Azərbaycan maarifçiliyində
azərbaycançılıq ideyası
XIX əsrin II dövrü Azərbaycan xalqının həyatında
mühüm rol oynayan bir
dövr oldu. M.F.Axundzadə və H.B.Zərdabi ilə
yanaşı, bu dövrdə Ş.C.Əfqani, N.B.Vəzirov, Ə.Heydəri,
Ə.Gorani, S.Ə.Şirvani də azərbaycançılıq
milli ideologiyasını inkişaf etdirdilər.
Akademik
Feyzulla Qasımzadə XIX əsri “Azərbaycan xalqının
iqtisadi və mədəni inkişafı tarixində ziddiyyətli
bir dövr kimi” qiymətləndirərək
yazmışdır: “Bu dövrdə bir tərəfdən məfkurə
və mədəniyyət sahələrində köhnə
feodal qalıqları hökm sürür, o biri tərəfdən
qabaqcıl rus və Avropa mədəniyyəti, demokratik fikirlər,
azadlıq ideyaları yayılmağa başlayır. Azərbaycan
Rusiya tərkibinə daxil olduqdan sonra yeni şəraitlə əlaqədar
olaraq elm və mədəniyyətdə, ictimai və fəlsəfi
fikirdə, ədəbiyyatda müasirlik meyilləri getdikcə
daha da güclənir, həyatla bağlılıq, xalqla əlaqə
telləri artmağa başlayır. Bədii ədəbiyyatda,
elmin müxtəlif sahələrində yeni xarakterli əsərlər
meydana çıxır... Azərbaycan ədəbiyyatında
yeni realist demokratik xətt yaranır və inkişaf etməyə
başlayır”.
Realizmin
qanunauyğun, əsas yaradıcılıq metodu və ədəbi
cərəyan kimi meydana gəlməsi obyektiv şəraitlə
əlaqələndirilir. Realizmin bədii surətlər vasitəsilə həyatın həqiqi tarixi məzmununu,
mahiyyət və mənasını
açdığını, həyatı doğru,
düzgün və tipikliyi ilə əks etdirdiyini, onun dərin
iqtisadi, ictimai və fəlsəfi ideya əsaslarına malik
olmasını qeyd edirlər.
Azərbaycanda
meydana gələn yeni kapitalist münasibətləri ənənəvi
köhnəlmiş həyat tərzi, sosial-mədəni adət-ənənələr
sistemi, ehkamçı təfəkkürü, bədii
yaradıcılıqdakı hökm sürən prinsipləri
dəyişdirdi.
Yeni
dövr mədəniyyətin bütün sahələrini, o
cümlədən, ədəbiyyatı və incəsənəti,
bədii fikri həyata yaxınlaşdırır və tələb
edir ki, cəmiyyətdə hökm sürən gerilik və
nöqsanlara qarşı mübarizəni gücləndirsin,
millətin maariflənməsində vaxtında iştirak etsin.
“Bu isə öz növbəsində, bədii təfəkkürün
özünü yeniləşdirmək, ədəbiyyatın həyatı
dərk etmək imkanlarını genişləndirməklə
bilavasitə, əlaqəli idi. Sosial-siyasi, tarixi-mədəni
şərait bədii təfəkkürü yeniləşdirməyi,
hər şeydən əvvəl, yeni tarixi şəraitin tələblərinə
cavab verə bilməyən ənənəvi ədəbi-estetik
prinsipləri yeniləri ilə əvəz etməyi, yeni
yaradıcılıq metoduna, yeni ədəbi janrları
keçməyi və s. nəinki zəruri edir, eyni zamanda, buna
şərait də yaradırdı. İctimai inkişafın
keçid mərhələsilə əlaqədar olan bu yeniləşmə
mürəkkəb və uzun müddət davam edən proses
olmuşdur. Cəmiyyətin keçid mərhələsini səciyyələndirən
dəyişikliklər və kəskin
sosial-siyasi ziddiyyətlər özünəməxsus bədii
təfəkkür tipi meydana gətirdi.
Faiq Ələkbərov
XIX əsrdə azərbaycançılıq
ideyası və milli dövlətçiliyin
qarşılıqlı münasibətlərindən bəhs
edərkən ikinci amilin Azərbaycan xalqının milli
şüurunda zəiflədiyini göstərir: “Azərbaycanın
şimalı zorla Rusiyaya birləşdirildikdən sonra,
imperiya ideoloqları xalqın şüurunda yaşanan milli
dövlətçilik ənənəsini aradan qaldırmaq
üçün əllərindən gələni etmişdilər.
