Xilafətin səngəri, Teymurun viran qoyduğu yurd

Güney Azərbaycandakı yurdlarımız barədə yazıları davam etdirir. Bu dəfə Zəncan əyalətinin mərkəzi Zəncan mahalı haqda söz açacağıq.

Coğrafi mövqeyi, əhalisi

Zəncan (Zəngan) - Azərbaycanın ən böyük mahallarından birinin, Zəncanın (qacarlar dövründə «Xəmsə» adlanırmış) mərkəz şəhəridir. Bu şəhər olduqca əlverişli coğrafi şəraitə malikdir və dəniz səviyyəsindən 1663 metr hündürlükdə yerləşir. Buna görə də şəhərin qışı nisbətən soyuq olmaqla yanaşı, həm də uzun olur.

Zəncan mahalı şimaldan Şərqi Azərbaycan və Ərdəbil əyalətləri, şərqdən Tarım və Əbhər mahalları, cənubdan Zərrinrud və Xudabəndə mahalları, qərbdən Mahnişan mahalı və şimal qərbdən isə Miyana mahalı ilə əhatə olunub.

Topoqrafik cəhətdən Zəncan mahalı hündür yayla kimi görünən dağlıq ərazidir. Mahalda müxtəlif çayların haçalanması nəticəsində münbit və məhsuldar düzənliklər təşkil tapıbdır. Mahalın dağlıq və təpəlik əraziləri isə Şimali Zəncan və Cənubi Zəncan dağlarına bölünür. Mahalın əsas iki böyük çayı isə Zəncan çayı və Qızılüzən çayıdır. Zəncan şəhəri Zəncan çayının qırağında yerləşir.

Zəncan mahalı bir şəhər (Zəncan), üç bölgə (Mərkəz, Zəncançay, Qarapüştəli), 12 kənd rayonundan (Yuxarı Çaypara, Aşağı Çaypara, Qənibəyli, Aşağı Qarapüştəli, Binab, Buğdakəndi, Təhəm, Yuxarı Zəncançay, Aşağı Zəncançay, Qutluq, Möcüzat) və 328 kənddən ibarətdir.

2006-ci ilin rəsmi statistikasına görə əyalət əhalisinin sayı 454616 nəfərdir. Onların 228918 nəfəri kişi, 225698 nəfəri isə qadındır. Əhalinin 349713 nəfəri şəhərdə, 104903 nəfəri isə kənddə yaşayır.

Etnik tərkibi

Etnik və dini tərkibinə görə mahal demək olar ki, Azərbaycanın ən monoetnik bölgələrindəndir. Başqa bölgələrdən bura işləməyə gələn türk olmayan az sayda məmurları və iş adamlarını nəzərə almasaq, demək olar ki, mahal Azərbaycan türklərindən ibarətdir.

Dini tərkibinə görə isə az sayda xristian, yəhudi və assuridən başqa əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil edir.

Təbii sərvətləri, təbiəti

Zəncanın ətrafında mis, qızıl, civə və başqa qiymətli yataqların olması digər tərəfdən Yaxın, habelə Orta Şərqlə mühüm ticarət yollarının üstündə yerləşməsi onun tarixən ictimai-iqtisadi yüksəlişinə şərait yaradıb.

Mənbəyini Sultaniyyə dağlarından alan Qızılüzən çayı ilə birləşən Zəncan çayı Xəmsə mahalını bol su ilə təmin edir. Zəncanda olan əkin yerləri, bağ və bostan sahələri bu çaydan başqa bir neçə kiçik çay vasitəsi ilə də suvarılır.

Zəncan ərazisi qədim dövrlərdən özünün geniş çəmən əraziləri və otlaqları ilə məşhurdur. Olduqca böyük yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik olan bu yerdə, yaşayış üçün lazım olan bütün nemətlər yetərincədir.

Zəncan ətrafında buğda, arpa, düyü və digər dənli bitkilərlə birlikdə müxtəlif növ, olduqca keyfiyyətli meyvələr də yetişdirilir.

Tarixi, görkəmli şəxsləri

Zəncan şəhərinin salındığı tarix hələlik dəqiq müəyyənləşdirilməyib. İran alimləri buna cəhd etməyiblər. Azərbaycan alimlərinin isə bu şəhərin tarixini yerindəcə araşdırmasına imkan verilməyib.

Bununla belə bir sıra yazılı mənbələrdə şəhərin qədim adına təsadüf olunur. Belə ki, Ptolomey Atropatena ərazisində olan bir sıra qədim şəhərlərlə (Qazaka, Fraaspa, Fanaspa) yanaşı Aqnazana şəhərinin də adını çəkir. Aqnazana Zəncanın qədim adıdır. Şəhər Atropatenanın müstəqilliyi, həmçinin Parfiya və Sasanilər dövlətindən asılılıq dövründə Azərbaycanın aparıcı şəhərlərindən olub.

