əmr vermirdi.

Camaat, qohum-əqrəba, oğlanları da qalmışdı girinc. Hamı bir-birinə baxır, lal baxışla, göz-qaşla bir-birinə sual verir, cavab almayıb, yenə səssiz şəkildə çiyinlərini çəkirdilər. Böyük oğlu başına bir badya su əndərib iri tut ağacının altında oturub tez-tez sərnicdən su tökərək üz-gözünə çiləyən anasına yaxınlaşdı.

- Ana, atam niyə tərpənmir?- Yəqin bir səbəb var.

- Nə?

- Bilsəydim, deyərdim. Darıxma. İnşallah, biz də gedərik.

Oğlu nagüman şəkildə anasına baxdı. Sıxıntı, nigarançılıq çəkdiyindən neçə gündü üzü gülmürdü. Ana ürəyi dözmədi.

Qərara gəldi ki, Hacı Rüstəm acıqlansa da, nəhayət kişini yanlayıb bir soruşsun. Həddindən artıq ləngidilər. Nə işdi axı? Oğlanları atalarından soruşa bilməzdilər. İxtiyarları çatmazdı. Hacı

Rüstəmin qardaşları da ondan asılı idilər. “Kim istəyir getsin, yolu

tanımırsız” cavabını eşitmək istəmirdilər.

Axşamdan xeyli keçəndən sonra məşədi Zərifə xanım ehtiyatla soruşdu:

- Hacı, uşaqlar gicələk olub istidən. İnşallah, fikrin nədi? Allah qoysa, nə vaxt yola düşürük?

- Hələ vaxtı deyil, - Hacı Rüstəmin cavabı qısa olmuşdu. Üzünü divara çevirib tənzifi üstünə çəkmişdi.

Məşədi Zərifə xanım Novruz bayramından bu yana ərini hey fikirli görürdü. Elə bil kişinin dəryada gəmiləri batmışdı. Evdə onsuz da az danışan idi, son günlərdə ağzını heç bıçaq da açmırdı. Tayfalarında elə bir sınıqlıq olmamışdı. Qışda bir az mal-qara tələf oldu – bu heç, gözlənilən idi. Düzdü, başqaları ilə müqayisədə bir az artıq oldu. Ona da səbəb hacının Bakıda, Tiflisdə Qalağayın bəyləri ilə müalicədə yubanmasıydı. (Əslində bəylər Fıtılbörkdən (Sankt-Peterburqdan), Parijdən gələn sirklərdə lüt-üryan qızlara baxmağa getmişdilər).

Ümumiyyətlə, aran bəyləri qış vaxtı ənənəvi olaraq Bakıya, ordan da Tiflisə, Vladiqafqaza kefə gedirdilər, ordan aldıqları naxışlı çəkmələrlə, atlas parçalarla, cıncıq-mıncıqla, bəzən də həqiqətən dəyərli zinət əşyalarıyla qayıdandan sonra arvadlarının könüllərini alıb artıq söz-söhbətə yol vermirdilər.

Hacı Rüstəmin əli aşağı idi. Yaylağa getmək (özü də qohum-əqrəba ilə birlikdə) xeyli pul-para tələb edirdi. Pul isə yoxa çıxmışdı. Heç vaxt heç kimə əl açmamışdı. Allah tərəfi, ehtiyacı olmamışdı. Bu il Bakının, Tiflisin mehmanxanalarında çox əliaçıqlıq eləmişdi. Bütün iri qonaqlıqların, ziyafətlərin xərcini o çəkmişdi, qarsonları əvvəlcədən çağırıb “mənlikdir!” deyərək heç kəsi əlini cibinə salmağa qoymamışdı. Kisəylə apardığı Nikolay onluqlarının, imperialarının altından girib üstündən çıxmışdı. O zaman fərqinə varmamışdı. Yazağzı Bakıya, Gəncəyə satılmaq üçün göndərdiyi sürüləri bada getmişdi. Bakı bazarlarına

Dağıstandan, Gəncəyə isə Gürcüstandan heyvanlar gəlib dolduğundan 30-40 kiloluq erkəklər su qiymətinə satılmışdı. Aparmaq, sonra da geri qaytarmaq xərcləri eyni olduğundan dəyər-dəyməzinə satmağı məsləhət bilmişdilər. Əldə qalan pulla yaylağa getmək havayı işdi.