Bunun nəticəsi idi ki, Şimali Azərbaycan xalqı, zaman
keçdikcə, həmin dövlətlərin onlara, yaxud
başqalarına aid olduğunu müəyyənləşdirə
bilmirdilər. Onlar üçün yaxın tarixdə
yalnız Azərbaycan xanlıqları mövcud olmuşdur ki,
həmin xanlıqlar da dövlətçilik ənənələri
baxımından zəif nöqtə idi. Əgər bu
xanlıqların birləşməsi mümkün olsaydı,
onda Azərbaycanda qədim və orta əsrlərdə
mövcud olan dövlətçilik ənənələri
yeni nəslə daha tez ötürülə bilərdi. Lakin
bu, baş vermədiyi üçün XIX əsrdə Azərbaycanın
şimalında, demək olar ki, milli dövlətçiliyə
bağlılıq ənənəsi aradan qalxmaq üzrə
idi. Hətta iş o yerə gəlib çatmışdı
ki, XIX əsrdə yaşamış bəzi mütəfəkkirlərimiz
(M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani və b.) Şimali Azərbaycanın
Rusiyanın işğalına qədər Osmanlı Türkiyəsinin və İran şahlarının əsarəti
altında olduğunu yazırdılar.”
Bu
baxımdan, XIX əsrin II
yarısında M.F.Axundzadə, Ş.C.Əfqani, H.Zərdabi və
b. indi bizim üçün milli ideyalar hesab olunan bu işləri
həyata keçirərkən, ola bilsin ki, onlar heç də
milli Azərbaycan dövləti qurmaq
iddiasında olmamışdılar və bunu, bəlkə
də heç xəyallarına belə gətirməmişlər.
Hətta M.F.Axundzadə, Ş.C.Əfqani və b. bu işləri görərəkən, Azərbaycanın deyil, ancaq İranı
düşünmüş, İranın xoşbəxtliyindən
və azadlığından bəhs etmişlər. Lakin zaman
elə gətirdi ki,
konkret M.F.Axundzadə və
Ş.C.Əfqaninin timsalında onların ideyaları
İrana-farslara deyil, Azərbaycana-türklərə xidmət
etmiş oldu.
Hər
halda, Azərbaycanda köhnə ictimai münasibətlərə
qarşı mübarizə aparmaq və yeni ictimai münasibətlər
qurmaq, yəni çağdaş dövrün tələblərinə
uyğun cəmiyyət, dövlət yaratmaq asan
olmamışdır. Bütün bunları doğru əks
etdirmək üçün, fikrimizcə, XIX əsrin ictimai-siyasi və fəlsəfi
mühitinə, həmin dövrdə yazıb-yaratmış
ziyalılarımızın yaradıcılığına
obyektiv qiymət verilməlidir. Belə ki, hələ də həmin
dövrün mənzərəsi və bu dövrdə
yaşayıb-yaratmış ziyalılarımızla
bağlı ziddiyyətli fikirlərə və ideyalara rast gəlirik.
Ən çox təəssüf doğuran hal odur ki, SSRİ
dövründə möhr vurulmuş “ideyalar”, “mülahizələr”
və s. bir qədər kosmetik dəyişikliklərlə hələ
də öz statusunu qoruyub saxlayır. Məsələn, sovet
dövründə Azərbaycanda inqilabi-demokratiyanın banisi,
materializmin görkəmli filosofu sayılan M.F.Axundzadə bu
gün “milli-demokrtatiya”nın banisi, eləcə də, milli
ideyaların banisi və ideoloqu hesab olunur.
XIX əsrin II yarısında S.Ə.Şirvani,
N.Vəzirov, Ə.Heydəri, Ə.Gorani
və b. da Bakıxanov, Axundzadə,
Zərdabi və başqaları tərəfindən
bünövrəsi qoyulmuş milli məsələləri
inkişaf etdirməklə, milli ideologiyanın təşəkkülünün
ilk mərhələsində müəyyən yer tutmuşlar.
Əgər S.Əzimdə, əsasən, Zərdabinin təsiri
duyulursa, N.Vəzirov daha çox Axundzadənin ideyalarını davam
etdirməyə
çalışmışdır.
