Dağa çiyin verən ədib...

Məmmədhüseyn Əliyev isə elə bu filialda da çalışa-çalışa böyük coşqu ilə yazıb yaratdı, “Dağlar oğlu”, “Dağda bahar”, “Torpağın ətri” kimi neçə-neçə əbədiyaşar əsərlərini irs olaraq bu günün və sabahın oxucularına ərməğan elədi.

Uzaq əyalətdə bir ədəbi məktəb və ədəbiyyatımız naminə bir ədəbi mühit yaratdı, yeni, yaradıcı bir nəsil yetişdirdi və indi onların da bir çoxu müasir ədəbiyyatımızda layiqli yer tuturlar ki, elə bu da yaradıcılığı ilə yanaşı Məmmədhüseyn müəllimin ədəbiyyatımıza xidmətidir.

lll

Elə buradaca görkəmli yazıçının özünəməxsus şəxsi məziyyətlərindən, onunla qısa ünsiyyətlərimdən yadımda qalan bəzi məqamları qeyd etmək istəyirəm.

Lerikdən-Lənkərana, necə deyərlər, dağdan arana enəndən bir müddət sonra bir gün Məmmədhüseyn müəllimin yolu doğma rayona düşür. Fürsətdən istifadə edib neçə il direktoru olduğu məktəbə yollanır. Keçmiş iş yoldaşları ilə görüşüb hal-əhval tutur.

Sonra da sıra ilə oturub onunla şirin-şirin söhbət edən müəllimləri diqqətlə nəzərdən keçirib baxışlarını köhnə həmkarı Bilal müəllimin üzərində saxlayır:

– Bilal müəllim, səndən bir söz soruşacam, ancaq düzünü de, mən çox “süd” verirdim, yoxsa indiki direktorunuz Mürsəl müəllim?..

Məmmədhüseyn müəllimin nə demək istədiyini əlüstü başa düşən Bilal müəllim çox da yubanmadan, necə deyərlər, əlbəəl:

– Məmmədhüseyn müəllim, adamın başının üstündə Allahı var, çox süd verməyinə, əlbəttə, sən Mürsəl müəllimdən artıq verirdin, özü də sərinc-sərinc... Sonra da nəzərlərini keçmiş direktorunun üzünə zilləyib: – Ay Məmmədhüseyn müəllim, incimə ha, ancaq öz aramızdır, burası da vardı ki, axı həm də sən arada bir təpik atıb o sərincin südünü dağıdırdın...

Yeri gəlmişkən, Bilal müəllimin özü də olduqca maraqlı, hazırcavab bir adam idi.

Söhbət açdığım o illərdən bir müddət sonra mən rayonun kommunist gənclər təşkilatına rəhbərlik edirdim və qəsəbədəki ən qocaman, 1 saylı məktəbdə çalışan bu müəllimlə iş əsnasında tanış olub dostlaşmışdım. Aramızda xeyli yaş fərqi olmasına baxmayaraq, Bilal müəllim bütün məziyyətləri, halı-xasiyyəti ilə elə bir növ özü də gənclərin sırasında idi. Bir də yeniyetmələrlə, gənclərlə işləyənlər elə indi də nə qədər ki, onların arasında, ünsiyyətdədirlər, elə özləri də sanki cavandırlar. O mühitdən ayrıldıqları, uzaqlaşdıqları gündən isə qocalıqları başlayır...

...Rayon partiya komitəsinin ikinci katibi işləyirdim. Vəzifə pillələri tədricən məni bir az da irəli, yuxarı qatlara qaldırsa da, Bilal müəllimlə, ona bənzər yaxşı kişilərlə münasibətlərimi dəyişdirməmiş, daha da istiləşdirmişdim...

Bir gün birisi mənə Bilal müəllimin hansısa bir məsələ ilə bağlı ardımca gileyləndiyini dedi.

Bilal müəllimə məndən də artıq, yaxın olan, ərki çatan dostum Akif Tağıyevə:

– Bilal müəllimi məni istəyən adam bilirdim. Deyirlər ki, ardımca danışıb, – deyə giley-güzar elədim.