Hacı Rüstəm çox qəliz yerə dirənmişdi. Dərdini açıb arvadına da deyə bilmirdi. Onun gözündə kiçilməyini, gücsüzlüyünü, çarəsizliyini biruzə vermək istəmirdi – ürəyi partlardı. Ən ağlasığmazı buydu ki, Hacı Rüstəmin məhz pulsuzluqdan yaylağa gedə bilməməyi heç kimin xəyalına belə gəlmirdi. Hətta arvadının və oğlanlarının da. Onda qalmış yadlar ola. Hamı bu sirri-xudanın əlində əsir qalmışdı, saçını-başını yoluşdurub işin içinə vaqif olmaq istəyirdi, amma nə fayda? Heç kimin ağlına əsl səbəb gəlmirdi.

***

Xoruzların birinci banında Qalağayın yolundan zınqırovları min cür ahənglə səslənən fayton Qaradonluya sallanan yolda bəzəkli gəlin kəcavəsi kimi baş yola girdi. Qaradonlu bazarının yanından ötüb sol tərəfə döndü. Torpaq yolla bir az da irəliləyib karvansaranı keçib bişmiş kərpicdən tikilmiş iri bağ-bağatın içində yaşıllığa batmış ikimərtəbəli imarətin qabağında durdu. Zınqırovlar yenə bir-birinə dəyib yuxulu adamların yuxusuna bir az da nağıl şirinliyi qatıb camaatı lap məst elədi. Elə yuxulu-yuxulu da hamı bildi ki, fayton Hacı Rüstəm üçün gəlib. O da məlum oldu ki, Hacının səfəri heç şübhəsiz Bakıyadır.

Məşədi Zərifə xanım axşamdan duyuq düşmüşdü. Əri meşin urus heybəsini – çamadanını sər-sahmana salıb bir gözü yumulu, bir gözü açıq, sol əlini başının altına, sağ əlini isə ürəyinin başına qoyub fikrə getmişdi. Ərinin xasiyyətini yaxşı bilən Zərifə xanım heç nə soruşmamışdı. “Məsləhət biləndə özü deyəcək”.

Faytonun səsini yoldan enəndə qulağı çalmışdı. Sərvaxt yatdığından həmən qalxdı, həyətə düşdü, üzünə su vurub geri döndü.

Arvadı, oğlanları, o biri otaqda gəlinləri ayaq üstündəydi. Yenə də oğlanları yox, Məşədi Zərifə xanım dilləndi.

- Hacı, inşallah, səfərin haradı?

- Bakıya gedirəm. Üç günün tamamında evdəyəm, inşallah! Allah amanında!

Böyük oğlu çamadanı götürdü. Arvadı bir dolça suyla arxasınca çıxdı. O biri oğlanları kölgə kimi analarının ardınca düşdülər. “Sabahın xeyir”dən sonra hacı yerini rahladı. Faytonçu “Ya Allah! – deyib atlara yüngül bir qamçı çəkdi. Faytonun ardınca səpilən su səhərin bürküsünü diksindirdi. Dördü də bir ağızdan:

- Yaxşı yol! – dedilər.

***

Bibibheybətdəki kontorunda dövrün məşhur messenatı, neft milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev İngiltərəyə və Almaniyaya neft aparacaq gəmilərinin sənədlərini imzalayıb maliyyə məsələlərini idarə edən Mirzə Mütəllimlə qalan işlərini müzakirə edirdi. Bu zaman qapı açıldı, pirkeşik Qulam elə qapının ağzından hündürdən məlumat verdi:

― Ağa, Araz boyunun Qaradonlu mahalından kərbəlayi Əliəşrəf oğlu Hacı Rüstəm bəy şərifi-qəbulunuza təşrif gətirmək istəyir.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev fikrə getdi. Ad qulağına tanış gəldi, amma xatırlaya bilmədi. Hər halda qonağı həmişəki kimi adına və sanına, şəninə və cəlalına görə qapıda çox saxlamağı lüzum bilmədi. “Nəyə gəlib?” sualını da vermədi. Hər cür səbəb ola bilərdi.

Adamların çoxu ehtiyacı ilə bağlı hacının qapısını döyürdülər. Dövr çətin, külfət böyük, ehtiyac boğazacan. Hamı əli yananda ağzına təpir. Biçarə insanlar, fəqir- füqaralar neynəsinlər? Amma bu gələn bəydir. Görəsən nə məsələdir?

