Şah İsmayıla “mat

 

Əvvəllər adını bir neçə dəfə eşitsəm də, açığı, yazdığı kitabı oxuyana qədər bu insanın nə qədər böyük bir ziyalı olduğunun fərqinə varmadığım üçün öz-özümə xeyli deyindim. Sonuncu dəfə Cəbrayıl barədə filmin ssenarisi üzərində işləyəndə dostumun mənə verdiyi video görüntülərdə maraqlı bir kadrla rastlaşdım. Sən demə, 1991-ci ilin o ağır günlərində, onun təşəbbüsü ilə Cəbrayılda beynəlxalq şahmat turniri təşkil olunub, dünyanın neçə ölkəsindən erməni silahlıları ilə üz-üzə döyüşən bu yurd yerimizə şahmatçıları təşrif buyurubmuş. Budur, daha bir süjetdə pir simalı bu ağsaqqal 20 yanvar hadisələrinin il dönümüylə bağlı tədbirdə çıxış edir, Cəbrayıl insanlarını mübarizəyə, savaşa səsləyir.

Bu adam Şəhriyar Quliyevdir...

Dosye: Şəhriyar Paşa oğlu Quliyev 1924-cü ildə Zəngilan rayonunun Məlikli kəndində anadan olub. Orta təhsilini tamamlayan kimi elə həmin mək­təbdə müəllimlik fəaliyyətinə başlayıb. Böyük Vətən Müharibəsinin iştirakçısıdr. 1946-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi nəzdində Zaqafqaziyada ilk də­fə olaraq açılmış fəlsəfə şöbəsinə daxil olub, ailə vəziy­yəti ilə əlaqədar 1948-ci ildə Universiteti yarımçıq qoyaraq Ədliyyə Nazirliyinin nəzdində xüsusi hüquq məktəbində təhsil alıb. 1950-1953-cü illərdə Ədliyyə Nazirliyinin Zəngilan rayon şöbəsində notarius vəzifəsində çalışıb, oradan isə Dövlət Bankı Cəbrayıl rayon şöbəsi­nin müdiri vəzifəsinə təyin edilmiib. Şəhriyar Quliyev 1964-1967-ci illərdə Zəngilan, 1967-1973-cü illərdə isə Cəbrayılda «Məhsul» İdman Cəmiyyəti­nin sədri, 1973-1976-cı illərdə isə Azərbaycan Sovet Ensiklo­pediyasının hüquq redaksiyasının böyük elmi redaktoru vəzi­fəsində çalışıb. Yalnız bundan sonra 1946-cı ildə daxil olduğu BDU-nun fəlsəfə fakültəsini 29 il sonra – 1976-cı ildə uğurla. Şahmatın və nərdin gözəl bilicisi olan Şəhriyar Quliyev Cəbrayılda şahmat məktəbi yaradıb və bu məktəb ölümündən sonra onun adını daşıyırdı.

Şəhriyar Quliyevin 33 il əvvəl araşdırıb araya-ərsəyə gətirdiyi  “Azərbaycanda şahmatın tarixi” adlı əsə­ri Azərbaycanda şahmatın inkişaf tarixinə həsr olunmuş yega­nə tədqiqat əsəridir. Tədqiqatçının nəvəsi Qumru xanım Şəhriyarın babasının şəxsi arxivindəki əlyazmala­rı vasitəsilə üzərində bəzi dəyişikliklər apararaq dərc etdirdiyi bu kitabı Azərbaycan etnoqrafiyasının ən qədim dövrlərinə aid zəngin mənbə hesab etmək olar. Ş.Quliyevin araşdırmaları sübut edir ki, yaranma tarixi VI əsrə aid olan şahmat yarandığı gündən Azərbaycan xalqının mədəni məişətində yer tutub. Tədqiqatçının bu əsə­ri Azərbaycan etnoqrafiyasını dünya ədəbiyyatı aspektində VI əsrdən ötən əsrin 70-ci illərinə qədər araşdırmağa imkan ve­rir.

