Tarixi yaddaşımızı vərəqləyən əsər

Özünəqayıdış prosesi ictimai həyatın əsasını qoymaqla yanaşı, həyatımızın ən önəmli problemlərindən sayılır. Bu çox mühüm və mürəkkəb məsələdir. Bu məsələ hər bir xalqın oyanışı, davranışı, dərketmə prosesi ilə həyata keçir. Öncə hadisələri qavramaq çətinlik yaradır. Onun mahiyyətinə vardıqca həm mahiyyət, həm də hadisələr aydınlaşır. Araşdırmalar və dəqiqləşdirmələr vasitəsilə onu müəyyənləşdirmək mümkündür. Xalqın mübarizələrlə dolu həyat mərhələləri çox mürəkkəbdir. Tarixçilərimiz həmin prosesi araşdırmış, bunun mahiyyət və məğzini meydana çıxarmışdır. Mahiyyəti araşdırdıqca belə məlum olur ki, bu proses bir nəslin, tayfanın mənafeyini güdmür, bütünlüklə xalqın mənafeyinə xidmət edir. Bu yaxınlarda tibb elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Vaqif Şadlinskinin samballı bir araşdırmasının nəticəsi olan tarixi “Şadlinskilər” kitabı böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu maraqlı tədqiqat əsərində xalqımızın mənəvi dəyərlərini özündə birləşdirən bir nəslin şəcərəsinin tarixi keçmişimizdə oynadığı rol öz dəyərli qiymətini alır. Əsərdə bu nəslin ölkə reallığında tutduğu mövqe müəyyənləşir, millətin arzu və diləkləri, ümidləri, yaşam tərzi, həyata baxışı, Vətənə məhəbbəti, xalq mənafeyini özündən uca tutmaq istəyi ön plana çəkilir. Doğma vətənimizin ümidləri, gələcəyi, xalqın mənafeyi, milli dəyərlər və azadlıq uğrunda mübarizə kitabın əsas leytmotivini təşkil edir. Bu cəhətdən Şadlinskilər şəcərəsi ölkəmizin şərəfli mübarizə tarixinin bir qoludur desək, yanılmarıq. Bu, nəsillərə nümünə olan şanlı bir mübarizə tarixidir. Kitabı vərəqlədikcə müşahidə edirik ki, Şadlinski soyadının tarixi çox qədimlərə gedir. Məlum olur ki, 1808-ci ilə kimi bu nəsil Şadlı adlanıb, yəni bu nəslin şəcərəsi Şəddadilər dövlətinin yaradıcısı Məhəmməd İbn Şəddad olub. Əsərdə qeyd edilir ki, respublikamızın bir çox bölgələrində Şəddadilər dövlətinə məxsus yer adları var. V.Şadlinski belə izah edir ki, tarixdə Şəddadilər Salarilərin varisi kimi meydana gəlib, 941-ci ildən isə Şəddadilər dövləti kimi fəaliyyət göstərir. Müəllifin fikrincə, Şadlı nəsli qədim türk boylarından sayılır, məkan və zaman baxımından geniş bir ərazini əhatə edir. Bu nəslin adına Assuriya və Urartu mənbələrində də təsadüf edilir. Bu tayfalar Cənubi Azərbaycan və Urmiya gölü ətrafında məskunlaşan türk tayfalarından ibarətdir. Alimin fikrincə Şadlı tayfası Qərbi Azərbaycanın Vedibasar mahalında 1500 il yaşamış, orada əbədi məskunlaşmışdır. Şadlı tayfasını araşdıran bir çox tədqiqatçılar Faruk Sumər, Firudun Abası oğlu öz məqalələrində Şadlı tayfasını bütünlüklə qələmə almışlar. Monoqrafiyada deyildiyi kimi, Satıllı tayfalarının adı Şadlı soyu ilə bağlıdır, onun mənası türkcə bölgə, qoşun başçısı, hökmdar oğlu deməkdir. Orxon-Yenisey abidələrində də Şadlı soyuna təsadüf edilir. Şadlı tayfasının çoxsahəli olması, məkan və zaman daxilində yerdəyişməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. V.Şadlinskinin fikrincə, Şadlı tayfası XVIII-XIX əsrlərdə respublikamızın Qərb bölgəsinə doğru irəliləmiş, İrəvan xanlığının Vedi çayı ərazisində yaşamışdır. Sözügedən tayfa mübarizliyi, ziyalılar yetişdirməsi ilə digər tayfalardan fərqlənmişdir. Alim qeyd edir ki, istər Lenin, istər Stalin, istərsə də Qorbaçov hakimiyyəti zamanı ruslar ikiüzlü, saxta və cığalçılıq siyasətini həyata keçirmişdir. Paskeviçin çara ünvanladığı məktubdan sonra Şadlı soyadı tarixə “Şadlinski” soyadı kimi daxil olmuş, tanınmışdır.

