Dağa çiyin verən ədib... (esse-portret)

Yazıçılarımız haqqında bir neçə il bundan qabaq nəşr olunan ensiklopediyada onun haqqında da qısaca belə bir məlumat var: “Əliyev Məmmədhüseyn Rüstəm oğlu-nasir. 1960-cı ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.

1925-ci il aprelin 25-də Azərbaycanın Lerik rayonunun Kürdəsər kəndində doğulmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra ADU-nun filologiya fakültəsində təhsil almışdır (1949-1954). İlk qələm təcrübəsi – “Səs verirəm” 1947-ci ildə Lerik rayonunun “Kolxoz yolu” adlı qəzetində çap olunmuşdur. Bundan sonra şeirlərini çap etdirsə də, 1955-ci ildən nəsrə keçmişdir.

Pedaqoji fəaliyyətinə 1940-cı ildən başlamışdır. Lerik və Lənkəran rayonlarında müəllimlik etmişdir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Lənkəran zona şöbəsinin məsul katibi işləmişdir. 1959-cu ildən başlayaraq Lənkəran rayon deputatları sovetinə mütəmadi olaraq deputat seçilmişdir. “Prokuror” pyesi Lənkəranda tamaşaya qoyulmuşdur. Xidmətlərinə görə üç medala layiq görülmüşdür.

1994-cü il iyulun 6-da vəfat etmişdir”.

Sonra isə onun çap olunmuş kitabları sadalanır:

1. Dağlar oğlu, Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1958, 200 səh.

2. Dağda bahar, Azərnəşr, 1966, 150 səh.

3. Lənkəran hekayələri, Gənclik, 1967, 56 səh.

4. Müstəntiq, Azərnəşr, 1973, 145 səh.

5. Torpağın ətri, Gənclik, 1979, 205 səh.

6. Qayaların səsi, Yazıçı, 1983, 188 səh.

7. Dağlar oğlu, Gənclik, 1984, 456 səh.

8. Döyüşən illər, Yazıçı, 1986, 349 səh”.

Haqqında söz açmaq istədiyim Məmmədhüseyn Əliyev elmi-pedaqoji sahədə, istedadlı müəllim, publisistikada diqqətli və tələbkar jurnalist idi. O, həm də bir çox poemaların, şeir və qəzəllərin müəllifi kimi də tanınırdı. Lakin nasir kimi o ən çox dram əsərləri və romanların müəllifi kimi məşhurdur. Məmmədhüseyn Əliyevin romanları xalqın həyat və məişətinin epopeyası, milli şüurun və fəlsəfi təfəkkürün inkişaf yolu idi. Bu əsərlərin hər birisi bədii filmlərin ssenarisi kimi qədim bir xalqın adət və ənənələrini, həyat tərzini, məişətini, sevgi və nifrətini, düşüncə tərzini açıq bir şəkildə göz önünə gətirərək bütöv bir təsəvvür yaradır.

Məmmədhüseyn Əliyev 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının “Əməkdar İncəsənət Xadimi” adına layiq görülmüşdü. 1988-ci ildə İraqın “Əl-əhram” qəzetində dərc edilmiş “Ey ana Bağdad!” şeirinə görə ərəb ölkələri poeziya festivalının mükafatını almışdı.

lll

Məmmədhüseyn Əliyevlə şəxsi tanışlığımızın tarixçəsi açığını deyim ki, yaxşı yadımda deyil. Bir də ki, şairlərlə, yazıçılarla, bir sözlə qələm adamları ilə tanışlıq yəqin ki, hər bir oxucunun onların yazı-pozuları, yaradıcılıqları, kitabları ilə ünsiyyətdən başlayır.

Bu hesabla bu görkəmli yazıçı ilə mənim də tanışlığımın yaşı yəqin ki, keçən əsrin 60-cı illərinin ortalarına, orta məktəb şagirdi olduğum vaxtlara təsadüf edir. O illərdə Məmmədhüseyn Əliyevin “Dağlar oğlu” romanı bütün cənub regionunda əl-əl gəzirdi. Axı, necə deyərlər, əsərin qəhrəmanı bu yerlərin adamlarına bir köynək də yaxın, daha doğma, tanış olan bir insan – uzunömürlüyü ilə keçmiş SSRİ məkanında, nəhəng bir dövlətdə şan-şöhrət yiyəsi Mahmud Eyvazov idi!