Azərbaycanda idmanın tari­xi sahəsində tədqiqatlar aparan M.Ə. İsgəndərov yazır: “Azər­baycanda bədən tərbiyəsi və idmanın inkişaf tarixi əsaslı su­rətdə öyrənilməmiş və işlənməmişdir. İdmanın inkişaf tarixini bilmədən onun müasir vəziyyəti barədə tam aydın fikir yürütmək, ona düzgün qiymət və gələcək inkişaf perspektivlə­rini müəyyən etmək olmaz”. Bu fikir eynilə şahmata da aiddir. Azərbaycan da daxil dünyanın şahmat ustaları və qrossmeysterləri öz oyunları ilə bütün dünyanı heyrətə gətirirlərsə, bunda babalarımızın da müəyyən zəhməti var. Şəhriyar Quliyevin kitabı məhz bu boşluğu doldurmaq baxımından çox dəyərli bir tədqiqat əsəridir.

 

***

 

Azərbaycanda şahmatın tarixini öyrənmək məsələsinin, yəni şahmat tarixşünaslığının əsası görkəmli Azərbaycan ali­mi Təbrizli Məhəmmədəli Tərbiyyət tərəfindən qoyulub. Onun hicri tarixiylə 1314-cü ildə (miladi 1937-ci il) Tehranda nəşr edilən “Danişməndani-Azərbaycan” adlı əsərində şah­matın Azərbaycanda XIV-XV əsrlərdə geniş yayılması haq­qında maraqlı məlumatlar var. Həmid Araslı da mədəniyyətimizin tari­xindən bəhs edərkən, orta əsr şahmat mədəniyyətinə toxun­muş, haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Azərbaycanda şahmatın XIV əsrdə geniş yayılması haqqında ədəbiyyatşünas Qulamhüseyn Beqdeli də qiymətli məlumatlar verir. Ancaq bunlarla belə Azərbaycan xalqının mədəni həyatında şahmatın ümumi tarixinə dair indiyə kimi ayrıca bir tədqiqat işi aparılmayıb.

Şəhriyar Quliyev bu tədqiqatında Azərbaycanda şahmatın tarixi öyrənmək üçün birinci də­rəcəli və əsas mənbə kimi Azərbaycanın görkəmli elm, sə­nət adamlarının qələmindən çıxan əsərlərini götürüb. Ona görə də o, “şa­ir dövrün tarixçisidir” - deyərək, hər şeydən əvvəl Qətran Təbrizinin, Məhsəti Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, Nizami Gəncəvinin, Əssar Təbrizinin, Marağalı Əvhədinin, İmaddə­din Nəsiminin, Cahanşah Həqiqinin, Məhəmməd Füzulinin, Mirzə Fətəli Axundovun, Seyid Əzim Şirvaninin, Qasım bəy Zakirin, Mirzə İsmayıl Qasirin, Mirzə Əbdülxaliq Cənnətinin, Mirzə İsa Ziyainin, Mir Mövsüm Nəvvabın, Zikri Ərdəbilinin, Mirzə Ələkbər Sabirin, Məhəmməd Hadinin, Məmməd Səid Ordubadinin və ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatının, de­mək olar ki, əksər nümayəndələrinin əsərlərinə ən qiymətli mənbə kimi müraciət edib. Bir sıra mənbələri, tədqiqat əsərlərini, ədəbi-bədii abidələri araşdırdıqdan sonra müəllif belə qənaətə gəlir ki, şahmat oyunu VI əsrin axırlarında Sasani imperiyasının bütün ərazi­sində olduğu kimi Azərbaycanda da məlum olub. Bu faktı təsdiq edən dəlillərdən ən əhəmiyyətlisi qədim pəhləvi povesti və şahmatın VI əsrdə Sa­sani dövlətində məlum olmasıdırsa, ikinci mühüm dəlil Mingə­çevirdə tapılmış zərlərdir. Belə ki, arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan bu zərlər gildən düzəldilmiş və özləri də VI-VIII əsrlərə aiddir.

 

***

 

Şahmat Azərbaycanda VI əsrdən məlum olsa da, o dövrün oyunçularından heç kəsin adı bizə məlum deyil. Adı bir Orta Asiya əlyazmasında çəkilən ilk Azərbaycan şahmatçısı Cəlaləddin Naxçıvanidir. Cəlaləddinin adı bu qədim əlyazmada orta əsrin ən gör­kəmli şətrənc ustaları Əbu Hafiz, Cabir əl-Kufi, Ənsəri, Zöh­rab Kətan, Ər-Razi, Məvərdi, Əs-Suli, Əl-Ədli, Əbül-Abbas Serahşi, Əbülfərəc Ladlac və başqa “ali” dərəcəli oyunçular­la bir sıraya qoyulur.

Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Əbu Mənsur Qətran Təbrizi müxtəlif dövrlərdə Naxçıvanda Əbu Dələf Deyrani­nin, Gəncədə Arran hökmdarı Əmir Əbül Həsən Əli Ləşkəri Şəddadinin sarayında yaşamış və Təbriz sarayı ilə sıx əlaqə­lərə malik olmuşdur. Ona görə də o dövrün şahmatı haqqında Qətran Təbrizinin əsərlərində olan məlumatlar daha maraqlıdır. Şahmatın tarixi xeyli qədim olsa da, Şərq ölkələrin­də qadınlar bu oyuna təqribən VII–VIII əsrlərdə maraq göstərməyə başlayıblar. Mənbələr bu dövrdə qadın şahmatçı­larının görüşləri barədə bəzi məlumatlar versələr də, onla­rın heç birinin adını çəkmirlər. Yalnız X–XI əsrlərdə şahmat oyunu ilə maraqlanan iki qadın adına rast gəlirik. Onlardan bi­ri Azərbaycanın istedadlı şairi Məhsəti Gəncəvi, digəri isə hansısa ərəb əyanının arvadı hesab edilən və şəxsiyyəti barədə heç bir əlavə məlumat olmayan Dilaram adlı əfsanəvi qadındır.

XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda şahmat mədəniyyəti­nin geniş yayılması haqqında çox əhəmiyyətli məlumatlar ve­rən sənətkarlar içərisində Əfzələddin Xaqani Şirvani xüsusi yer tutur. Tədqiqatçılardan V.Minorski, M.Sultanov və başqaları Xaqaninin yaşadığı dövrün mədəniyyətini, onun özünü və müasirlərini öyrənmək nöqteyi-nəzərindən şairin əsərlərinin böyük materiallar verməsini qeyd edirlər.

Böyük alim, mütəfəkkir və dahi şair Nizami Gəncə­vi şahmat mədəniyyətinə çox böyük əhəmiyyət verirdi. Onun əsərləri təkcə Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə, bütün Şərq ölkələrində şahmatın tarixini öyrənmək üçün son dərəcə qiymətli materiallar verir. Nizami şahmatın adını ilk dəfə “Xosrov və Şirin” poemasında çəkir. Poemada göstərilir ki, Sasani hökmdarlarından biri öz oğlu Xosrovu çox sevir. Düşmənlər ata ilə oğul arasındakı bu mehribançılığı pozmaq məqsədilə Xosrovun adından saxta pul kəsib şəhərdə yayırlar. Şah bu saxta pulları görcək oğlundan şübhələnir, hətta onu məhv etmək üçün gizli plan hazırlayır. Nizami Xosrovun başına gətirilən bu hadisəni çətin həll edilən şahmat məsələsi – mənsubə adlandırır. Məlumdur ki, mənsubəni həll edə bilməyən şəxs məğlub hesab edilir.

 

***

 

Azərbaycanda şahmatın geniş yayılması, hər şeydən əvvəl, onun estetik tərbiyə məsələsindəki rolunu düzgün qiymətləndirməkdən asılı idi. Bu sahədə Məhəmməd Nəsrəddin Tusinin məşhur “Əxlaqi-Nasiri” kitabının böyük əhəmiyyəti oldu. Görkəmli alim şahmatı tərbiyə vasitəsi hesab edərək ya­zırdı ki, “uşaqların nəzərində qızıl və gümüşü aşağı salmaq la­zımdır, çünki bunların verdiyi ziyan əfi ilanın zəhərindən daha güclüdür... uşaqlara şahmatı öyrətmək lazımdır”.

XIV–XV əsrlərdə Azərbaycanda şahmat oyunu artıq bir “elm” kimi qiymətləndirilirdi. Xandəmir XIV–XV əsrlər­də Azərbaycanda bu oyunun geniş yayılmasından bəhs edərək göstərir ki, bu dövrdə şahmat “fənn” hesab edilirdi. Şahmat üzrə qiyabi yarışların keçirilməsi, zəif oyunçulara qabaqcadan bir daş güzəşt etmək kimi oyun qaydalarının tətbiq edilməsi göstərir ki, XIV–XV əsrlərdə istedadlı oyunçular yetişmişdi. Xandəmirin verdiyi məlumata görə, ən güclü şahmatçı Xacə Əli Təbrizi idi. Onun rəqibləri Xacə Əbdülvahab Təbrizi, Xacə Yusif Nəccar və Ustad Şəmsəddin Qazuruni güclü oyunçular idilər. Görkəmli Azərbaycan şairi Seyid İmadəddin Nəsimi şahmat sənətinə yaxından bələd idi. Onun əsərlərində şahmatın və şahmat məsələləri adlanan mənsubələrin adları tez-tez çəkilir. Nəsimi şahmatın oyun qaydalarından istifadə edərək çox dərin fəlsəfi mühakimələr söyləyən, müəmmalar irəli sürən mahir sənətkardır.