Zəncan şəhəri ərəb işğalı dövründə də öz strateji əhəmiyyətini saxlaya bilmişdi. Şəhərin abadlığı və fəal ticarət həyatı haqqında ərəb mənbələri qiymətli məlumatlar veriblər.

Ərəblər Babəkə qarşı vuruşarkən Zəncanın strateji mövqeyindən istifadə ediblər.

Bu dövrün ən mühüm ticarət yollarından biri Zəncan şəhərini Ərdəbil vasitəsilə Muğan, Şabran və Dərbənd, digəri isə Ərdəbil vasitəsi ilə Bərzand, Varsan, Beyləqan, Bərdə, Gəncə, Tiflis şəhərləri ilə birləşdirirdi.

Zəncanı Xəzər dənizi rayonları və Həmədanla birləşdirən yollar da əhəmiyyətli ticarət yollarından bir olub.

Ərəb coğrafiyaşünası İstəxri yazıb ki, Zəncandan Tus səhrasına bir, oradan Xunəyə bir, Xunədən Qızılüzən körpüsünə iki, oradan Ərdəbilə qədər olan yolun uzunluğu isə iki mərhələdir.

Azərbaycanın başqa qədim şəhərlərində olduğu kimi, Zəncanda da vaxtilə qala divarları olub. Həmin qala divarlarının qalıqları hazırda da qalmaqdadır.

Monqolların Azərbaycan yürüşü zamanı Zəncan şəhəri əvvəlki əhəmiyyətini itirir. Bu dövrdə Elxanilər tərəfindən Sultaniyyə şəhərinin salınması istər-istəməz buranın ictimai-iqtisadi əhəmiyyətini azaldır.

Zəncan haqqında məlumat verərkən Həmdullah Qəzvini yazır: "Zəncan şəhərinin əsası Sasanilər sülaləsinin banisi Ərdəşir Papakan tərəfindən qoyulub (Ancaq bu fikrin tam əksinə olaraq, hələ Atropatena dövründə Zəncan artıq sayılıb-seçilən şəhərlərdən biri idi). Vaxtilə Zəncan şəhərinin ətraf divarlarının uzunluğu 10000 addıma bərabər idi. Monqolların hücumundan sonra şəhər xeyli dağıdıldı. Zəncan şəhəri yüz para kəndə malik olmaqla 12000 dinar vergi verirmiş. Şəhər bol suya, müxtəlif meyvə ağaclarına malikdir. Burada üzüm, alma, keyfiyyətli pambıq və düyü yetişdirilir…"

Zəncan şəhəri XIV əsrin sonundan etibarən yenidən inkişaf etməyə başlayır. Əmir Teymur tərəfindən tutulduqdan sonra Sultaniyyə yavaş-yavaş öz iqtisadi əhəmiyyətini itirir. Elə həmin dövrdən etibarən də Zəncan ikinci həyatını yaşamağa başlayır. Şəhər səfəvilərin hakimiyyəti dövründə də inkişaf edərək, Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilir. XVII əsr səyyahları qeyd edir ki, Zəncan Azərbaycanın əsas ticarət yollarının kəsişdiyi nöqtə idi.

V.V.Bartoldun yazdığına görə, orta əsrlərdə Zəncan şəhərinin 20000 əhalisi olub.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq isə bura babilər hərəkatının mərkəzinə çevrilib. Güney Azərbaycanın bir çox şəhərlərində olduğu kimi 1847-ci ildə Zəncan əhalisi də ümumxalq hərəkatına qoşularaq, şəhər hakimini qovmuşdu.

1850-ci ildə dövlət qoşununun şəhəri mühasirəyə almasına baxmayaraq, əhali inadla müqavimət göstərib. Ancaq bir sıra səbəblər ucbatından başqa şəhərlərdə olduğu kimi burada da hakimiyyət ona qarşı olan hərəkatı yatırdı.

Zəncan Məşrutə inqilabında və 1945-46-cı illərdə Güney Azərbaycan Mili Hökumətinin qurulmasında da önəmli rol oynayıb.

1945-ci ildə Milli Hökumət üçün əhəmiyyətini və buranın ön cəbhə olduğunu nəzərə alaraq Milli Hökumət başçısı Seyid Cəfər Pişəvəri Xalq Qoşunları nazirinin müavini Qulam Yəhyaya Zəncan fədailərinin rəhbərliyini tapşırıb.