Yazıçının qələmə aldığı əsərlərin bütün qəhrəmanları, bütün obrazları bu bölgənin az qala bütün oxucularına, elə mənə də yaxşı tanış idi. Məmmədhüseyn Əliyevin elə kitablarının adları da bu yaxınlıqdan, tanışlıqdan soraq verirdi; elə biri “Lənkəran hekayələri”.

lll

Məşhur fransa kardinalı Rişelye onu “böyük siyasətçi”, “parlaq diplomat” adlandıranlara, bu təriflərə tam laqeyd qalırdı. Həm də ortabab bir şair olan Rişelye istəyirdi ki, ona desinlər: “Siz necə də gözəl şairsiniz”.

Güclü, zəif, hər bir qələm adamı üçün, bəli, yazdıqları haqqında tərifdən, xoş sözdən şirin bir şey yoxdur. Yaradıcılığına bələd olan oxucu və tənqidçilər tərəfindən ünvanına deyilən tərif və xoş sözlər isə Məmmədhüseyn müəllimin halal haqqı, payı idi.

Qeyd etdiyim kimi, ədəbi ictimaiyyət Məmmədhüseyn Əliyevi əsasən bir nasir kimi tanıyır. Ancaq yazıçı öz qələmini dramaturgiya sahəsində də sınamışdı. Bu unudulmaz insan, yazıb yaratdıqları ilə o illərdə imzası ilə yaxşı tanınan ədib haqqında portret-esseyə ilk əvvəl onun dramaturgiyası ilə söhbətlə başlamaqda məqsədim var. Dram əsərlərindəki yaratdığı obrazların dili ilə Məmmədhüseyn müəllim həyat, insan, cəmiyyətlə bağlı ürəyindən keçənləri deyir, kəskin monoloqlarını söyləyir, cəsarətli replikalarını atırdı.

Bir-birindən maraqlı səhnə əsərləri –“Prokuror” və “Ana fəryadı” pyesləri ötən əsrin 80-ci illərində N.Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş və böyük müvəffəqiyyət də qazanmışdı. Hər iki tamaşa Lənkəran şəhəri ilə yanaşı cənub regionunun digər rayonlarında da, o cümlədən, Lerikdə də bir neçə dəfə müvəffəqiyyətlə oynanılmışdı.

Görkəmli yazıçının “Prokuror” pyesinin quruluşçu rejissoru, əməkdar incəsənət xadimi Baha Rzayev tamaşa hazırlanarkən müəllifin məşqlərdə müntəzəm iştirakından, məşqlər zamanı hər bir obraza istər rejissor, istərsə də aktyorlar tərəfindən səhnə həyatı verilməsini ciddi müşahidə etməsindən, aktyorlara tövsiyələrindən, rejissorlarla mübahisələrindən və əlbəttə, özünün xarakterinə uyğun bəzən də haqlı-haqsız didişmələrindən elə maraqlı söhbətlər edirdi ki, elə bu söhbətlərin özünün də hər biri az qala bir tamaşa idi.

“Prokuror” pyesinin tamaşası, xüsusən tamaşadakı Əmənov obrazı o qədər güclü, möhtəşəm, təbii, real alınmışdı ki, istər-istəməz tamaşaçıya söz deməyə, müzakirə açmağa əməlli-başlı bir meydan vermişdi. Teatrda, şübhəsiz ki, hər bir obrazın uğuru rejissorun peşəkarlığından və aktyorun məharətindən asılıdır. Ancaq həmin obrazı yaradan, əsərdə yerini müəyyənləşdirən ilk əvvəl mətnin müəllifi, dramaturqdur. Məmmədhüseyn müəllim isə səhnəyə qoyulan əsərin müəllifi olmaqla yanaşı, Baba müəllimin dediyi kimi, az qala quruluşçu rejissor tək hər bir obrazın məhz onun özünün nəzərdə tutduğu “qiyafədə” görünməsi üçün məşqlər zamanı az qala teatrın yaradıcı heyəti ilə “cihada” çıxarmış.