 

Nəsimi:

Canu-cahanu din dil oynamayan bu əsrdə

Şahu cahan olursa gər, ol Rüxi mat olur

 

misraları ilə başa salır ki, əgər bu dünyada hər hansı bir adam ürəkdən çalışıb fəaliyyət göstərməsə, dünyanın şahı da olsa, əvvəl-axır bu həyatda çıxılmaz vəziyyətə düşüb mat olacaqdır. Azərbaycan tarixində görkəmli dövlət xadimi kimi məşhur olan Şah İsmayıl Xətai şahmat oyunu ilə çox ya­xından maraqlanırdı. Tarixi mənbələr göstərir ki, Şah İsmayıl Xətai hələ gənc yaşlarında bu oyundan yaxşı baş çıxarırmış. Türk professoru İsmayıl Hikmət “Tarixi-gülşəni-Maarif” və “Trabzon tarixi” adlı mənbələrə əsaslanaraq Şah İsmayıl Xətainin şahmatda mahir bir oyunçu kimi də şöhrət tapması­nı təsdiq edir. İsmayıl Hikmət göstərir ki, Şah İsmayıl ilə Türkiyə sul­tanı Səlim arasında hələ uşaq vaxtlarında qızğın şahmat yarı­şı keçirilərmiş. O, bu əhvalat haqqında aşağıdakı maraqlı mə­lumatı verir: “Sonralar Türkiyə sultanı olmuş Səlim Trabzon va­lisi vəzifəsində işləyən zaman bir dəfə Təbrizə gəlir, Şah İs­mayılın şahmata böyük maraq göstərməsini bilib onu oyuna dəvət edir. Şah İsmayıl bu təklifi qəbul edir. Çox keçmədən şahmat taxtası gətirilir. Oyun başlanır. Hər iki tərəf əvvəlcə öz qüvvələrini səfərbərliyə alır. Şah İsmayıl bir neçə fənd iş­lədərək qalib gəlir. Bir oyunda isə Səlim şah İsmayılın şahı­nı sıxışdırıb ona mat elan edir və ucadan qışqırır: “Şah mat ol­du!”. Bu sözü eşidən kimi Şah İsmayıl sol əlinin arxası ilə Səlimin sinəsinə bir sillə vurub deyir: “Heç şah da mat olarmı?”  Hamı Xətainin bu hərəkətinə təəccüb edir, çoxları bu məsələnin əsl kökünü anlaya bilmir. Əslində Xətai çox incə bir mətləbi burada ustalıqla və diplomatik yolla izah etmişdi. Xətai “şah mat oldu” cümləsinin hərfən “şah öldü” mənası verməsindən istifa­də edib başa salır ki, şah ölmür, o, ancaq ümidsiz vəziyyətə salınır, yolları bağlanılır. Oyunda şah öldürülmür, başqa daş­lar kimi vurulub kənara qoyulmur. Şah İsmayıl Xətai orta əsr müharibələrində bir zamanlar döyüşdə, ümumiyyətlə, şahla­rın öldürülməməsi qaydası ilə şahmatın şahının öldürülməmə­si arasındakı müəyyən uyğunluğu görür və eyhamla başa sa­lır ki, şahmatın şahı öldürülmədiyi kimi, Səfəvilər xanədanı da məhv edilə bilməz.

 

***

 

Eşqə, məhəbbətə dair misli görünməmiş əsərlər yaradan qüdrətli sənətkar Məhəmməd Füzuli öz dövrünün bütün elm­lərini dərindən bildiyi kimi, şahmat oyununa da yaxından bə­ləd idi. Məlumdur ki, böyük şair eşq aləmində Məcnundan geri qalmamış, özünü “Müdərrisi-elm-cünun” adlandıraraq demiş­di: “Hanı o Məcnun ki, gələ məndən istifadə edə”. O, eşq­də Məcnundan qat-qat üstün olduğunu bəyan etmək məqsədilə şahmatdakı daşların düzülüş qaydasından son dərəcə qüvvətli bədii vasitə kimi istifadə etmişdi:

Mənə zaman ilə Məcnun müqəddəm olsa nola,

Oyunda şah bərabər degil piyada ilə.