Hər ikimizin dostu da tez-tələsik bu umu-küsümü kişiyə çatdırmışdı. Aradan çox keçmədi ki, Bilal müəllim yanıma gəldi. Yaşlı kişinin qabağına yeriyib kabinetimin qapısı ağzında qarşıladım. Ehtiramla oturmağa yer göstərdim. Bilal müəllim də heç vaxt üz-gözündən əskik olmayan təbəssümlə məni süzüb kef-əhval tutdu. Ordan-burdan söz salıb heç nə olmamış kimi qəfildən mətləb üstünə gəldi:

– Eşitmişəm məndən gileylənmisən, – dedi.

Düzü, onun bu sözlərindən bir qədər tutuldum. Nə cavab verəcəyimin götür-qoyundaydım ki, kişi özü vəziyyətimi yüngülləşdirdi, sözünə davam edib:

– Evimizə qaz balonunu mən alıb gətirirəm. Elə tənzimləyicini də peçə özüm qoşuram. Sonra kibriti arvada verib, “alışdır, gör yanır?” – deyib kənara çəkilirəm...

Beləcə Bilal müəllim sözünü bitirib gülər yaşıl gözləri ilə qımışa-qımışa üzümə baxaraq sonra da oturduğu yerdən qalxdı, artıq-əskik daha bir kəlmə söz demədən sağollaşıb otaqdan çıxdı. Mən də qapıya qədər kişinin ardınca gedib “nahaq özünüzü əziyyətə salıb buracan gəlmisiz, vallah, buna heç gərək yox idi,” – deyə bildim...

lll

Məmmədhüseyn müəllimin bir hekayəsi var; “Hampa oğlu”.

Çoxdan eşitdiyim əhvalatdı. Deyirlər ki, bəs bir nəfərin yanında bacısı oğlunu tərifləyirlər ki, “Allah saxlasın, canlara dəyən, fərasətli oğlandı”.

Həmin adam da deyilənləri təsdiqləyib: – Həə, düz deyirsiniz, həqiqətən, yaxşı oğlandı... Ancaq... Hayıf ki, qardaşım oğlu deyil, – deyə köks ötürür...

Məmmədhüseyn müəllim də bu fikri məharətlə inkişaf etdirib həmkəndlisi, gənc yaşlarından o zamanların idarəetmə orqanlarında babat vəzifə tutan ümidverici bir gənci, Musarza Məmmədovu nəzərdə tutaraq adı çəkilən hekayəni qələmə alıbmış və elə o gənclə də hər dəfə rastlaşanda:

– Özünü tanıdın da... “Hampa oğlu” hekayəmdəki o gənc oğlan sənsən ha, – deyərmiş.

Onun hər mükaliməsinin arxasında məsələyə münasibətinin özünəməxsus mükəmməl fəlsəfəsi vardı.

Bir yaxın adamla Məmmədhüseyn müəllimin yaşayıb işlədiyi şəhərdən ötüb keçərkən görüşmək üçün ayaqüstü kişinin yanına döndüm. Yol yoldaşım:

– Mən aşağıda durub gözləyirəm, – deyib yuxarı, kişinin rəhbərlik etdiyi “yazıçılar birliyinin” bölgə filialının yerləşdiyi binanın ikinci qatına qalxmağa ya tənbəllik elədi, ya da saymazyanalıq, kim bilir, bəlkə də aralarında nəsə vardı, deyə bilmərəm...

Mən yuxarı qalxıb yazıçı ilə görüşdüm, yüngülvari bir hal-əhval tutdum, sonra da əlbəəl sağollaşıb getmək istədiyimi bildirdim.

Kişi: – Hara belə tələsirsən? Əyləşsənə, bir stəkan çay iç! – deyə oturmağı təklif elədi.

Mən dil ağız edib:

– Mərkəzə tərəf ötüb keçirdim, – dedim, – sizinlə ayaqüstü də olsa görüşüb hal-əhval tutmaq istədim. Onu da əlavə etdim ki, bəs filankəs də aşağıda durub məni gözləyir, yubanmayım, icazə verin, qoy gedim.