Yenə də Baba müəllimin dediklərindən; Baba müəllim danışırdı ki, “Prokurorda” kı Əmənov obrazının rejissor çözümü, aktyor oyunu məşqlər zamanı Məmmədhüseyn müəllimi açmır, heç cürə qane etmirdi. Mübahisə edir, aktyora məşqlərin gedişində birbaşa iradını bildirir, “topa tutmaqdan” belə çəkinmirdi. Bir dəfə hövsələsi necə təngidisə mənə dönüb: – Baba müəllim, bu, Əmənov var ey, Əmənov! o bu vəziyyətində ... – filansız prokurorun ..... girməyə hazırdı, səhnədə də, bax, elə görünməlidi, elə, – deyə özünəməxsus danışıq tərzində fikrini deyib durdu.

Bəli, belə yanaşma, düşündüyünü, fikrindən keçənləri haqlı bilib öz həqiqətinə sadiq qalmaq, heç kimsəni dinşəməyib demək, ötkəmlik o kişiyə xas olan keyfiyyət idi və bu da ona yaraşırdı. Necə deyərlər, “zərinə görə zoru da var idi”. Dediklərimə inanmayıb tərəddüd edənlər qoy bu sənətkarın ədəbi irsinə müraciət etsinlər...

İndiki qalaq-qalaq kitab müəlliflərinin xətirlərinə dəyməsin, həftədə bir “roman” xətm edən nasirlər qoy məndən incik düşməsinlər. Məmmədhüseyn müəllimin yaradıcılığına dodaq büzüşdürən ifadələr, quru kəlmələr, buz kimi soyuq sözlər yad idi. Yaratdıqlarında səmimilik, həyatın içindən, reallıqdan süzülüb gələn həqiqət ən uca zirvədə idi, cəsarəti də ki, öz yerində! Haqqına, hədəfdə olan ünvanları sancıb dəlmək üçün gicitkəni də əskik olmazdı...

İndi qələm əhlinin tez-tez üz tutduqları, dediklərindən yerli-yersiz iqtibas gətirdikləri Borxesin sözləridir: “Mən bu kağız qalağına – əsərlərimin külliyyatına, özü də hələ tam olmayan külliyyatına baxanda bu qədər yazdığım üçün daxilən əzab çəkir, utanıram...”

Əlbəttə, dünya şöhrətli yazıçı və filosof bu sözləriylə təvazökarlıqla yanaşı bir ara dediyim kimi, az qala gündə bir roman “xətm” edənlərə lağ edir, atmaca atırdı...

Məmmədhüseyn Əliyev isə yazıb-yaratdıqları, yaratdıqlarını təqdim etdiyi cəmiyyət qarşısında alnıaçıq, üzüağ idi.

Özünü qayım-qədim sayan, arxalı qələm əhlilərinin “bəy” sözünü ehtiyatla, sətir altında qorxa-qorxa işlətdikləri bir zamanda Məmmədhüseyn müəllim öz əsərlərində yaratdığı “bəy” sürətlərinə sığal verib “bəy” kəlməsini elə şirin işlədirdi ki, valeh olmaya bilmirdin. Həm də onun “bəy” obrazları həqiqətən də, ayağı paftalı gədalardan seçilən kişilər idilər, bəli, bəy idilər, ağayana, ağır-batman, taxtalı kişilər... Elə biri “Qayaların səsi” povestindəki Əbdülhüseyn kimi...

Dövrünün bir çox yaradıcı ziyalıları kimi Məmmədhüseyn müəllimin öz taleyi də döyüşən illərdən keçmişdi.

lll

Sözümün bu yerində Məmmədhüseyn Əliyevi bu günün oxucularına daha yaxından tanıtmaq üçün onların nəzərinə yazıçının ömürlülüyündən daha bir neçə avtobioqrafik məlumatları da çatdırmaq istəyirəm.

