“Yuxuma söykənmiş adam”

“Bir də inanmaram adam sözünə”

“Bir də inanmaram adam sözünə”- deyərək “öz ali ağasının nökəri” olan şair İbrahim İlyaslının “YUXUMA SÖYKƏNMİŞ ADAM” kitabıyla baş-başa qalanda:

“Önündə qurub məhşəri,

Heyrətdə qoyub bəşəri,

Mənəm deyən aşiqləri,

Tarixdən sildirə billəm.” qənaətinə gəlmək olar. Özü tarix səhifəsində qərarlaşan şairin yerini-yurdunu da şairanə tərzdə öyrəndik: “Qubalı, QAZAXLI, qəbələliydik, Sumqayıtlı oldu körpələrimiz”- misralarından şairin izinə düşmək olar. Bu cığırın bizi apardığı ünvan mücərrədliyi həyatiləşdirir. “Mən sağı getdikcə, sol məni getdi, Axır ki, sol nədi, sağ nədi bildim” etirafı onun daxili xanimanına ip ucu verir:

“Düyün vurulmaz ilməknən,

YAZI pozulmaz silməknən,

Sənin azarın bilməknən,

Mənimki bilməməknəndi” bəndinin ilk misrasının son qərarı əvəzedilməzdir. Nə uzunluqda ipi ilmək-kürmək bağlayırsan bağla, düyün sala bilməzsən. Bu həm də həyati addımların rəmzi işarəsidir. Nəzərə çatdırılır ki, sən bilə-bilə səhv edirsən, mənsə məlumları bilməməzliyə vuranları anlaya bilmirəm. Özü təsdiqləyir ki,

“Kimsə bilməz nə çəkdirir,

mənə mən çəkdiklərim.

Ölümlərə cücərirlər

olmağa əkdiklərim”. Ənənəvi “olum və ölüm” qarşıdurmasına “cücərdib əkmək” vərdişləri yeni ruh qatır. Cücərir-əkirsən, olur-ölür. Bu qəribə zəncirdə cücərmə və ölmə hadisələri bərabərliyi andırır.

“Sən köhnə zahidsən, qanımı iç, doy,

Yenə bir “ənəlhəqq” aşiqini soy.

“Mən ölü-sən diri” axtarıb, ad qoy,

Ağ baxtı qaraya ağdan savayı”. İlk üç misranın tutarlı yekunu; adı Ağ olsa da, bəxti qara olan bu rəngin taleyi üzünə ağ olur.

“Nə gözəl toxunub, fələyin toru?-

Adam özü qaçır ağzına doğru.

İçində quldurdu, çölündə oğru,

İçini-çölünü xışla da getsin.” Özünə qarşı mübarizədə “xışlamaq üsulu”ndan istifadə poeziyamızda tamam yeni ifadədir. Bu yeniliyin söykəndiyi güclü ənənə var ki, o da folklordur. “Ustad, öz sözünü mərə kafirə, Sıyrılmış qılınclar sonacan deyir” xəbərdarlığında şifahi ədəbiyyata yeni səpkidə müraciətin izlərini görmək olar.

Nə ağ bayrağın yellənir,

Nə gəlir qanlı köynəyin,

Amalın yox, amacın yox,

Bə sənin nəyin var, nəyin?! İkinci misra “Dədə Qorqud” eposundakı “Beyrəyin boyu”nu yada salsa da, belə priyomdan ağız ədəbiyyatında tez-tez istifadə edilib. İtkin düşmüş igidin qanlı köynəyi tapılmayınca ölümünə inanmazdılar. Şair həmin vəziyyəti qəti qərar verə bilməyənlərin düşdüyü durumla müqayisə edir. Başqa şeirində sevilən nağılımızdan elə bir epizoda istinad edilib ki, doğrudan da, insanı qaranlıq zülmətdən işıqlı dünyaya aparır. “Mən Məlikməmmədəm “qa”dı, “Qu”du dünya dolanması”. Simurq quşunun çıxardığı “qa” və “qu” sədası “yemək və içmək” proseslərinin əvəzləyicisidir. Amma bu “ye, iç, kef elə” prinsipinə əsaslanmır. Bu qidalanmanın hədəfi qəhrəmanı işıqlı dünyaya çıxarmaqdı. Bundan duyuq düşən yazara yalnız bir söz deyə bilərik; “Səni nə mahir öyrədib, Ay bərəkallah... ustadın”. Məşhur lətifənin hikmətinə əsaslanan həmin misralarda söz əhlinin sözə necə incəliklə yanaşması bəlli olur. Bu peşəkarlıq şairin hər cür mövzu seçimində özünü göstərir:

Könlümü sözə kökləyə,

Dağ çayının şırıltısı.

Bir misramı səksəndirə,

Kəkliklərin pırıltısı. bəndini gözə almaq kifayətdir ki, İ.İlyaslının təbiət mövzusuna özünəməxsus yanaşmasına tamaşa edək.