Bu sözlərimdən kişi alındı, sonra da oturduğu yerdən qalxdı, otaq boyu o baş-bu başa bir “gəşt” eləyib gəlib qarşımda durdu:

– Gedirəm deyirsən, get, yolun açıq, işin avand olsun, məni sayıb gəldiyin üçün də sağ ol, xatirin əziz olsun! Sonra da əlimi sıxıb mənalı-mənalı:

– O aşağıda gözləyən “filankəsə” də çatdırarsan ki, düşüb onunla da görüşərdim, dedi, – ancaq ötən axşam şam yeməyinə boranı yemişəm, bu səbəbdən də gərək bağışlasın məni...

Kişinin bununla nə demək istədiyini şəksiz ki, ilk əvvəl anlamadım, heç yol yoldaşıma da bu boranı əhvalatını açıb demədim. Aradan bir müddət keçəndən sonra ərkim çatan bir-iki “köhnə kişinin”, söz sərraflarının yanında bu əhvalatı danışdım, Məmmədhüseyn müəllimin demək istədiklərinin – bir gün əvvəl yeyilən boranının ertəsi gün xoşa gəlməyən “fəsadlara” vəsilə, səbəb ola biləcəyini və kişinin də yuxarı qalxıb onunla görüşməyə tənbəllik edən şəxsin etinasızlığına elə o “fəsadların həngində” də tutarlı cavabını anladım...

Onu da anladım ki, şübhəsiz, Məmmədhüseyn müəllim heç də boranı-filan yeməmişdi, sadəcə ona qarşı laqeydlik edən şəxsə öz iradını, tənəsini özünəməxsus tərzdə beləcə bildirmişdi...

lll

Həmyerlimiz Əsgər Talıboğlunun anası rəhmətə getmişdi. Qonşu bölgələrdən birinin rəhbərinin anasının rayon mərkəzindən xeyli aralı, Kirəvud kəndində keçirilən yas məclisində ehtiram əlaməti olaraq bir neçə gün ardıcıl iştirak etdik.

Həmin müddətdə Məmmədhüseyn müəllimi də getdiyim vaxtlar bu hüzr məclisində görəsi olurdum. Yay vaxtı olduğu üçün yasa gələnlərin əksəriyyəti, elə biz də qarışıq açıq havada, həyətin bağçasında, ağacların altında qoyulmuş stollarda əyləşirdi. Düzünü deyim ki, hər adam bu tanınmış sənətkarın yanında oturmağa cəsarət etmirdi. Qonaqlarla dolub-boşalan bağçada Məmmədhüseyn müəllimin əyləşdiyi böyük stolun arxasında iki, ya üç nəfər olardı.

Yeri gəlmişkən, Məmmədhüseyn müəllimin Lerikdə ən çox ünsiyyət saxladığı adam Vəkil Ağababayev idi. Sözün əsl mənasında el-oba təəssübkeşi olan Vəkil müəllim həm də sözə-sənətə də çox yaxın, qələm adamlarına diqqəti ilə seçilən, fərqlənən bir ziyalıdır. Vəkil müəllimlə şəxsi münasibətimiz və onun Məmmədhüseyn müəllimlə yaxınlığı məni rahatca bu kişinin, yazıçının oturduğu stolun ətrafına çəkirdi. Xatirimdədir, məclisdə ehsan üçün düzülmüş təamların arasında mövsümə uyğun olaraq tabaq dolusu gilas da olurdu. Kişinin bir-birindən maraqlı söhbətləri bir yana, qəribə gilas yeməyi vardı. İri çini qabda qoyulmuş seçmə gilasların saplağından yapışıb ustufca ağzına qoyur, şirəsini somurub sonra da çəyirdəyinin kimə dəyəcəyinin fərqinə varmadan çiyninin üstündən arxaya tolazlayırdı. Ta ki, iri tabaqdakı meyvələr qurtarana qədər kişinin şirin söhbətlərini də nəzərə alsaq, adam bu gilasların tükənib qurtarmasını heç istəmirdi...