Məmmədhüseyn Əliyev əllinci illərin əvvəllərində Lerikin universitet təhsilli, barmaqla sayılan ziyalılarından biri idi. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma rayonuna qayıtmış, əvvəlcə bir müddət müəllimlik etmiş, sonra məktəb direktoru olmuşdu. Onu da deyim ki, təbiətən içində demokratik dəyərlər qaynayan bu işıqlı insanın işləri həmişə heç də rəvan getməmişdi. Yeri gəldikcə işində, fəaliyyətində maneələrlə qarşılaşmış, inandığı həqiqətlərinə çatmaq üçün çarpışmalı olmuşdu. (Əslində öz həqiqətləri uğrunda mübarizə sonadək onun həyat kredosu olmuşdur).

Yazıçının atası Axund Molla Rüstəm İraqın Əl-Nəcəf şəhərində 25 illik ali ruhani təsili aldıqdan sonra Lerik rayonunda şəriət bilicisi və istedadlı bir alim kimi fəaliyyətə başlamış və o taylı, bu taylı Azərbaycanda dinin, təhsilin yayılmasında böyük xidmətlər göstərmişdi. O vaxtkı rejimin də belələrinə qarşı münasibəti bəlli idi. Sovet hökumətinin təqiblərindən qurtarmaq üçün Axund Molla Rüstəm İrana-Ərdəbil şəhərinin Camahiran kəndinə köçmüş və uzun müddət orada 17 kəndin rəsmi dini xadimi kimi fəaliyyətini davam etdirmişdi.

İlahiyyatçı aliminin, həm də əqidəsinə görə tərkivətən olan bir ruhaninin oğlunun kommunist partiyasının sıralarına daxil olması o zamanlar elə də asan məsələ deyildi. Yazıçının bu istəyinə qarşı o vaxtkı cəmiyyətdə işıqlı adamların həm də bir “qisməti” olan bədxahları tərəfindən maneələr törətmək cəhdləri şəksiz ki, olmuşdu. Lakin bu cəsarətli, mübariz insan bütün bu maneələri dəf etmiş, kommunist partiyasının sıralarına daxil olmuşdu. Lakin gözü götürməyənlər əl çəkməmiş, həmişə kölgəsini qılınclamışdılar...

Məmmədhüseyn müəllim indilərdən fərqli olaraq açığını deyək ki, çox vaxt haqsızın haqlını üstələdiyi illərdə ucqar dağ rayonu Lerikin çək-çevirindən uzaqlaşaraq, bəlkə də elə çox çətinliklə sıralarına daxil olduğu kommunist partiyasının üzvlük biletini baş verə biləcək qəfil xətalardan qorumaq üçün doğma yurd-yuvasından aralı düşmüş, bu ayrılıq nə qədər çətin də olsa, köç edib bölgənin mərkəzi şəhərinə, Lənkərana enmiş, orada yurd-yuva salmış, od-ocaq qalamışdı. Şübhəsiz ki, bu istedadlı söz sərrafı mərkəzdə, ədəbi mühitin daha qaynar olduğu paytaxtda daha böyük yaradıcılıq uğurları qazana bilərdi. Ancaq Məmmədhüseyn müəllim bir əyalət mərkəzində yerləşib, orada sabitqədəm oldu.

İndi bu sətirləri yazdığım məqamda düşünürəm ki, kim bilir, bəlkə də elə Məmmədhüseyn müəllimin xatirinə o zamanlar bu əyalət şəhərində, Lənkəranda Yazıçılar Birliyinin filialı təşkil edilibmiş və təbii ki, o kişi də həmin filialın ilk rəhbəri olubmuş. Burasını da düşünürəm ki, Məmmədhüseyn müəllimin ötkəmliyinə, düzünə qululuğuna, cəsarətinə, elə bu keyfiyyətləri ilə də üst-üstə düşən geniş yaradıcılıq diapazonuna bələd olan “yuxarılardakı” suyu üfürə-üfürə içən yetkililər həm də tezcənə bu filialı “təşkil edibmişlər” ki, bu mərd, sözü kimi özü də bütöv kişinin başını buralarda qarışdırıb mərkəzdən uzaqda tutsunlar....

Məmmədhüseyn Əliyev isə elə bu filialda da çalışa-çalışa böyük coşqu ilə yazıb yaratdı, “Dağlar oğlu”, “Dağda bahar”, “Torpağın ətri” kimi neçə-neçə əbədiyaşar əsərlərini irs olaraq bu günün və sabahın oxucularına ərməğan elədi.