N.Vəzirovda
milli məsələ ilk olaraq özünü köhnəpərəstliyə,
mühafizəkarlığa, bir sözlə, sxolastik
dünyagörüşünə etirazda öz əksini
tapmışdır. Buna səbəb isə, Moskva
institutlarının birində təhsil alan N.Vəzirovun, yeni
mühitdə gözü açıldıqdan sonra, rus və
başqa millətlərlə müqayisədə
soydaşlarının avamlığı və millət təəssübkeşliyindən
uzaqlığı ilə tanışlığı
olmuşdur. Məhz düşdüyü yeni şəraitin təsiri
altında Vəzirov “Əkinçi”də yazdığı məqalələrində
başqa millətlərlə müqayisədə
xalqının geriliyinə səbəb kimi köhnəpərəstliyi,
xurafatçı adət-ənənələri göstərmişdir.
N.Vəzirov Qafqaz müsəlmanları arasında mövcud
olan köhnəpərəstliyin aradan qalxması ilə millətin
nicat tapacağına inanırdı.
O,
hesab edirdi ki, ifrat mühafizəkarlıqla millət inkişaf
edə bilməz və köhnə adət-ənənələrdən
imtina edib elm öyrənməyin vaxtıdır: “F.Ələkbərovun qeyd etdiyi kimi, XIX əsrin II yarısında milli özünüdərk yolunu davam
etdirən ziyalılarımızından Seyid Əzim
Şirvaninin mənəvi dəyərlərə
bağlılığında və Qərb mədəniyyətinə
meyil etməsində M.F.Axundzadənin “Təmsilat”ı, H.Zərdabı
və onun “Əkinçi” qəzetinin rolu olmuşdur. S.Ə.Şirvanidə
“türk” anlayışı, Zərdabidə olduğu kimi, daha
çox “türk dili” məfhumunda öz əksini
tapmışdır. Yəni S.Ə.Şirvani “müsəlman”,
“islam milləti”, “əhli-islam”, “əhli-Qafqaz”
anlayışlarından isə Qafqazda yaşayan türk
müllətinə müvafiq olaraq istifadə etmişdir.
S.Ə.Şirvaninin
yaradıcılığında mill-məsələyə
münasibət iki halda: 1) Qafqaz müsəlmanlarının-türklərinin
savadsızlığı, avamlığı, başqa millətlərlə
müqayisədə geridə qalmasına münasibətdə;
2) Bütün bunlardan çıxış yolu tapıb, millətinin
tərəqqisinə nail olmaq üçün dünyəvi
elmlər öyrənməkdə, məktəblər
açmaqda və s. özünü büruzə verir.
Tədqiqatçıların gəldikləri qənaətinə görə, təzadlı XIX əsrdə Azərbaycan tarixində
yeni dövrə başlanır. Bu, hər şeydən əvvəl,
Azərbaycanın ikiyə parçalanması və nəticədə,
xalqımızın iki müxtəlif yadelli dövlətin
tabeçiliyində bir-birindən fərqli ictimai-mədəni
mühitdə yaşamağa məhkum olması ilə
bağlıdır. Bu haqda çox yazılıb. Lakin bu
günümüzün tələbindən irəli gələrək,
bu istiqamətdə yeni əsasda elmi tədqiqatların
aparılmasına həmişəkindən daha çox ehtiyac
vardır. Bizə kimliyimizi olduğu kimi dərk etmək
olduqca vacibdir, ələlxüsus, böyüyən nəsil
üçün. İndiki qloballaşma şəraitində
milli mənliyimizin qoruyub inkişaf etdirmək.
Düşünən zəkalar yetişdirmək sosial-mənəvi
sahədə qarşıda duran ən əsas vəzifələrdəndir.
Bu baxımdan, soykökümüzə, keşməkeşli
milli tariximizə və ən başlıcası, XIX əsrin
ikinci yarısı -XX əsrin əvvəllərinin nəzəri
bəhrəsi olan Azərbaycan ideallığı ilə
bağlı mövzuya dərindən bələd
olmağın müstəsna əhamiyyəti vardır.