- Çağır gəlsin.

Bəli, içəri bir bəy girdi. Yol yorğunluğu da üzündən-gözündən tökülürdü. Hər iksi ilə ehtiramla görüşdü. Oturmaq təklifi gözlədi. Hacı nəyi isə yadına salmaq üçün xəyala getmişdi. Yaddaşını qurdalayıb lazım olanı tapa bilmədi, darıxdı, hələ də ayaq üstə dayanıb təklif gözləyən bəyi bir daha süzüb izin verdi.

- Əyləşin.

Hacı Rüstəmin 50 yaşı olmazdı. İri, ala gözləri, ağ bənizi vardı.

Almacıq sümüklərinə sanki xırda-xırda qan çilənmişdi. Bir az pörtəndə həmin o nöqtələr birləşib, böyüyüb həya və abır pərdəsi kimi şəxsin əxlaqından, nəcibliyindən xəbər verirdi. Hacı Zeynalabdin yenə qarşısındakı adamı harda gördüyünü xatırlamaq istəyirdi.

- Hörmətli Hacının səhhəti-şərifi necədir? – Hacı Rüstəm ortaya çökmüş sükutu ədəblə pozdu.

- Əlhəmdülillah, hələ ki, böyük yaradanın mərhəmətindən yararlanıb onun verdiyi ömrü yaşayırıq. Şükür!

- Allah sizi həmişə salim və sağlam etsin! – Hacı Rüstəm dua edib boğazını arıtladı. Bir qədər susub sonra təmkinlə tanışlıq verdi.

- Ağa, mən Hacı Rüstəm Araz boyunda Qaradonlu mahalının tanınan kişilərindən kəndxuda kərbəlayi Əliəşrəf bəyin oğluyam. Əkinçilik və maldarçılıqla məşğuluq. Qız aylarında Qalağayın bəyləri ilə Bakıya gəlib “Astoriya”da “Novaya Yevropa”da həm dincələrin, həm də millətin xeyrinə keçirilən bəzi tədbirlərdə bəqədri qüvvə hərdən iştirak da edirik. Kəndli olsaq da, Bakı həyatına da qatılırıq. Siz maşallah, çox böyük adamsınız, dünya işləri ilə məşğulsunuz, dünyada məşhursuz. Biz sizinlə tənləşə bilmərik. Bir növ xırda tacir ömrümüzü sürürük.

Hə... yadına düşdü. Keçən payızın sonunda “İsmailiyyə”də cəmiyyəti-xeyriyyənin toplantısında “Qızlar seminariyası”nın nəfinə keçirilən tədbirdə qutuya iki qızıl onluq atan bəydir. Bayaq pirkeşik ucadan söylədiyi təkin o zaman kimlərin nə qədər ianə verdiyini söyləyən də onun adını hündürdən tələffüz etmişdi. Ayrı-ayrı neftxudaların, milyonçuların adlarını dərhal və əzbərdən söyləyən həmin şəxs Hacı Rüstəmin adını və yerini iki dəfə qulağını onun ağzına əyib fasilə ilə demişdi. Çünki şəxs və yer adı təzəydi. Birinci dəfə eşidirdi, ilk dəfə belə yer adıyla qarşılaşırdı.

Azca duruxdu. Əsas mətləbə gəlirdi. Bilmək istəyirdi ki, başqa adamın yanında istəyini dilə gətirsə, Hacı Zeynalabdin bunu nətəər qarşılayar: xoşuna gələr, yoxsa acığına? Münasib olarmı? Bəlkə məsləhət deyil? Boynunu döndərib masanın o biri tərəfində onunla üzbəüz oturmuş şəxsə baxdı. Hacı Zeynalabdin başını yellədi, yəni dərdini söylə, yad deyil.

- Ağa, yaylağa getməliyəm. Əlim aşağıdır. Oturub-durduğum bəylərdən borc istəyə bilmədim. Sizə üz tutdum...

Əlini qoyun cibinə salıb göy, yaşıl, narıncı rənglərlə süslənmiş, başı bağlanmış ipək bir dəsmal çıxartdı.

- Bunu da girov qoyuram. Payızın siftə ayının sonunda, yaylaqdan qayıdanda, inşallah, hesablaşarıq.

İpək dəsmalı Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qarşısına qoydu.