Uzaq əyalətdə bir ədəbi məktəb və ədəbiyyatımız naminə bir ədəbi mühit yaratdı, yeni, yaradıcı bir nəsil yetişdirdi və indi onların da bir çoxu müasir ədəbiyyatımızda layiqli yer tuturlar ki, elə bu da yaradıcılığı ilə yanaşı Məmmədhüseyn müəllimin ədəbiyyatımıza xidmətidir.

lll

Elə buradaca görkəmli yazıçının özünəməxsus şəxsi məziyyətlərindən, onunla qısa ünsiyyətlərimdən yadımda qalan bəzi məqamları qeyd etmək istəyirəm.

Lerikdən-Lənkərana, necə deyərlər, dağdan arana enəndən bir müddət sonra bir gün Məmmədhüseyn müəllimin yolu doğma rayona düşür. Fürsətdən istifadə edib neçə il direktoru olduğu məktəbə yollanır. Keçmiş iş yoldaşları ilə görüşüb hal-əhval tutur.

Sonra da sıra ilə oturub onunla şirin-şirin söhbət edən müəllimləri diqqətlə nəzərdən keçirib baxışlarını köhnə həmkarı Bilal müəllimin üzərində saxlayır:

– Bilal müəllim, səndən bir söz soruşacam, ancaq düzünü de, mən çox “süd” verirdim, yoxsa indiki direktorunuz Mürsəl müəllim?..

Məmmədhüseyn müəllimin nə demək istədiyini əlüstü başa düşən Bilal müəllim çox da yubanmadan, necə deyərlər, əlbəəl:

– Məmmədhüseyn müəllim, adamın başının üstündə Allahı var, çox süd verməyinə, əlbəttə, sən Mürsəl müəllimdən artıq verirdin, özü də sərinc-sərinc... Sonra da nəzərlərini keçmiş direktorunun üzünə zilləyib: – Ay Məmmədhüseyn müəllim, incimə ha, ancaq öz aramızdır, burası da vardı ki, axı həm də sən arada bir təpik atıb o sərincin südünü dağıdırdın...

Yeri gəlmişkən, Bilal müəllimin özü də olduqca maraqlı, hazırcavab bir adam idi.

Söhbət açdığım o illərdən bir müddət sonra mən rayonun kommunist gənclər təşkilatına rəhbərlik edirdim və qəsəbədəki ən qocaman, 1 saylı məktəbdə çalışan bu müəllimlə iş əsnasında tanış olub dostlaşmışdım. Aramızda xeyli yaş fərqi olmasına baxmayaraq, Bilal müəllim bütün məziyyətləri, halı-xasiyyəti ilə elə bir növ özü də gənclərin sırasında idi. Bir də yeniyetmələrlə, gənclərlə işləyənlər elə indi də nə qədər ki, onların arasında, ünsiyyətdədirlər, elə özləri də sanki cavandırlar. O mühitdən ayrıldıqları, uzaqlaşdıqları gündən isə qocalıqları başlayır...

...Rayon partiya komitəsinin ikinci katibi işləyirdim. Vəzifə pillələri tədricən məni bir az da irəli, yuxarı qatlara qaldırsa da, Bilal müəllimlə, ona bənzər yaxşı kişilərlə münasibətlərimi dəyişdirməmiş, daha da istiləşdirmişdim...

Bir gün birisi mənə Bilal müəllimin hansısa bir məsələ ilə bağlı ardımca gileyləndiyini dedi.

Bilal müəllimə məndən də artıq, yaxın olan, ərki çatan dostum Akif Tağıyevə:

– Bilal müəllimi məni istəyən adam bilirdim. Deyirlər ki, ardımca danışıb, – deyə giley-güzar elədim.

Hər ikimizin dostu da tez-tələsik bu umu-küsümü kişiyə çatdırmışdı. Aradan çox keçmədi ki, Bilal müəllim yanıma gəldi. Yaşlı kişinin qabağına yeriyib kabinetimin qapısı ağzında qarşıladım. Ehtiramla oturmağa yer göstərdim. Bilal müəllim də heç vaxt üz-gözündən əskik olmayan təbəssümlə məni süzüb kef-əhval tutdu. Ordan-burdan söz salıb heç nə olmamış kimi qəfildən mətləb üstünə gəldi:

– Eşitmişəm məndən gileylənmisən, – dedi.