Qulam Yəhya Zəncan cəbhəsinin başçısı olduğu dövrdə Mürtəzəvi, Həsən Nəəri və Hidayət Hatəmi ilə birlikdə Zülfüqarinin başçılıq etdiyi şah ordusunun silahlılarını zərərsizləşdirmiş və Azərbaycan ərazisinə soxulmaq istəyən başqa silahlı dəstələrin qarşısını almışdı.

Bu mahalın fədailəri Azərbaycana durmadan hücum edən silahlı bandaların qarşısını almaqla yanaşı, Azərbaycan Milli hökumətinə qarşı şah tərəfdən vuruşan varlıların torpaqlarını pulsuz olaraq, kəndlilərə paylamışdılar.

Milli hökumətin bir illik mövcudluğu, Azərbaycanda siyasi sabitliyin yaranması, Azərbaycan türkcəsinin rəsmi dövlət dilinə çevrilməsi prosesində Azərbaycan fədailəri, o cümlədən Zəncan fədailəri əsas rol oynayıblar.

Zəncan şəhəri həm də tarixi abidələrlə zəngindir və bu baxımdan da Azərbaycan tarixinin canlı salnaməsidir. Şəhərdə 100-ə yaxın karvansara, 20 hamam, 50-dən artıq məscid, çoxlu türbə və başqa tarixi abidələr var.

Azərbaycanın görkəmli şəxslərindən Şeyx Əxi Fərəc Zəncani, Usta Əbdülqafar Səkkak və İsa Kaşaninin türbələri bu şəhərdədir.

Məşhur xalçaçılıq məktəbi

Başqa ənənəvi peşələrlə yanaşı, Zəncanda xalçaçılıq da çox inkişaf edib.

XVI əsrdə Türkiyəyə köçürülən minlərlə azərbaycanlı sənətkar arasında zəncanlı xalça ustaları da olub. Türkiyənin "Anadolu", özəlliklə "Uşaq" adlı xalça kompozisiyalarında Zəncan xalçaçılıq məktəbinə aid bədii və texniki özəlliklər diqqəti cəlb edir.

Mütəxəssislərin bildirdiyinə görə, “Zəncan” adı ilə tanınan xalçalar Qarabağın "Dəryanur" xalçasını çox xatırladır. Həm ara sahənin, həm də köbə zolağının bədii quruluşu əyrixətli nəbati naxışları olan müəyyən xalça nümunəsindən götürülüb.

Qarabağın "Dəryanur" xalçaları "Zəncan" xalçaları ilə müqayisədə daha zəngin rəng qammasına malikdirlər. Son dövlər "Zəncan" xalçaları kimyəvi vasitələrlə boyanan iplikdən toxunur. Bu üzdən də onların keyfiyyətinin bir qədər aşağı düşdüyünü deyirlər. Bununla belə o, öz məktəbinə sadiqliyi qorumaqdadır.

"Zəncan" adı ilə tanınan xalçalar əsasən kiçik ölçülü, bəzən uzunsov olur. Onların toxunuşu sıx olmur. İşlənməsi kobud olsa da, rənglərinin zənginliyi və harmonik uyğunluğu ilə fərqlənir. Bu, xüsusilə dəvə yunundan toxunan xalçalara aiddir. Belə xalçalar yüksək keyfiyyətli xalça nümunələri hesab olunur. Yaxın vaxtlara qədər Zəncan palaz və kilimlərinə, eləcə də mürəkkəb toxunuşlu xurcunlarına və çuvallarına Rusiya bazarlarında böyük tələbat olub.

Gəzməli-görməli yerləri

Zəncanın gəzməli və görməli yerlərindən biri Söhrein bölgəsidir. 35000 hektarlıq geniş bir əraziyə malik bu bölgə müxtəlif bitki növləri, ağaclar, çiçəklərlə zəngindir. Bu qoruqda maral, dovşan, tülkü, tısbağa, ilanın dörd növü və çeşidli quş növləri mövcuddur.

Zəncanın başqa maraqlı yerlərindən biri də Gavazang kəndidir. Zəncanın 3 kilometrliyində yerləşən bu görməli yer münasib iqlimi, təbiəti və şəraitinə görə təbiətsevərlər və dağçılar (alpinistlər) üçün ən maraqlı bölgələrdən biri hesab edilir. Burada salınan istirahət, idman mərkəzləri yerli və ölkənin başqa əyalətlərindən gələn qonaqları özünə cəlb edir.

Orta Doğu Araşdırma Mərkəzi (ODAM) Güney Azərbaycan Qrupu

Azad Azərbaycan.- 2012.- 21 sentyabr.- S.5.