1928-ci il. “Sovet Pompaduru” Ruhulla Axundov

Markiza de Pompadur “Günəş kralı” adlanan Fransa kralı 15-ci Lüdovikin məşuqəsi idi. “Məndən sonra qoy lap Nuh tufanı olsun” deyirdi. Ondan sonra İnqilab oldu.

1928-ci ildə Vladimir Mayakovski “Pompadur” adlı şeirini yazır. Orada bu cür cümlə var: “Məşhur Sovet pompaduru sularda istirahətə gedir”.

Və bu “pompadur” qatar vaqonunda adam döyür. Sonra da öz səlahiyyət vəsiqəsini çıxarıb göstərir. Yəni, “mənə hər şey olar”.

Kim idi bu “Sovet pompaduru”? Cavab həmin günlərdə “Pravda” qəzetində dərc olunmuş bir məqalədədir. “Pravda”nın həmin ilki 111-ci sayında yazılmışdı:

“Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü yoldaş Ruhulla Əli oğlu Axundov Moskva-Xarkov sərnişin qatarının vaqon-restoranında sərnişini döyüb. Buna səbəb sərnişinin pəncərənin pərdəsini bağlamaqdan imtina etməsi olub. Akt tərtib olunarkən yoldaş Axundov özünün Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin (MİK) üzvü olduğunu təsdiqləyən bileti göstərib”.

Xırda hadisədir? Ancaq rezonansı xırda olmadı...

***

Əcəbdir! - iri partiya funksioneri və dövlət xadimi adi sərnişinlərlə bir vaqonda nahar edir (İndi bu, irrealdır). Bu gün üçün digər irreallıq da bu davanın “Pravda”da işıqlandırılması, 1 nömrəli proletar şairinin ona şeir həsr etməsidir. Və ən mühümü - bu hərəkətin izsiz ötüşməməsidir. Yazıdan və şeirdən dərhal sonra Ruhulla Axundov vəzifəsindən kənarlaşdırılır. Həmin vaxt 31 yaşı olan Ruhulla Axundov (yeri gəlmişkən, Marksın dilimizə ilk tərcüməçisi) Azərbaycan SSR Xalq maarifi komissarı və “Azərnəşr”in direktoru idi.

Söhbət isə dövlət üçün, xalq üçün heç nə etməyən, hazıra nazir hansısa qudurğan bürokratdan getmir. Söhbət Sovet quruluşu üçün böyük xidmətləri olan, Azərbaycan Kommunist Partiyasının 2-ci katibi işləyən, mübarizə yolu keçmiş bir insandan gedir.

Gəlin onun bioqrafiyasını izləyək: 1897-ci ildə Şüvəlanda dünyaya göz açır. Siyasi mübarizəyə ilk gəncliyindən atılır. 1918-ci ildə Sol eserlərə, 1 il sonra bolşeviklərə qoşulur. “Bakinskiye İzvestiya” və “Kommunist” qəzetlərinin redaktoru kimi çalışır. Azərbaycan SSR-in K(b)P-nın 2-ci katibi, Maarif naziri işləyir. Azəri dilinə Marksı, Engelsi, Lenini tərcümə edir. Latın əlifbasına keçidin qızğın tərəfdarlarından və təşkilatçılarından biri olur (Çoxdan unudulub ki, latın qrafikasını Azərbaycana Sovet hakimiyyəti gətirib. Və onun o vaxt qəbulu savadsızlıqla mübarizə sahəsndə mütərəqqi addımlardan biri idi).

Sonra Ruhulla Axundov “Azərnəşr”in direktoru olur. Azərbaycan dilinin elmi terminologiyasını işləyib hazırlayır. Və karyerası yüksələn xəttlə gedir - qatardakı o məlum insidentə qədər. İstirahətə yollanan Axundovun yolda saldığı dava onun Mərkəzi Komitədən və bütün vəzifələrindən çıxarılması ilə nəticələnir.

Düzgünmü cəza idi? Əlbəttə. Sən Maarif nazirisən, hakimiyyətin ideoloqlarındansan, rəhbər işçisən - nümunə ol. Özünü sonuncu xuliqan kimi aparırsan - cavab ver. Sonra da deyirlər “Sovet, Sovet!..”

Cəzanı çəkdinmi, islah olundunmu? - Buyur, dön. Ruhulla Axundovla da belə oldu. Cəzasını alıb yollandı Moskvaya - 31 yaşında təhsilini davam etdirməyə. Kommunist Partiyasının İnstitutunda dinləyici olub yenidən Bakıya qayıtdı. Və budur, cəmi 1 il sonra yenidən rəhbər vəzifədədir - “Bakinskiy Raboçi” qəzetinin redaktoru, yenə Azəbaycan Kommunist Partiyasının 2-ci katibi, Partiya qurultaylarının nümayəndəsi, 1930-cu ildə isə Qafqaz Vilayət Partiya Komitəsinin 3-cü katibi. O vaxtdan Tbilisiyə köçür. Ancaq növbəti insident - həmin vaxt “Sırtsov və Lominadzenin antipartiya qrupu” ifşa olunur (Unutmayın: Söhbət 1936-37-ci illərdən getmir. Hələ ki çöldə 1931-ci ildir. Partiya daxili mübarizə də güclüdür, əks qütblər də). Və həmin qrupun üzvü kimi Axundov yenə cəzalandırılır. Həbs? Yox. Moskvaya göndərilir. İşləməyə.

Və 1933-cü il. Axundov yenə Bakıdadır. Yenə yüksək vəzifələrdədir. İncəsənət üzrə Dövlət Komitəsinin sədridir, SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının sədr müavinidir, Tarix və arxeologiya İnstitutunun direktorudur. Üstəlik də 1936-cı ildə Bakı şəhər partiya komitəsində tədris və elm şöbəsinin rəisidir. Ona üçüncü dəfə şans verilib.

Sonrasını rəsmi tarixdən bilirsiz - Ruhulla Axundov 1936-cı ilin 17 dekabrında “əksinqilabçı millətçi təşkilat”ın üzvü kimi həbs edilir, həmin gün də partiyadan çıxarılır, 1937-ci ilin sentyabrında isə Moskvaya göndərilir, “trotskiçi” kimi mühakimə olunur, 1 il sonra güllələnir. Stalinin ölümündən sonra bəraət alır.

Bu insan dramında subyektiv versiyalar sahibi olmaq niyyətim yoxdur. Ancaq... Həbsindən 9 il əvvəl o, “pompadur” olur, həbsindən 6 il əvvəl “antipartiya qrupu”nun üzvü olur. İncidilmir, hər dəfə yeni vəzifələr alır. 2 dəfə bu, baş verir. 3-cü dəfədə isə...

***

Azərbaycan - “pompadurlar” ölkəsidir. Burada çinovnik və bürokratların etdiklərinin yanında Ruhulla Axundovun “qatar sərgüzəşti” Misir ehramı yanında bir qum dənəsidir. Azərbaycanda aşağı ranqlı bir bürokratın qudurğanlığının yanında Azərbaycanın hakimiyyət iyerarxiyasının 2-ci adamı olmuş Ruhulla Axundov heç nədir. O, hansısa “jek müdiri”nin əlinə su tökməyə də dəyməz.

Axundov sapıntılarını həyatı ilə ödədi. İndiki “çinuş”lar isə əməllərini bizim həyatımız ilə ödəyirlər...

Məmməd

Azad Azərbaycan.- 2013.- 21 avqust.- S.7.