Düzü, onun bu sözlərindən bir qədər tutuldum. Nə cavab verəcəyimin götür-qoyundaydım ki, kişi özü vəziyyətimi yüngülləşdirdi, sözünə davam edib:

– Evimizə qaz balonunu mən alıb gətirirəm. Elə tənzimləyicini də peçə özüm qoşuram. Sonra kibriti arvada verib, “alışdır, gör yanır?” – deyib kənara çəkilirəm...

Beləcə Bilal müəllim sözünü bitirib gülər yaşıl gözləri ilə qımışa-qımışa üzümə baxaraq sonra da oturduğu yerdən qalxdı, artıq-əskik daha bir kəlmə söz demədən sağollaşıb otaqdan çıxdı. Mən də qapıya qədər kişinin ardınca gedib “nahaq özünüzü əziyyətə salıb buracan gəlmisiz, vallah, buna heç gərək yox idi,” – deyə bildim...

lll

Məmmədhüseyn müəllimin bir hekayəsi var; “Hampa oğlu”.

Çoxdan eşitdiyim əhvalatdı. Deyirlər ki, bəs bir nəfərin yanında bacısı oğlunu tərifləyirlər ki, “Allah saxlasın, canlara dəyən, fərasətli oğlandı”.

Həmin adam da deyilənləri təsdiqləyib: – Həə, düz deyirsiniz, həqiqətən, yaxşı oğlandı... Ancaq... Hayıf ki, qardaşım oğlu deyil, – deyə köks ötürür...

Məmmədhüseyn müəllim də bu fikri məharətlə inkişaf etdirib həmkəndlisi, gənc yaşlarından o zamanların idarəetmə orqanlarında babat vəzifə tutan ümidverici bir gənci, Musarza Məmmədovu nəzərdə tutaraq adı çəkilən hekayəni qələmə alıbmış və elə o gənclə də hər dəfə rastlaşanda:

– Özünü tanıdın da... “Hampa oğlu” hekayəmdəki o gənc oğlan sənsən ha, – deyərmiş.

Onun hər mükaliməsinin arxasında məsələyə münasibətinin özünəməxsus mükəmməl fəlsəfəsi vardı.

Bir yaxın adamla Məmmədhüseyn müəllimin yaşayıb işlədiyi şəhərdən ötüb keçərkən görüşmək üçün ayaqüstü kişinin yanına döndüm. Yol yoldaşım:

– Mən aşağıda durub gözləyirəm, – deyib yuxarı, kişinin rəhbərlik etdiyi “yazıçılar birliyinin” bölgə filialının yerləşdiyi binanın ikinci qatına qalxmağa ya tənbəllik elədi, ya da saymazyanalıq, kim bilir, bəlkə də aralarında nəsə vardı, deyə bilmərəm...

Mən yuxarı qalxıb yazıçı ilə görüşdüm, yüngülvari bir hal-əhval tutdum, sonra da əlbəəl sağollaşıb getmək istədiyimi bildirdim. Kişi: – Hara belə tələsirsən? Əyləşsənə, bir stəkan çay iç! – deyə oturmağı təklif elədi.

Mən dil ağız edib:

– Mərkəzə tərəf ötüb keçirdim, – dedim, – sizinlə ayaqüstü də olsa görüşüb hal-əhval tutmaq istədim. Onu da əlavə etdim ki, bəs filankəs də aşağıda durub məni gözləyir, yubanmayım, icazə verin, qoy gedim.

Bu sözlərimdən kişi alındı, sonra da oturduğu yerdən qalxdı, otaq boyu o baş-bu başa bir “gəşt” eləyib gəlib qarşımda durdu:

– Gedirəm deyirsən, get, yolun açıq, işin avand olsun, məni sayıb gəldiyin üçün də sağ ol, xatirin əziz olsun! Sonra da əlimi sıxıb mənalı-mənalı:

– O aşağıda gözləyən “filankəsə” də çatdırarsan ki, düşüb onunla da görüşərdim, dedi, – ancaq ötən axşam şam yeməyinə boranı yemişəm, bu səbəbdən də gərək bağışlasın məni...