lll

Səksəninci illərin sonunda rayon partiya komitəsinin ikinci katibi işlədiyim vaxtlarda Yazıçılar Birliyinin Lənkəran bölgəsinin məsul katibi Məmmədhüseyn müəllim başda olmaqla, qurumun gənc yazarlarını Lerikin ədəbiyyat həvəskarları ilə görüşə dəvət elədim (Aralarında Balayar Sadiq, Xanlar Həmid və indi adlarını unutduğum başqaları da var idi). Çox maraqlı, yadda qalan bir şölən oldu. Tədbirdə birliyin rəhbəri kimi Məmmədhüseyn müəllim də danışdı, öz yaradıcılığı haqqında xəsisliklə qısaca, gənc yazarlar, onların gələcək perspektivləri barədə isə ürək dolusu, geniş danışdı. Gənc nasirlər öz əsərlərindən parçalar, şairlər isə şerlərindən seçmələr oxudular. Sonda şübhəsiz ki, mən də danışdım, “əsgəri” olduğumuz partiyanın ədəbiyyat, söz ustaları qarşısında qoyduğu vəzifələrdən söz açdım. Sonra da tədbirə gələn qonaqlara dostum Hüseynbabanın yeməkxanasında xudmani bir nahar verdim. Bilmirəm, görüşdəki çıxışımmı, ya bəlkə də elə dostumun hazırladığı yeməklərin dadı-tamımı yazıçının necə xoşuna gəlmişdisə, tanrı payı olan uca boy-buxununa yaraşan qaltannı səsi ilə məni tərifləyir, elə hey “oğlan, mən səni kəşf elədim”, – deyə təkrar edirdi...

lll

XVII-XVIII əsr fransız şairi və mütəffəkiri Bualo üzünü qələm adamlarına tutub deyirdi: “Demək istəyəndə ki, yağış yağır, eləcə də yazın: “Yağış yağır”, daha bazar açmayın!”

Məmmədhüseyn müəllimin istər roman və povestlərində, istərsə də hekayələrində artıq təfərrüatçılıq, mətləbdən, yazıçı qayəsindən uzaq, kənar söz yoxdur. Bəlkə də elə buna görə də onun romanları o dövrdə yazılan bu janrdakı əsərlər kimi qalın-qalın, cild-cild deyil...

Gözü tutmayan, sözünün çəkisi yerində olmayan ədəbiyyat adamları, yeri gələndə elə orta zümrəyə mənsub vəzifə adamları haqqında da bəzən hiddətlənib: “Əşi, filankəsi qələmin ucuna qoyub ataram”, – deyərdi.

Düşünürəm ki, görkəmli yazıçı indi sağ qalıb yaşasaydı bu gen-bol “yaradıcılıq bazarında” yəqin ki, əlində zopa ilə gəzərdi...

Məmmədhüseyn Əliyev əyalətdə yaşaya-yaşaya ömrünü eləcə orada da başa vurdu; demək lazımdır ki, o illərdə Məmmədhüseyn müəllim kitabları çıxmış, tək-tük qələm adamlarından idi ki, paytaxt Bakıdan, ədəbi mərkəzdən uzaqda yaşayıb yaradırdı. Yaşadığı regionu həm də öz yazıçı adı ilə şöhrətləndirirdi. Bu, Məmmədhüseyn Əliyevin həm də yazıçı xoşbəxtliyi idi.

Dünyadan köç edən hər bir sənətkar həm də özü ilə yazıb yaradacaqlarını da aparır. Bəlkə də elə buna görə onların itkisi də daha ağır olur.

Ağrı-acı, köks ötürə-ötürə deyək ki, Məmmədhüseyn müəllim dağ adamlarından fərqli olaraq bir elə uzun ömür sürmədi, ədəbi həyat verdiyi “Dağlar oğlu”nun qəhrəmanı Mahmud Eyvazovun ömrünün vur-tut yalnız üçdə biri qədər yaşaya bildi...

Ancaq nə qəm; axı burası var ki, sənətkarların ömrü onların qoyub getdikləri əsərlərində yaşayır.

Daha uzun, daha əbədi!

lll

...Belə deyirlər ki, məşhur bir adamın ölümündən az əvvəl dostları harada dəfn edilməsini arzuladığını ondan xəbər alanda, o da belə cavab veribmiş ki, mənim üçün fərqi yoxdur, istəyənlər onsuz da məni axtarıb tapacaqlar...

...Bəli, Məmmədhüseyn Əliyevi – müasir nəsrimizin neçə-neçə maraqlı nümunələrini yaratmış gözəl sənətkarlarımızı da qədirbilən oxucular əsərləri vasitəsilə bundan sonra da yəqin ki, həmişə axtaracaqlar...

Azad Azərbaycan.-2013.- 14 aprel.- S.7.