Neft milyonçusunun diqqətini tamam başqa şey məşğul etməkdəydi. Hacı Rüstəm çox ləyaqətlə, aramla danışırdı. Nitqində sakitlik və mərdanəlik hökm sürməkdəydi. Birinci dəfəydi ki, onun qapısına borca gələn adam belə təmkinlə danışır, özünü ləyaqətlə aparırdı. Yalvarmırdı, yaltaqlanmırdı, əttökən dua-alqış yağdırmırdı. Hacı Zeynalabdin Tağıyev qarşısına qoyulmuş ipək dəsmalı götürüb əlində samballadı... Fikrə getdi... Bir də samballadı. Bir şey unamadı. Ovcundakı dəsmalı xışmaladı, sıxdı, baş və şəhadət barmağı ilə yaylığı sürçələdi... Əlinə nə dəydisə, nə hiss etdisə dünyanın çox üzünü görmüş, çox yerlərini gəzmiş hacı Zeynalabdin Tağıyev ... alındı. “Həəə.... dünya, səndə nələr olur!?”

Mahiyyət eyniydi – indiyə qədər ondan borc istəyən minlərlə adam olmuşdu. Dünyadır! Birinci dəfə deyil ki... Hacının diqqətini çəkən bu əyalət gəncinin – neftxuda özünə görə Hacı Rüstəmi cavan hesab edirdi – ləyaqəti və borc istəmə tərzi idi. Xoşuna gələn, rəğbətinə səbəb olan məhz bu idi. Başını qaldırmadan soruşdu. İçinin həyəcanı hələ keçməmişdi.

― Olan şeydi... Nə qədər istəyirsən?

― Min manat qızıl pul.

Bayaqdan dinməzcə, həm də olduqca mübhəm baxışlarla hansısa kənddən gələn-geyim-keçimi qaydasında olan, qızıl kəmər və gümüş xəncəl taxan – bu adam kimdir axı, Hacı onu belə hörmətlə dinləyir? – düşünən pirkeşik ağasının ona zillənən baxışlarını duyub diqqətini cəmlədi, təzim etdi:

- Əmrin, ağa!

― Bu amanatı götür, qoy Firəngistandan gətirdiyim dəmir sandığa.

Elə ordan da min manat qızıl pul götürüb kişini... – fasilə verdi – tez yola sal, getsin. Deyəsən fövrən evinə dönmək istəyir.

― Elədir ki, var, ağa, ömrün uzun olsun. Lap ürəyimi oxudun.

Hacı Rüstəm Qalağayından bir bəy dostu ilə sübhdən çıxıb, iki faytonla, iki qolu zorlu cavanla – hər ehtimala görə, bir də gördün, yolda hansısa anasının əmcəyini kəsmiş lotu-potu qabağını kəsdi, sarsaqladı, üst-başındakılara tamahı düşdü – Bakıya yola çıxmışdılar. Günortadan xeylağ əyilmişdi, indilərdə çıxsaydılar gecə Qalağayna çatıb, gecəni dostugildə qalıb, yenə obaşdannan Qaradonluya dönə bilərdi. Bunlar bəlli məsələlərdi, bunlar heç. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin bayaq müsahibinə tapşırıq verərkən sözünə ara verməsi, bir də səsinin ahəngi o demək idi ki, Hacı Rüstəmdən qəbz alma, artıq sual vermə, deyiləni tez yerinə yetir.

Pirkeşik girovu götürüb qeyri-ixtiyari olaraq o da əlində samballadı, dəsmal çox yüngül idi, o qədər yüngül ki, and içərdi ki, içi boşdu. Xozeynin sözünün üstündən söz demək, öz şübhəsini bəyan eləmək səlahiyyəti olmadığından sorğusunu içində boğdu. Ona əmr ediləni yerinə yetirib varıb getdi işinin dalınca.

***

Evdə tam gərginlik və mubhəmlik hökm sürürdü. Nə yaxşı ki, heç vaxt bitib-tükənməyən ev-eşik işləri vardı, arvadların başı qarışırdı. Mal-qara istidən möhkəm təntiyirdi, itlər dillərini bir qarış çıxararaq ləhliyirdilər. İnəklər, camışlar xırda axmazlarda, gölməçələrdə lıqqaya, lehməyə bələnərək günü başa vururdular. Qoyunlar iri qovaq ağaclarının altında qarın-qarına girərək birtəhər günün qızmarından ötüşürdülər.

Azad Azərbaycan.- 2012.- 10 oktyabr.- S.7.