Kişinin bununla nə demək istədiyini şəksiz ki, ilk əvvəl anlamadım, heç yol yoldaşıma da bu boranı əhvalatını açıb demədim. Aradan bir müddət keçəndən sonra ərkim çatan bir-iki “köhnə kişinin”, söz sərraflarının yanında bu əhvalatı danışdım, Məmmədhüseyn müəllimin demək istədiklərinin – bir gün əvvəl yeyilən boranının ertəsi gün xoşa gəlməyən “fəsadlara” vəsilə, səbəb ola biləcəyini və kişinin də yuxarı qalxıb onunla görüşməyə tənbəllik edən şəxsin etinasızlığına elə o “fəsadların həngində” də tutarlı cavabını anladım...

Onu da anladım ki, şübhəsiz, Məmmədhüseyn müəllim heç də boranı-filan yeməmişdi, sadəcə ona qarşı laqeydlik edən şəxsə öz iradını, tənəsini özünəməxsus tərzdə beləcə bildirmişdi...

lll

Həmyerlimiz Əsgər Talıboğlunun anası rəhmətə getmişdi. Qonşu bölgələrdən birinin rəhbərinin anasının rayon mərkəzindən xeyli aralı, Kirəvud kəndində keçirilən yas məclisində ehtiram əlaməti olaraq bir neçə gün ardıcıl iştirak etdik.

Həmin müddətdə Məmmədhüseyn müəllimi də getdiyim vaxtlar bu hüzr məclisində görəsi olurdum. Yay vaxtı olduğu üçün yasa gələnlərin əksəriyyəti, elə biz də qarışıq açıq havada, həyətin bağçasında, ağacların altında qoyulmuş stollarda əyləşirdi. Düzünü deyim ki, hər adam bu tanınmış sənətkarın yanında oturmağa cəsarət etmirdi. Qonaqlarla dolub-boşalan bağçada Məmmədhüseyn müəllimin əyləşdiyi böyük stolun arxasında iki, ya üç nəfər olardı.

Yeri gəlmişkən, Məmmədhüseyn müəllimin Lerikdə ən çox ünsiyyət saxladığı adam Vəkil Ağababayev idi. Sözün əsl mənasında el-oba təəssübkeşi olan Vəkil müəllim həm də sözə-sənətə də çox yaxın, qələm adamlarına diqqəti ilə seçilən, fərqlənən bir ziyalıdır. Vəkil müəllimlə şəxsi münasibətimiz və onun Məmmədhüseyn müəllimlə yaxınlığı məni rahatca bu kişinin, yazıçının oturduğu stolun ətrafına çəkirdi. Xatirimdədir, məclisdə ehsan üçün düzülmüş təamların arasında mövsümə uyğun olaraq tabaq dolusu gilas da olurdu. Kişinin bir-birindən maraqlı söhbətləri bir yana, qəribə gilas yeməyi vardı. İri çini qabda qoyulmuş seçmə gilasların saplağından yapışıb ustufca ağzına qoyur, şirəsini somurub sonra da çəyirdəyinin kimə dəyəcəyinin fərqinə varmadan çiyninin üstündən arxaya tolazlayırdı. Ta ki, iri tabaqdakı meyvələr qurtarana qədər kişinin şirin söhbətlərini də nəzərə alsaq, adam bu gilasların tükənib qurtarmasını heç istəmirdi...