Füzuli daşların düzülüşü kimi sadə görünən bir şeyi poe­ziyanın malı edir, burada çox dərin bir məna görür və başa sa­lır ki, Məcnun, ümumiyyətlə, dünyaya, eşq aləminə zaman eti­barı ilə məndən xeyli əvvəl gəlsə də, məhəbbət meydanının şahı mən, piyadası isə Məcnundur.

 

***

 

XIX əsrdə Qərbdə şahmat hərəkatı bu cür vüsətlə irəli­lədiyi və genişləndiyi halda, Şərq ölkələrində bu oyun dinin qadağan etdiyi bir sıra sənətlər sırasında idi. İslam dini şahma­tın inkişafını açıqdan-açığa boğurdu. Bu səbəblərdən XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Şərqin heç bir ölkə­sində görkəmli şahmatçılar yetişə bilməmişdi. Azərbaycanda da vəziyyət eyni idi. Şahmat mədəniyyə­ti iki istiqamətin mübarizəsi şəraitində çox ləng inkişaf edirdi. Bu istiqamətlərdən biri və əsası XIX əsrin ikinci yarısın­da meydana çıxmış maarifçi-demokratların və mütərəqqi şair­lərin birləşdikləri ədəbi məktəblərin yolu idi. İkinci istiqamət isə mərsiyə ədəbiyyatının nümayəndələri olan məddah şairlə­rin yolu idi. Birinci istiqamətin nümayəndələri Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə İsmayıl Qasir, Mir Mövsum Nəvvab, Mirzə Rəhim Fəna, Cənnəti, Vənəndi Qüdsi, Mirzə İsa Ziyai və qeyriləri şahmatı müdafiə edirdilərsə, ikinci istiqamətin nümayəndələri ruhanilər və onların havadarları olan Dərbənd şa­iri Məmmədtağı Qumri və digərləri bu oyunu xalqın nəzərin­də gözdən salmağa çalışır, onunla məşğul olmağı çox böyük qəbahət hesab edir, bu oyuna həvəs göstərənlərə hədə-qorxu gəlirdilər. Dövrün alimləri, şairləri bu oyunu “insan ağlına cila ve­rən”  vasitə hesab etdikləri halda, ruhanilər in­sanda fikir aydınlığı yaradan hər şeyi “haram” buyururdular.

Şəhriyar Quliyev əsərində Azərbaycan xalqının məişətində şahmatın tarixinə dair apardığı tədqiqatlara yekun kimi aşağıdakı nəticələri çıxarır. Şahmatın ilk forması olan çətrəngin əsrlər boyu tək­milləşdirilib şətrənc (şahmatın ikinci inkişaf mərhələsi) halı­na salınmasında və həmçinin şətrəncin inkişaf etdirilib müasir şahmata çevrilməsində böyük əmək sərf etmiş xalqlardan biri də azərbaycanlılar olub. Azərbaycan xalqının görkəmli elm, sənət adamları hələ qədim zamanlarda uzaq Hindistanda şahmatın yaradılma­sı ilə maraqlanmış, onun başqa ölkələrə yayılmasını daim iz­ləmiş və özləri də VI əsrin axırlarında həmin oyunla tanış ol­muşlar. Müasir şahmatın bəzi əsas qaydaları – qalaqurma, piyadanın başqa daşa çevrilməsi, vəzirə sərbəstlik verilməsi, şərti debütlər, fillərin atlarla əlaqə məsələləri, çəngəl hücu­munun tətbiqi və s. öz mənşəyini Şərq, o cümlədən Azərbay­can şahmatından götürmüşdür. Məlumdur ki, ərəblər şahmatı İranı və Azərbayca­nı istila etdikdən sonra burada öyrənib özləri ilə Qərbi Av­ropaya aparmışlar. Buna görə də dünya şahmat ədəbiyyatında haqlı olaraq ərəblər qərbi avropalıların şahmat müəllimi kimi qeyd edilir. Ərəblərin isə şahmat müəllimi Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqları olub. Buradan belə bir mühüm nəti­cə çıxır ki, Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqları Qərbi Av­ropa xalqlarının da şahmat ustadları hesab edilməlidir.

 

 

Azad Azərbaycan.- 2013.- 24 fevral.- S.6.