Cəsarətlə demək olar ki, onun yaradıcılığında sevgi mövzulu şeirlərin orijinallığı da diqqətdən yayınmır. Bir yazarın ki, misraları “Qanımı qaşına vəsməlik eylə, Bəzəsin çəkdiyim ah camalını”- yalvarışlarından doğula, həmin şairin sevgisinə sevilməmək mümkünsüz:

“Mən eşq əsiriyəm, gül sevdalısı,

Bircə bülbüllərə həsədim qalır.

Mən eşqə düşəndə canla düşürəm,

Çıxanda quruca cəsədim qalır”. Qafiyədəki mükəmməl ahəng imkan vermir ki, “eşqə düşəndə” canını sağ götürüb aradan çıxa biləsən.

Yollar bihuş olur sən yeriyəndə,

Qarşına yüyürür güllü cığırlar.

Quşlar budaqlardan, balıqlar sudan,

Çiçəklər çəməndən sənə baxırlar.

Bu yeriş bütün təbiəti o gözəlin qədəmlərinə göz dikmək məcburiyyətində qoyur. Göydə quşların, suda balıqların, çəməndə çiçəklərin eyni andaca-eyni duyğularla ürəkləri çırpınır. Üçünün də baxışları bir nöqtədə kəsişir. Belə çıxır ki, hər baxan o gözələ eyni gözlə baxır. İkinci misrada işlədilmiş “güllü cığırlar” epiteti isə bədii yaradıcılıqda rast gəlinməyən tapıntılardandır. Bu cür vəsf edilən gözəl ancaq belə ola bilərdi; “Yerindən tərpədir ətrin daşları, Yer üzü heyranlıq məqamındadır”. Şair sevimlisinə ərklərini də ismarlayır:

“Möcüzətək sıyrıl sehirdən, sirdən,

Gəlin köçən kimi bəzənib, bərtən,

Yanımda beyqafıl peyda ol birdən,

Əzrayılın hökmü əlində gəl çıx”. “Canım yara qurbandı” ifadəsi ədəbiyyatda bu və ya başqa şəkildə yetərincə işlədilib, lakin göstərilən bəndin son misrası həmin fikirlərə tamamilə yeni poetik can verir. Üçüncü misrada işlədilmiş “qəflətən” sözünün dialekt forması isə şeirə xüsusi şirinlik gətirib. Şair ilahi sevgilisinə “gəl çıx” müraciəti etsə də, qəribə nəticələrə gəlir: “Vüsal aramızda Quzğun dənizi, Həsrət aramızda körpüdü, qalsın”. Xəzər dənizinin tarixi adı simvolik yüklə rəmzləşdirilmişdir. Həsrət ayrı düşmüş sevənlər arasında ən sadiq körpüdür. Bu körpünü keçməsən həsrətə məğlub olub yanğılı haray salarsan:

“Daşam yolun üstə bitən,

Nə sirdi, anlamaz yetən.

Gözü, könlü dil-dil ötən,

Dilləri lalım, necəsən?” Çox mürəkkəb və mükəmməl təzad yaradılmışdır. Görmə orqanı göz ürəklə əl-ələ verib dil-dil ötür, danışıq üzvü dil isə lal ola bilmək qabiliyyətini indi yadına salıb. Bu da şairi dilləndirir; “Barmaqları bəxtəvərim, Başı bəlalım, necəsən?” Məhəbbətin təsirindən xilas olmaq çətin olsa da, xatırlamaq lazımdır ki, İ.İlyaslının digər mövzularda da şeirləri çox güclü alınır:

“Qaydadır: Xan dinər-rəiyyət susar,

Qanla qazan asan bir gün qan qusar.

Dünənin “o”dursa, bu günün “bu”sa,

Baban da yazıqdır, balan da yazıq”. Sənətkarı tarixi keçmişimizlə bu günümüz arasındakı ziddiyyət o qədər narahat edir ki,

“Üstü xəcalət örtüyü, Altı qızıl qan məmləkət”in halından üsyankar həddə çatır:

“Harın nəfsinə kündəsən,

Səfalətə sürgündəsən,

Sən məndən betər gündəsən,

Can, məmləkət, can məmləkət!” Bu hıçqırıqların o tayında dəfələrlə yaxın qonşuları tərəfindən öz sərhədlərindən uzaqlaşdırılan yurdumuzun acınacaqlı taleyinə etiraz hiss olunur;

Odlara düşür buzlayır,

Dərya içir susuzlayır,

Yağı gönünü duzlayır,

Duzlu gönüynən barışır.

Nümunədə reallıqla barışmazlığın bir daha şahidi oluruq. İkinci misrada işlədilmiş mübaliğə ürək yanğısını yatırtmayan, göz yaşlarından göllənmiş dəryalara etiraz motivləridir. “Kölənin köləsi olan, Hansı günüynən barışır?” sualı da cavabının hayındadır. Bu əbəs yerə deyil, vətən övladının vətəninə sevgisinin təzahürüdür. Biz də bu sevginin sahibinə sahiblənməyə can atdıq. Necə ki, özü deyir;

“Dost-dostuynan nəfəs alar,-

Şəriklidi havam sənnən”.

Gülnar SƏMA

Azad Azərbaycan.- 2013.- 9 iyun.- S.7.