XVIII əsrdən etibarən Rus dövləti Azərbaycan ərazilərini hissə-hissə alıb, qondarma Ermənistan yaratdı. Zamana uyğun olaraq Azərbaycanda rus siyasəti yeridilirdi, məqsəd və qayə eyni idi. Sonda isə yurd-yuvasından köçkün düşmüş insanlar pərən-pərən düşərək yaxın-uzaq ellərə-İran və Türkiyəyə yollanaraq, Azərbaycanın ərazilərində məskunlaşmışdır. Onlar uzun müddət həm erməni, həm də rus şovinistlərinə qarşı mübarizə aparmış, həmin döyüşlərdə digər tayfalarla yanaşı Şadlılar-Şadlinskilər böyük fəallıq göstərmişlər. Onlar bu yurdun sahibi kimi həmişə mübarizlik simvolu olmuş, elin-obanın müdafiəsi uğrunda döyüşmüşlər. Aslan Sultanın mübariz ruhu bunun baris nümunəsidir. O, 1808-ci ildə Zəngibasarın böyük hissəsini, Göyçənin aşağı hissəsini, Naxçıvanın Culfa və Sədərək rayonlarını özündə birləşdirən Vedi çuxurunun rəisi vəzifəsində çalışmışdır. Bu tarixi dövrdə rus işğalçıları Qarabağı işğal edərək, İbrahim xanı ailəsi ilə birgə öldürür, oğlu Mehdiqulu xana general leytenat rütbəsi verir, sonra isə o xəyanətcəsinə Şuşadan qovulur. Kömək üçün o Aslan Sultana müraciət edir. Qarabağın işğalından sonra rus şovinistlərinə İrəvan xanlığını zəbt etmək asanlaşır. Bu elə bir dövr idi ki, Aslan Sultan artıq qocalmışdı. Aslan Sultan 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinin şahidi olaraq, dərk edirdi ki, Rusiyanın işğalçılıq siyasəti genişdir, bunun qarşısında duruş gətirmək çətindir. Həmin vaxtlarda rus generalı Paskeviç rus imperiyasının işğalçılıq siyasətinə heç bir qüvvənin mane olmayacağını bəyan edirdi. 1827-ci il oktyabrın 1-də rus ordusunun bölükləri İrəvan qalasını alırlar. Həmin gündən İrəvan xanlığı, Vedibasar Rusiyanın himayəsinə keçir. Bu gündən sonra respublika əhalisinin yeni mübarizəsi, daha doğrusu torpaqda yaşamaq uğrunda mübarizəsi meydana çıxır. Əhali 1905-1907, 1915-1918-ci illərdə böyük insan təlafatı verir. Həmin zamanda Şadlinskilər nəslinin davamçıları şəxsiyyətlər yetirir. Belə şəxsiyyətlərdən biri də xalq qəhrəmanı Abbasqulu bəy Şadlinskidir. O, həyatı boyu xalqını, vətənini düşünən bir insan kimi tarixə daxil olmuşdur. Döyüşkən əsgərləri olan, beynəlxalq məsələləri həll edən insanlara rəhbərlik edən A.Şadlinski hər şeyi qanun yolu ilə həll edirdi. Səhv edən insanlar onun tərəfindən cəzalanırdı. Hətta ölümə də məhkum olunurdu. İnsanlar böyük Vedidə Abbasqulu bəy Şadlinskinin qərargahlarında baş verən hadisələri ona söyləyir, Abbasqulu bəy həmin anda qanunsuzluğu aradan qaldırır, kənd əhlinin öküz və taxıllarının geri alınması üçün tələblər irəli sürürdü. Həyata keçirilən tədbirlər göstərdi ki, A.Şadlinski əmin-amanlığı qoruyurdu, haqsızlığa, nadanlığa, quldurluğa qarşı barışmaz mövqedə idi. Dörd dəfə Vediyə hücüm edən ermənilər A.Şadlinskinin müqaviməti ilə üzləşmiş, qaşnaqlar geri çəkilmişlər. 1920-ci ilin sentyabrında A.Şadlinski “Qırmızı Tabor” dəstəsi ilə Naxçıvana gəlir, daşnaklarla mübarizəyə başlayır. Sonralar A.Şadlinski ata-baba yurdu olan Vediyə gəlir. Kitabda maraq doğuran bir epizoda diqqət edək: “Soy kökü böyük Vedi torpağından su içən, Şad, Şəddadilər, Şadlı və Şadlinski qollarından qopan nəslin davamı bu gün də yaşayır. Təbii ki, şanlı nəslin mübariz ənənələri, vətəndaşlığı, Vətən və doğma torpaq sevgisi gənc nəslin qanındadır. Elm sübut edir ki, qan yaddaşı unudulmur! Əsərdə Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Sankt-Peterburq kitabxanalarından, dövlət arxivlərindən götürülmüş sənədlər, müxtəlif fotolar geniş yer tutur. Azərbaycan, Rusiya, Türkiyə ensiklopediyalarından əldə edilmiş sənədlər böyük maraq doğurur. Əsər geniş oxucu kütləsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Şövkət Hüseynova,

N.B.Zərdabi mükafatı laureatı,

Filologiya elmləri namizədi

Azad Azərbaycan.- 2013.- 1 mart.- S.5.