XIX əsrin ikinci yarısında milli ideologiyanın əsas prinsiplərinə çevrilən ideyaları, sözün həqiqi mənasında, millətin gündəliyinə gətirən M.K.Axundzadə, H.B.Zərdabi və Ş.C.Əfqanidir. Onların milli əməlləri sayəsində milli özünüdərk prosesi milli ideyaların yaranmasına səbəb oldu. Başqa sözlə, Qafqaz Azərbaycanında milli ideologiyanın təzahürlərinin meydana çıxmasında və Qərb mədəniyyətinin bu bölgədə yayılmasında onların böyük rolu oldu. Bu ziyalılar həm nəzəri ideyaları, həm də novatorluqları ilə milli ideologiyanın təşəkkül prosesinə təkan vermiş və Qərb mədəniyyətinin müsbət cəhətlərini vaxtında görərək müsəlmanlar, o cümlədən, Azərbaycan türkləri arasında yaymışlar. Son dövrlərdə aparılan elmi araşdırmalarda da A.A.Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, M.F.Axundzadə, H.Zərdabi və C.Əfqaninin adının milli ideologiyanın, milli azadlıq, milli oyanış hərəkatının təşəkkülünün baniləri kimi çəkilməsi, bu fikrimizi bir daha təsdiq edir. XIX əsrin II yarısı maarifçilik fəlsəfəsində azərbaycançılıq ideyası məsələsinə toxunan Ənvər Əhmədov və Nizaməddin Şəmsizadə göstərirlər ki, Azərbaycanın tarixi taleyində sonrakı əsrlərdə baş verən parçalanmalar istər-istəməz vahid milli cəmiyyətin təşəkkülünə imkan vermədi və bu proses özlüyündə milli ideologiyanın formalaşmasını XX əsrə qədər ləngitdi. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra ideologiyamızın təşəkkülündə yeni bir proses - Şərq və Qərb dəyərlərinin sintezi başlanır. Bunu maarifçi ideologiya adlandırmaq olar. Mifdən, zərdüştizm işraqilikdən gələn işıq (nur), hürufizmdə ürfan və kamal vəhdətindən gələn zəka və intibahın bayrağına iri hərflərlə yazılmış insan maarifçi ideologiya konsepsiyasında vəhdət təşkil edir.
...Orta əsr ideoloji sistemlərindən fərqli olaraq Azərbaycan maarifçi ideologiyası insan və cəmiyyət problemini ön plana çəkir. özündə Şərq-Qərb dəyərlərini uğurla sintez etmiş Azərbaycan maarifçilərini müəyyən bir sinfin ideoloqları kimi qələmə vermək cəhdləri əbəsdir.
Tarixi təcrübədən bəllidir ki, hər bir xalqın azadlıq istəyi, tərəqiyyə meyili onun özünü dərk etməsi prosesində qərarlaşır və müəyən ideyalar əsasında aydın yönüm kəsb edə bilir. Məhz bu prosesin zəruri ifadəsi kimi yaranan milli ideal və bunun gerçəkləşməsinə xidmət edən ideyalar getdikcə milli hərəkatı şüurlu cəhətdən istiqamətləndirməyə mühüm təkan vermişlər. Doğrudur, XIX əsrin yarısından Azərbaycanda başlanan, demokratik maarifçilik hərəkatı milli azadlıq hərəkatı səviyyəsinədək yüksələ bilməmişdi. Lakin bu mədəni-maarifçilik hərəkatı XX əsrin əvəllərində milli istiqlalçılıq mübarizəsinin formalaşmasında böyük rolu olmuşdur.
Tədqiqatçı Sona xanım Vəliyeva azərbaycançılığın XIX əsrdə formalaşdığını göstərərək yazır, zəngin doktrina kimi azərbaycançılıqdan bəhs ediriksə, onun ilk yaranış və formalaşma dövrü XIX əsrin son illərinə və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu dövr Azərbaycan xalqının milli varlığını dərindən dərk etdiyi və bir daha təsdiqlədiyi dövrdür.
Müşahidələr göstərir ki, milli ideyanın kütləviləşməsi, çoxsaylı insanların əqlinə hakim kəsilməsi üçün Azərbaycan milli elitasının geniş və məqsədyönlü hərəkatını məhz XIX əsrin sonlarında Azərbaycan maarifçiləri başlamışlar. Kapitalist münasibətlərinin Azərbaycanda həmin dövrdə yaranıb inkişaf etməsi və Bakının Qafqazda ən iri iqtisadi mərkəzə çevrilməsi, bütövlükdə, iqtisadiyyata təsir göstərmiş və milli burjuaziyanın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu isə, son nəticədə, milli şüurun yüksəlməsinə, milli oyanışa təkan vermişdir.
VAHİD ÖMƏROV
Azad Azərbaycan.- 2013.- 4 iyun.- S.5.