lll

Səksəninci illərin sonunda rayon partiya komitəsinin ikinci katibi işlədiyim vaxtlarda Yazıçılar Birliyinin Lənkəran bölgəsinin məsul katibi Məmmədhüseyn müəllim başda olmaqla, qurumun gənc yazarlarını Lerikin ədəbiyyat həvəskarları ilə görüşə dəvət elədim (Aralarında Balayar Sadiq, Xanlar Həmid və indi adlarını unutduğum başqaları da var idi). Çox maraqlı, yadda qalan bir şölən oldu. Tədbirdə birliyin rəhbəri kimi Məmmədhüseyn müəllim də danışdı, öz yaradıcılığı haqqında xəsisliklə qısaca, gənc yazarlar, onların gələcək perspektivləri barədə isə ürək dolusu, geniş danışdı. Gənc nasirlər öz əsərlərindən parçalar, şairlər isə şerlərindən seçmələr oxudular. Sonda şübhəsiz ki, mən də danışdım, “əsgəri” olduğumuz partiyanın ədəbiyyat, söz ustaları qarşısında qoyduğu vəzifələrdən söz açdım. Sonra da tədbirə gələn qonaqlara dostum Hüseynbabanın yeməkxanasında xudmani bir nahar verdim. Bilmirəm, görüşdəki çıxışımmı, ya bəlkə də elə dostumun hazırladığı yeməklərin dadı-tamımı yazıçının necə xoşuna gəlmişdisə, tanrı payı olan uca boy-buxununa yaraşan qaltannı səsi ilə məni tərifləyir, elə hey “oğlan, mən səni kəşf elədim”, – deyə təkrar edirdi...

lll

XVII-XVIII əsr fransız şairi və mütəffəkiri Bualo üzünü qələm adamlarına tutub deyirdi: “Demək istəyəndə ki, yağış yağır, eləcə də yazın: “Yağış yağır”, daha bazar açmayın!”

Məmmədhüseyn müəllimin istər roman və povestlərində, istərsə də hekayələrində artıq təfərrüatçılıq, mətləbdən, yazıçı qayəsindən uzaq, kənar söz yoxdur. Bəlkə də elə buna görə də onun romanları o dövrdə yazılan bu janrdakı əsərlər kimi qalın-qalın, cild-cild deyil...

Gözü tutmayan, sözünün çəkisi yerində olmayan ədəbiyyat adamları, yeri gələndə elə orta zümrəyə mənsub vəzifə adamları haqqında da bəzən hiddətlənib: “Əşi, filankəsi qələmin ucuna qoyub ataram”, – deyərdi.

Düşünürəm ki, görkəmli yazıçı indi sağ qalıb yaşasaydı bu gen-bol “yaradıcılıq bazarında” yəqin ki, əlində zopa ilə gəzərdi...

Məmmədhüseyn Əliyev əyalətdə yaşaya-yaşaya ömrünü eləcə orada da başa vurdu; demək lazımdır ki, o illərdə Məmmədhüseyn müəllim kitabları çıxmış, tək-tük qələm adamlarından idi ki, paytaxt Bakıdan, ədəbi mərkəzdən uzaqda yaşayıb yaradırdı. Yaşadığı regionu həm də öz yazıçı adı ilə şöhrətləndirirdi. Bu, Məmmədhüseyn Əliyevin həm də yazıçı xoşbəxtliyi idi.

Dünyadan köç edən hər bir sənətkar həm də özü ilə yazıb yaradacaqlarını da aparır. Bəlkə də elə buna görə onların itkisi də daha ağır olur.

Ağrı-acı, köks ötürə-ötürə deyək ki, Məmmədhüseyn müəllim dağ adamlarından fərqli olaraq bir elə uzun ömür sürmədi, ədəbi həyat verdiyi “Dağlar oğlu”nun qəhrəmanı Mahmud Eyvazovun ömrünün vur-tut yalnız üçdə biri qədər yaşaya bildi...

Ancaq nə qəm; axı burası var ki, sənətkarların ömrü onların qoyub getdikləri əsərlərində yaşayır.

Daha uzun, daha əbədi!

lll

...Belə deyirlər ki, məşhur bir adamın ölümündən az əvvəl dostları harada dəfn edilməsini arzuladığını ondan xəbər alanda, o da belə cavab veribmiş ki, mənim üçün fərqi yoxdur, istəyənlər onsuz da məni axtarıb tapacaqlar...

...Bəli, Məmmədhüseyn Əliyevi – müasir nəsrimizin neçə-neçə maraqlı nümunələrini yaratmış gözəl sənətkarlarımızı da qədirbilən oxucular əsərləri vasitəsilə bundan sonra da yəqin ki, həmişə axtaracaqlar...

Novruz Nəcəfoğlu

Azad Azərbaycan.- 2013.- 10 aprel.- S.7.